Nadruk. Jaargang 1

[p. 40]

Het mateloze fascineert mij
Een gesprek met Helga Ruebsamen

Zo'n honderd meter lopen van het strand schreef Helga Ruebsamen in de kelder van haar huis in Scheveningenhaar laatste verhalenbundel Op Scheveningen, die vrijwel onmiddellijk een groot succes bleek. En terecht, want Ruebsamens werk kenmerkt zich door een persoonlijke, maar ook een zeer precieze stijl, terwijl ze daarnaast nog een prettige voorkeur heeft voor bizarre personages die zich tomeloos in het bestaan plegen te storten. In 1964 debuteerde Helga Ruebsamen op dertigjarige leeftijd met de verhalenbundel De kameleon, waarna twee romans en de bundel De ondergang van Makarov volgden. In het voorjaar van 1990 verschijnt er een nieuw boek van haar en in september bracht Querido een bundeling van eerdere verhalen van Helga Ruebsamen op de markt. Sarah Verroen sprak met haar op het drukke strand van Scheveningen.

Na jouw bekendste verhalenbundel Op Scheveningen verschijnt er in het voorjaar 1990 een nieuwe bundel. Waarom ineens zo snel? Vroeger stond je erom bekend vele jaren aan een boek te werken.

Het ging niet zozeer om het schrijven, maar ik deed langer over het publiceren. Het was een soort publiciteitsschuwheid en bovendien vond ik een tekst niet gauw goed genoeg om zomaar in een boek uit te leveren. Wel deed ik natuurlijk journalistiek werk, waarbij het allemaal niet zoveel donderde, al zat ik daar ook altijd over te tobben. Mijn collega's moesten mijn stukken onder mijn handen wegtrekken, want anders zat ik ze nog te verbeteren, maar ik had gelukkig ook een deadline, dus zo'n verhaal moest gewoon af. Aan zo'n boek tilde ik veel zwaarder, omdat ik ik mijn jeugdige overmoed het idee had dat ik voor de eeuwigheid zat te schrijven. Dat is er gelukkig een beetje af, want ook boekjes zijn bijna eendagsartikelen geworden. Als tegenwoordig een boek een jaar meegaat, dan is dat al lang.

Werk je dan nu helemaal zonder deadline? Is het niet zo dat je uitgever zo snel mogelijk een nieuw boek op de markt wil brengen?

Nee, want het volgende boek lag al vrijwel klaar. In eerste instantie had ik een heleboel verhalen liggen, waaruit ik er vijf heb gekozen voor Op Scheveningen, dus ik heb gewoon nog een heleboel materiaal. Alleen moet ik daar nu aan gaan zitten werken, en dat duurt bij mij een hele tijd, hoor. Ik weet niet eens of ik het voorjaar wel haal.

Waar komt dat bijna overdreven perfectionisme toch vandaan?

Ik heb geen idee, maar dat zal het zwaarwichtige in mij wel zijn, waarvan ik

[p. 41]

hoop dat het er nu een beetje afgaat. Maar als je toch schrijft, denk ik altijd maar, dan moet je het ook zoveel mogelijk perfectioneren. Misschien is het een soort wedstrijd met mezelf. Ik heb een prachtig verhaal in mijn kop zitten, en dat komt er natuurlijk nooit uit, maar ik vind het wel leuk om zoveel mogelijk naar het ideale verhaal te streven.

Maak je met al dat herschrijven op een gegeven moment zo'n verhaal niet alleen maar slechter?

Ja, soms wel. Er zijn zeker momenten dat het er alleen maar slechter op wordt, al zie je het niet altijd meteen. Dan blijkt bijvoorbeeld achteraf je eerste versie toch de beste te zijn, maar ik geloof wel dat je zo'n tien versies van een verhaal nodig hebt om te kunnen weten dat de eerste de beste is. Het lijkt een vreselijk slavenwerk om maar steeds te gaan zitten veranderen, maar zelf vind ik het wel geinig. Ik ben ook iemand die graag puzzels en cryptogrammen oplost.

