Nadruk. Jaargang 1

[p. 107]

 

als de liefste heen is

 

mijn hart verscheurd

 

als mijn lach geween is

 

geluk verbeurd

 

neem mij dan mee

Gerrit Pleiter: Icarus

Mijn leeftijd hoeft niet vermeld te worden, want mensen boven de vijftig worden door onze maatschappij uitgestoten. Zodra een peutertje in de sterreclame met zijn opa McDonald's binnenstapt, wordt de grootvader zo'n beetje krankzinnig. Dat wekt een mooie spanning op tussen een jongetje dat alles weet en kan, en de oude, demente sukkel die niets kan. Leeftijd is een object van discriminatie geworden.’

Hoorspelschrijver Gerrit Pleiter houdt de boot gedecideerd af, hoewel hem helemaal niet naar zijn geboortejaar gevraagd is. Wél wil hij kwijt dat hij al zo'n vijfentwintig jaar verslingerd is aan het hoorspel. Fuga voor twee stemmen was zijn eersteling. ‘Ik had eerst een soort mammoethoorspel geschreven, De kinderen van Laaocoon, waar ik Fuga onder andere uit heb gehaald. Ik stuurde het naar de NCRV, omdat die omroep al eerder gedichten van me had uitgezonden.’ Daarna groeide Gerrit Pleiter uit tot een van de bekendste hoorspelauteurs van ons land. En de band met de NCRV werd een zeer hechte. Van de ongeveer vijftig hoorspelen die Pleiter geschreven heeft, werd er slechts één niet door de NCRV gebracht. ‘Alleen De dame en het vogeltje kwam bij de VPRO terecht. In die tijd sprak ik nu en dan bij de VPRO, 's ochtends om vijf voor acht, net voor het nieuws, de ochtendmeditatie uit. Totdat in de jaren '60 de hel losbarstte.’

Pleiter betreurt het dat het genre waar hij al zo lang gecharmeerd van is, in Nederland ondergewaardeerd wordt en nooit een zelfstandige literaire kunstvorm is geworden. ‘Eigenlijk bestaat het hoorspel in ons land niet. In kranten wordt er buitengewoon denigrerend over geschreven, áls er al aandacht aan wordt besteed. Doodzonde, want het hoorspel heeft ongekende mogelijkheden, juist in onze visueel ingestelde samenleving. In een periode waarin het plaatjes kijken meer en meer toeneemt, biedt het hoorspel de gelegenheid met het gehoor waar te nemen, waardoor het dichter bij poëzie en filosofie staat. De werkelijkheid bestaat niet uitsluitend uit wat de ogen zien. Droom, fantasie, denken en herinnering behoren ook tot de werkelijkheid, het leven. Ook het verleden is werkelijkheid. Elke seconde die ik nu beleef, is niet een op zichzelf staand moment, maar het eindbedrag van de optelsom van alle beleefde momenten. Het hoorspel biedt een prachtige kans die complexe werkelijkheid uit te beelden. Dat kan film of tv niet.’

[p. 108]

Gerrit Pleiter
(Foto: Karin Evers)

Naast het schrijven heeft Gerrit Pleiter jarenlang Nederlands gedoceerd aan het gymnasium in Amersfoort. Ook bij zijn leerlingen bemerkte hij iets lacherigs zodra het woord hoorspel viel. Overigens heeft Pleiter zijn beide loopbanen altijd strikt gescheiden gehouden. ‘Ik heb zelfs geen les gegeven over het hoorspel in het algemeen. Welke Nederlandse teksten zou ik gekozen moeten hebben als ik geen werk van mezelf wilde nemen? Ik heb wel veel aan literatuur gedaan, vooral aan poëzie.’ Pleiter gelooft bovendien niet dat hij zijn leerlingen enig respect voor het hoorspel bij had kunnen brengen als hij ze vertrouwd had gemaakt met hoorspelbewerkingen van bekende boeken (die dus vaak op de lijst staan), zoals bijvoorbeeld Lijmen / Het been van Willem Elsschot. ‘Dat vind ik schitterende boeken, maar die heb ik behandeld als romans. Ik heb natuurlijk wel liever dat men Lijmen / Het been bewerkt dan De Tuinfluiter, maar niettemin vind ik bewerkingen een gevaarlijk uitgangspunt. Een roman heeft het recht een roman te zijn, die gelezen moet worden. Ik weet niet of we er zoveel mee winnen als we van literatuur radio- of televisiebewerkingen maken.

