Nadruk. Jaargang 1

[p. 31]

Soms Nomsz

Wat aantal stukken betreft mag Jan Nomsz (1738-1803) de Heijermans of de Vorstenbosch van de achttiende eeuw worden genoemd. En hij is zijn tijd zo intensief gespeeld en gelezen dat de meeste exemplaren van zijn in druk verschenen werk in het gebruik versleten zijn. Bij antikwaren worden deze uitgaven zelden of nooit aangeboden.

Om een indruk te krijgen van Nomsz’ oeuvre moet men neerstrijken in de Universiteitsbibliotheken van Leiden of van Amsterdam, want de boeken worden niet uitgeleend. Je kunt er een fotocopie laten maken van werk waarvan je nadere beschouwing verlangt.

Mijn verlanglijst was kort. De blijspelen van deze populaire 18de-eeuwer zijn van een dolmakende oubolligheid en ze behandelen meestal de deugdelijkheid van de huwelijkspartner. Zo schijn je voor een huwelijk niet te driftig van aard te moeten zijn (De driftige) enz.

Het vereist ook een enorme wilskracht om je door de talloze historische drama's van Nomsz heen te worstelen. Hoe hij het voor elkaar krijgt om de vooravond van de executie van Johan van Oldenbarnevelt ook voor de betrokkenen zo neerdrukkend saai te krijgen, is mij een raadsel. Pagina's lange monologen, uitgesproken in tweezaamheid - alsof de gesprekspartners elkaar was in de oren hebben gesmeerd.

Ik ben graag bereid te geloven dat Spanjaarden tot het vuigste bedrog in staat zijn als het erom gaat de beeldschone vrouw van de Haarlemse held Ripperda in bed te krijgen, als het maar spannend drama oplevert. Maar nee, het was allemaal Wordperfect-op-rijm, als u begrijpt wat ik bedoel.

Ik zou dit stukje echter niet hoeven schrijven als ik niet twee trouvailles had gedaan op mijn zoektocht door Nomszland, daarbij aangemoedigd door Camiel Hamans, hoofd cultuur van de KRO-radio.

De eerste vondst is een kort ‘tooneelspel’ getiteld De voorwetenschap, waarin een burger van het oude Athene de goden smeekt om voorwetenschap, het vermogen in de toekomst te kunnen zien. Hij kan dan immers langer genieten van al het heerlijks dat hem te wachten staat. Het stuk en de moeilijkheden beginnen als zijn bede verhoord wordt.

De held raakt gewikkeld in een academisch dispuut met zijn echtgenote over de spreiding van genot. De voorwetenschap van rampen laat hij buiten beschouwing, zo niet de goden! Zijn huis, haard, huwelijk en loopbaan lopen gevaar en er moet een opperpriester aan te pas komen om de zaak terug te draaien. De priester vat het probleem aldus samen:

De mensch is derwyze in de waereld geplaatst, dat hy juist zo veel voorwetenschap heeft als hem dienstig is tot zijn geluk. [...] Zo men vraagt waaröm dit alles in den aanleg niet anders is geplaatst? vraagt men als een dwaas. Het zoude zijn alsöf men de goden vroeg, waarom

[p. 32]

zij het gras en de bladen der boomen hadden groen gemaakt, en niet rood? Alles wat ‘er te antwoorden zoude zyn, is, dat groen dragelyker is voor de oogen, dan het rood; maar dan zou weder de vraag ontstaan, waaröm de oogen niet zijn toegesteld om het rood te verdragen? Vragen en bedillen ware dus zonder einde.

De tweede belangrijke vondst is in mijn ogen het treurspel De hertogin van Coralli. In dit stuk slaagt Nomsz erin mensen met grote gevoelens van liefde, haat, vertwijfeling en verontwaardiging tegenover elkaar te zetten en hun temperament wordt niet gedempt door het gebruik van alexandrijnen.

De hertog van Coralli is verblind door het idee-fixe dat zijn vrouw een relatie met een ander onderhoudt en hij sluit haar op in het grafgewelf van het hertogelijk paleis. Daar moet ze, tussen haar dode familieleden haar leven op het kille natuursteen slijten. De hertog voegt haar toe:

[p. 33]

 

Gy zaagt u door de dood éénsslags van wee ontheven.

 

Ik voerde u in uw graf, maar om daarin te leven.

De hertogin weigert namen te noemen. Veel moeite kost haar dat ook niet, want, ondanks mooie gevoelens, heeft ze geen buitenechtelijke relatie. Haar ‘amant’ is een graafje dat zij al hevig beminde voor zij uit winstbejag en om het aanzien uitgehuwelijkt werd aan de jaloerse hertog van Coralli. De hertogin verzucht in de grafkamer, waar zij afgesloten is van licht en donker:

Daar is voortaan voor my geen tyd meer! Geen geruchten
Doen hier myne ooren aan, dan galmen myner zuchten.
't Gebrul des donders zou, hoe sterk, naar allen schyn,
in mynen naren staat, voor my bekoorlyk zyn.

Elke avond komt de hertog haar eten brengen.

ô Ysselyke staat waartoe ik ben gebragt!...
Ik moet dan naar den man die met myn pynen lacht,
op wiens verschyning 't hart door siddring wordt bevangen,
Daar 't hongerszwaard my dreigt, als naar een’ vrind, verlangen.

Aan het eind van het stuk wordt de hertog posthuum onderuit gehaald door zijn eigen boze opzet en de hertogin drukt bij haar bevrijding de twee mannen aan het hart die zij het meest bemint. Een van de mannen schreit, uit wraakzucht:

Myn oog beweent uw’ beul; maar 't is alleen uit spyt,
Dewyl de dood hem heeft van myne wraak bevryd.

Daarop antwoordt de hertogin, als uit een diep gepeins komende:

Ach! hy leed straf genoeg; laat ons hem noch beklagen:
Hy heeft zichzelv’ ontzield in 't bloeijendst zyner dagen;

Carel Alphenaar schreef deze tekst ter introductie van een geënsceneerde lezing van een treurspel en een blijspel van Johannes Nomsz. De toneelreading van De hertogin van Coralli en De Voorwetenschap vond plaats in het kader van het Rotterdamse Theaterfestival, op 2 september 1989.
De rollen in beide stukken werden vertolkt door: Gees Linnebank, Els Ingeborg Smits, Jules Hamel, Hidde Maas, Bert Luttjeboer en Jaap Hoogstra.
De Hertogin van Coralli werd in de uitzending van Camera Obscura op 23 september 1989 ten gehore gebracht.

[p. 34]

Johannes Nomsz