Je lijkt een specifieke voorkeur te hebben voor het schrijven van verhalen.

Ik houd van kort en ik wil ook niet teveel rompslomp aanhalen in die verhalen, want ik ben nu eenmaal iemand die liever schrapt dan schrijft. Ik houd ervan om de essentie van iets weer te geven of dat in ieder geval te proberen. Bij een roman geeft dat al gauw problemen, want je hebt die uitweidingen nodig, en je kunt minder met momentopnamen werken. Bovendien vind ik het leuk om details uit te vergroten. Op die manier kom je hoe dan ook op een kort verhaal uit.

In ‘De meisjes uit Marlot’, een van de opvallendste verhalen uit Op Scheveningen beschrijf je twee dames, die vrolijk ten onder gaan aan de drank.

Ja, want ik vind het altijd wel spannend als mensen over hun eigen grenzen heen gaan. Ik heb altijd een hekel gehad aan beperkingen in het bestaan, regeltjes, en die meisjes van Marlot wegerden daaraan toe te geven.

In zekere zin geeft het schrijven natuurlijk een uitbreiding aan het eigen leven, want je bent in de gelegenheid om meerdere levens tegelijk te leven. Stiekem stap ik mee met die meisjes van Marlot, want het mateloze fascineert mij, omdat het zo moeilijk is vol te houden. Misschien had ik zelf wel matelozer willen leven.

Mensen die geen grenzen kennen vind ik ook eigenlijk veel aardiger. Aardiger dan mijzelf, die als een waanwijze juffrouw zit te orakelen over de afstand, die er zou moeten zijn. Die mensen trekken zich daar geen moer van aan. Het kan ze niet schelen of ze oud, dik of lelijk worden, ze zijn gewoon druk bezig en misschien benijd ik dat wel.

Ze hebben een soort roekeloosheid. Ze hebben weinig oog voor hun goede naam, ze zijn nauwelijks gebrand op materiële bezittingen en veiligheid interesseert ze ook al niet. Als je toch leeft, maak er dan maar wat van, stort je er maar in, en ik vind dat een goede manier om door het leven te stuiteren.

[p. 42]

Helga Ruebsamen
(Foto: Chris van Houts)

Mensen zullen een dergelijke uitbundige levensstijl niet zo snel associëren met een chique Haagse buurt als Marlot.

Nee, maar toch denk ik dat je in Marlot aardig rijp wordt gemaakt voor zo'n bestaan. Je maakt al vrij jong kennis met allerlei beperkingen die daar gelden,

[p. 43]

en waartegen je automatisch in opstand komt als je daarvoor het karakter hebt. Die meisjes hadden dat. Het waren pittige dames, die helemaal geen zin hadden of genoegen namen met al die wetjes en regeltjes. Misschien zijn ze wat doorgeslagen, en een beetje langdurig, maar als voedingsbodem is een oord als Marlot uitstekend geschikt voor een leven dat de andere kant uitslaat.

Ik vond steeds dat het goed met ze moest aflopen. In werkelijkheid was dat niet zo, en dat vind ik eigenlijk heel betreurenswaardig, want een dergelijk enthousiasme moet volgens mij beloond worden. Daarom voel ik me geneigd zo'n verhaal dan in ieder geval goed te laten aflopen. Ik heb het een open eind gegeven, zodat de mogelijkheid bleef bestaan dat hun leven nog een aardige wending kon nemen, en dat klopte dan weer wel met de werkelijkheid, want al waren die zusjes vaak tot zwerven gedoemd: ze kwamen toch altijd wel weer weldoeners tegen, die hun manier van leven wilden honoreren. Dat had iets sprookjesachtig.