[p. 109]

Ik heb me zelf één maal aan een bewerking bezondigd. Dat kwam door de overweldigende inhoud van De laatste der rechtvaardigen van André SchwarzBart. Toen Wim Ramaker mij destijds vroeg daarvan een hoorspel te maken, moest ik gewoon ja zeggen. Ik ben blij dat ik het gedaan heb, omdat het zo'n ontroerend, adembenemend boek is.’

Pleiter vermoedt niet dat hij ooit opnieuw een dergelijke aanvechting zal hebben: ‘Hoewel..., aanvechtingen ontstaan bij mij vaak doordat men míj aanvecht, dus als men mij erom vraagt.’

Icarus

Enkele maanden geleden werd Pleiters Icarus uitgezonden, in de regie van Ab van Eyk. Een stuk geïnspireerd op twee verhalen uit de klassieke mythologie: het verslaan van de Minotaurus op Kreta door Theseus en de val van Icarus. Pleiter: ‘Ik lees veel mythologie. Het zijn voor mij oerverhalen, waarin de essentiële dingen over de mens worden verteld. Ze staan buiten de geschiedenis en tonen het eeuwigdurende van de mens en zijn conflicten, zijn verraad, gehuichel en schijnheiligheid.’

Het hoorspel begint met een situatieschets: ‘Toen Daedalus, uit Griekenland verbannen, voor koning Minos het labyrint had gebouwd, waarin jaarlijks Griekse kinderen werden geofferd aan het monster Minotaurus, kwam de koningszoon Theseus naar Kreta om het monster te verslaan.

Hij riep de hulp in van de listige Daedalus, die hem de weg in het labyrint wees in ruil voor een plaats aan boord van de Griekse schepen.’

In de eerste scene ruziën Daedalus en zijn zoon Icarus, omdat de laatste vóór hun vertrek naar Griekenland afscheid wil nemen van zijn geliefde Ariadne, de dochter van koning Minos. Mopperend laat Daedalus de verliefde Icarus begaan, hoewel hij ervan overtuigd is dat Theseus het hart van Ariadne inmiddels gestolen heeft. Daedalus gaat zelf alvast op weg naar de afgesproken plaats langs het strand, waar de schepen zullen wachten. Hij ontsteekt in grote woede als hij daar alleen nog de zich verwijderende zwarte zeilen van de Grieken ontwaart. Even later arriveert ook Icarus, en die weet meer...

Icarus

Ariadne is daar. Aan boord van de schepen. Samen met Theseus.

Daedalus

Daar? Theseus daar? Op de schepen?

Dat kan niet. Dat bestaat niet. Theseus is in het labyrint.

En daar komt hij nooit meer uit. Nooit meer.

Niemand weet de weg daar.

Icarus

Hij is aan boord van de schepen. Ariadne ook.

Daedalus

Ze hebben je wat wijs gemaakt. Ze doen niks liever dan jou wat op de mouw spelden. Het zinde ze toch al niet, jij met je Ariadne.

[p. 110]

Icarus

Ze zijn gezien. Samen. Op weg naar de kust.

Daedalus

Leugens. Bakerpraatjes.

Icarus

Ik geloofde het ook niet. Maar ze hebben het mij bezworen.

Daedalus

Zo.

Icarus

Wat zo?

Daedalus

Ik zeg: zo.

Icarus

Duidelijk. Verschrikkelijk duidelijk. Zo. Zo. Daarmee is alles verklaard.

[Daedalus lacht cynisch]

Lach me niet uit.

Daedalus

Ik lach niet om jou. Ook niet om mezelf.

Toch lach ik.

Icarus

Dan ben je zeker gek geworden.

Daedalus

Best mogelijk. Niet eens onwaarschijnlijk.