In het eerste verhaal uit Op Scheveningen gaan jouw personages helemaal niet ten onder, terwijl ze toch op het eerste gezicht alles tegen hebben. Ze wonen in een achterbuurt, niemand heeft werk, ze hebben nauwelijks iets te verwachten.

Nee, want die mensen zijn al ten onder. Tenminste in de ogen van de rest van de wereld, want je kunt geen kant met ze op. Ze zijn op een dieptepunt beland en kunnen niet eens meer verlost worden. Ze hebben een buitengewoon slechte naam en dat interesseerde me, want hoe komt zoiets? Dat is op zichzelf al een verhaal, want het klopt namelijk helemaal niet met de werkelijkheid. Het zijn beste brave mensen, die hier in de buurt gewoon hun honden uitlaten, en in feite weinig verschillen van die lui uit Marlot.

In ‘Baling ‘beschrijf je een jongen, die verslaafd raakt aan een nogal gewelddadig computerspel. Hij heeft problemen en lijkt de realiteit te willen ontvluchten.

Ja, maar die jongen ziet het niet als een vlucht. Hij beschouwt het als een leven naast zijn eigen leven. Het gaat hier om een keurig schooljongetje dat het niet gemakkelijk heeft met zijn ouders, maar ook in zijn computerleven heeft hij het vrij moeilijk. Voortdurend komt hij voor obstakels te staan, die hij moet opruimen, terwijl er tegelijkertijd een beroep wordt gedaan op een soort wreedheid, die hij van nature dacht niet te hebben. Er worden allerlei eisen aan hem gesteld door dat computerspel, waarin hij volkomen opgaat. Misschien is het een vlucht uit de realiteit, die hij helemaal niet kan hanteren, maar in dat spel blijkt hij wel degelijk iets te kunnen worden. Hij ervaart dat spel dan ook zeer reëel en zoals het echte leven zou moeten zijn. Vol spanning, sensatie en avontuur.

Je lijkt goed op de hoogte van de manier waarop zo'n computerspel gespeeld moet worden.

Nou, ik heb toen ik mijn tekstverwerker kreeg eerst wat geoefend met allerlei computerspellen om me vertrouwd te maken met het apparaat. Dit is een

[p. 44]

bestaand spel uit Engeland afkomstig en het is buitengewoon interessant. Zelf werd ik er ook erg door meegesleept.

Het is een enorm gewelddadig spel, perfide zelfs, waarin een beroep wordt gedaan op al je kwalijke kanten. In het begin heb je dat helemaal niet in de gaten en zit je nog heel goedig en onschuldig te spelen. Je wilt het netjes houden totdat blijkt dat je daar helemaal niet mee opschiet. Je moet werkelijk vals en doortrapt zijn om het in dit spel tot iets te brengen. Daar moet ik vreselijk om lachen, dus ik dacht: laat ik dan maar eens doortrapt worden, maar zelfs ik zat schijnheilig te overwegen of ik dat wel kon doen. Totdat ik begon te ontdekken dat je het gewoon moest doen. Crime does pay in dit spel. Het aardige is het moment waarop je dat doorkrijgt en dan toch nog die keurige aarzelingen in jezelf. Zo moet je om de haverklap mensen om zeep helpen, wat je in het begin natuurlijk node doet totdat je er op een gegeven moment je hand niet meer voor omdraait.

Nee, het is een vrij griezelig spel. En daar ging dat verhaal voor mij om, want die jongen was een pacifist, hij had in de vredesmars meegelopen, maar toen hij op de proef werd gesteld door dat spel bleef daar allemaal weinig van over. Hij wou veel te graag winnen. Het ging er mij dus om hoe gemakkelijk mensen tot het slechte overgaan ter wille van de eigen eer en glorie.

Meer mensen in jouw werk gebruiken hun fantasie om aan een voor hen pijnlijke waarheid te ontsnappen. In De ondergang van Makarov, een van je oudere verhalenbundels, beschrijf je in drie verhalen liefdesverhoudingen, waarin slachtoffers vallen, omdat iemand geconfronteerd wordt met een waarheid, die pijnlijk uitpakt. De slachtoffers krijgen alle drie te horen dat ze gebruikt zijn door hun partners. Wat fascineert jou zo in slachtoffers in de liefde?

In iedere relatie wordt de een altijd iets meer gebruikt dan de ander, want ik geloof dat je heel weinig gelijkwaardige relaties hebt. Het is natuurlijk wel een mooi streven, maar het lukt eigenlijk zelden. Waarschijnlijk heb ik het in die verhalen wat aangedikt om het probleem duidelijker te stellen, want het is natuurlijk niet in iedere relatie duidelijk wie de gebruikte is en wie de gebruiker, al heb ik altijd wel geweten dat de slachtoffers niet zo onschuldig zijn als ze lijken. In deze verhalen heb ik de daders de waarheid maar eens laten vertellen om te kijken wat er voor tegenzet zou komen, want het blijft natuurlijk altijd een spel. Ze doen het niet zozeer ter meerdere eigen glorie, maar gewoon om te kijken wat er zou gaan gebeuren.

Maar de vrouwen aan wie het wordt verteld zijn geen moment van plan de waarheid te aanvaarden. Ze vallen gewoon weer terug in hun eigen droom.

Ja, want die slachtoffers spelen weer hun eigen spel. Ze fluiten hun eigen lied desnoods tegen beter weten in zonder zich verder te bekommeren om stoorzenders. Hoewel niet allemaal, want de vertelster in verhaal van Olijfje gaat er wel degelijk aan onderdoor, geloof ik. Voor haar is het wel een klap, maar in die andere verhalen houden die mensen gewoon koppig vol en gaan op de oude voet verder.

[p. 45]

Maar zulke mensen zijn dan toch ook op de een of andere manier gefascineerd door wreedheid?

Wreedheid? Ja, misschien zijn de personages die ik hier beschrijf, de slachtoffers zal ik maar zeggen, gefascineerd door het absolute. Ze streven naar iets wat totaal is en ze zullen dus ook wel gefascineerd zijn door wreedheid, want dat heeft natuurlijk ook iets absoluuts.

In die uitersten die je beschrijft speelt vaak geweld een rol. Toch beschrijf je zulke scènes summier en zelfs een beetje vaag. Je doet het liever niet in detail?

Nee, net zo min als ik liefdesscènes is detail beschrijf, want ik neem aan dat de details van geweld bekend zijn. Ik geef hoogstens aan wat er gebeurt, maar het bloed hoef ik er verder niet bij. In het laatste verhaal ben ik al vrij ver gegaan door te beschrijven hoe bij de vrouwelijke hoofdpersoon de tanden uit haar mond werden geslagen. Ik las dat laatst tot mijn schrik. Het is al een oud verhaal, want ik zou dat nu niet meer doen, denk ik. Weliswaar moest even kort worden aangegeven hoe erg het allemaal was, maar tegelijkertijd vind ik die tanden wat smakeloos. Ik zeg dit niet uit schijnheiligheid, maar iemand die zo'n verhaal leest kan zulke details veel beter zelf invullen, want iedereen heeft zijn eigen voorstelling van geweld. Als je iemand in elkaar slaat komt het bovendien meestal op hetzelfde neer.

Nu vond ik die tanden zelf een vrij afschrikwekkend beeld, dus misschien moest het er wel in, maar je laat iemand meer schrikken, want daar gaat het tenslotte om, door iets te suggereren. Het is net zoiets als het naaktstrand. Iedereen denkt altijd dat het daar vreselijk opwindend moet zijn, omdat men daar ongekleed rondloopt, maar het tegendeel is waar, iedereen loopt er heel trouwhartig en wat hobbezakkerig rond, een beetje rechtoplopende rozige varkentjes eigenlijk, terwijl het pas spannend wordt als men weer van het naaktstrand afkomt en allerlei kledingstukjes aantrekt. Dan wordt er weer veel meer gesuggereerd.

Jouw stijl is in de loop der jaren weinig veranderd en lijkt erg sober, terwijl het tegelijkertijd barok aandoet.

Dat woord barok keert steeds terug. Nu streef ik ook niet naar een heel kale stijl, die ik bewonderenswaardig vind, want ik houd wel van dat kale en daardoor geladen proza, maar zelf veroorloof ik me wat meer uitbundigheid. Ik houd wel van wat opsmuk en een versiersel hier of daar.

Hoe komt het dat je stijl toch zo'n suggestie van soberheid geeft?

Misschien omdat ik veel van de versierselen die ik zelf mooi vind er later met bloedend hart afhaal. Als ik bijvoorbeeld de keuze heb uit zes bijvoegelijke naamwoorden, dan wil ik er best drie, maar ze moeten eruit, want het leest te hakkelig, het leidt teveel af van waar het om gaat, dus dan mag er van mij een blijven staan, omdat ik dat zo'n mooi woord vind.

Ethel Portnoy heeft weleens gezegd dat ze alles wat ze in eerste instantie prachtig

[p. 46]

vond meteen schrapte. Kun je je daarin vinden.?

O nee, integendeel, dat vind ik een soort zelfkwelling, want als ik een zin produceer die ik mooi vind ben ik allang blij. Dan kan ik weer drie dagen op mijn lauweren rusten.

Maar zij beweert dat achteraf gezien haar mooiste zinnen altijd de slechtste blijken. Teveel op effect geschreven en daarom schrapt ze ze.

Dat begrijp ik wel, maar de zinnen die ik zelf mooi vind, worden gewoonlijk ook door anderen als zodanig herkend. Ik heb vrij veel zelfkritiek, dus de zinnen die ik mooi vind zijn achteraf ook wel redelijk, denk ik. Veel zinnen vind ik niet goed. In beginsel schrap ik eigenlijk alles minstens een keer, en pas heel langzaam wordt iets in mijn beoordeling een goede zin. Zo'n zin heeft al zoveel schiftingen ondergaan, dat hij uiteindelijk ook wel redelijk staat.

Jij bent begonnen in de journalistiek en pas later gaan schrijven.

Nee, ik schreef al veel eerder. Ik ben eigenlijk in de journalistiek gegaan om te kunnen schrijven. Als kind al schreef ik allerlei verhaaltjes, waarschijnlijk om aan de werkelijkheid te ontkomen, en de journalistiek kwam het dichtste bij een beroep wat je schrijvend kon uitoefenen en waar je ook nog enig geld mee verdiende. Het was dus eerder het schrijven dat mij tot de journalistiek bracht dan omgekeerd en dat ik niet eerder heb gepubliceerd heeft weer met die onzekerheid te maken. Bovendien leek publiceren mij nooit zo aanlokkelijk, want het was mijn ambitie niet. Het klinkt een beetje pretentieus, maar het schrijven was heel nauw met mijn eigen bestaan vervlochten. Ik deed niet anders en ik wist ook niet beter. Het valt mij trouwens nog op dat niet meer mensen schrijven, want het is toch een heel aardige tijdspassering, maar ik had nooit eerder het idee om daar verder iets mee te doen. Ik wist best dat je boeken kon schrijven, maar het was niet het doel van mijn schrijven. Het was ook niet de bedoeling dat anderen het onder ogen kregen en eigenlijk is dat nog steeds niet mijn voornaamste doel. Ik heb mij altijd beziggehouden met het schrijven van verhalen, die mijzelf bevielen. Wat anderen ervan vinden is leuk, meegenomen of jammer, maar het is zeker niet het belangrijkste.

Sarah Verroen schreef dit artikel naar aanleiding van het interview dat zij met Helga Ruebsamen had voor Literama, op 22 augustus 1989.