Je liegt. Je houdt me voor de gek. Het zijn verzinsels. Ariadne wou niet meer met je mee. Die trekt liever het labyrint in om samen met haar Theseus te sterven. Daarom kom je hier met je onzin- verhalen.

Icarus

Niet waar. Niet waar.

Daedalus

Zoiets verzin je ook niet. Het gaat je verstand te boven, maar het gebeurt. Achteraf is er niets vreemds aan, want het heeft plaats gevonden. Het had nooit mogen gebeuren. Dat is het enige wat je kunt zeggen. Ik heb alles gedaan om het te voorkomen. Laten we maken dat we wegkomen. Als ze ons hier aantreffen, gaan we er meteen aan.

Misschien is het nog te vroeg om de moed te verliezen.

In de tweede scène hebben Icarus en Daedalus, in angstige afwachting van zoekacties door koning Minos, zich teruggetrokken in een grot langs de kust. Ze beseffen dat ze moeten vluchten, maar er is zelfs geen visserscheepje waarmee ze dat zouden kunnen doen. Plotseling wordt Daedalus echter door ronddwarrelende veertjes van vogels op een idee gebracht. Ze bouwen samen twee staketsels met veren, reuzenvleugels, waarmee ze vliegend Kreta weten te verlaten. Richting Griekenland.

[p. 111]

Onderweg, in de derde scène, hoort Icarus in de buurt van Naxos een bekende stem roepen: die van Ariadne. Het blijkt dat zij Theseus uit het labyrint heeft gered, door een onbreekbare draad te spinnen, waarlangs hij de weg terug kon vinden. Zij had de list van Daedalus doorzien. De bouwer had Theseus wel verteld waar het monster zich ophield, maar niet hoe hij de uitgang vervolgens kon vinden. Theseus had Daedalus mee willen nemen naar Athene om hem daar voor de rechter te slepen, maar Ariadne had erop aangedrongen hem achter te laten, zodat haar vader voor een passende straf kon zorgen voor de schuldige.

Daedalus

Er zijn geen onschuldigen.

Ariadne

Zegt de schuldige.

Daedalus

Als ik het labyrint niet had gebouwd, dan had jouw vader mij vermoord. Ik had toch geen keus.

Ariadne

Vertel dat maar aan de ouders van de vermoorde kinderen in Athene. Daar ben je toch nog altijd naar op weg. Naar Athene. Je maakt alleen een kleine omweg om mij te zien. Op Naxos. Nou weet je tenminste wat je te wachten staat in de stad van je dromen.

Daedalus

Er zijn nog rechters in Athene. Ik zal aan die rechters vragen: heb ik de kinderen gevangen? Heb ik ze op transport gesteld? Heb ik ze de dood in gedreven, meneer de rechter?

Ariadne

Altijd hebben mensen als jij dezelfde uitvluchten. Kom er maar eerlijk voor uit dat je schuldig bent.

Daedalus

Als iedereen schuldig is, wie straft dan de schuldigen?

Ariadne

Degene die de macht heeft.

Daedalus

Theseus?

Ariadne

Ja. Theseus.

Daedalus

Is dat het enige wat je te vertellen hebt?

Ariadne

Ja. Dat valt je tegen. Niks over mijzelf. Niet ontroostbaar. Niet het zielige vrouwtje dat om hulp smeekt. Jij wilt jammerklachten horen. Als een klein kind moet ik aan je kop zaniken. Reken er niet op. Ik heb toch niks van jou te verwachten, labyrintbouwer.

[p. 112]

Daedalus

Je spuugt over mij je gal uit, maar zelf ben je geen haar beter.

Ariadne

Wat heb ik dan verkeerd gedaan?

Daedalus

Zelfs geen verklaring. Die ben je toch wel verschuldigd.

Ariadne

Aan wie?

Daedalus

Aan hem daar.

Ariadne

Dat praat ik wel met hem uit.

Tot onbegrip van zijn vader wil Icarus, hoewel Ariadne nog steeds van Theseus houdt, graag bij zijn geliefde blijven.

In de laatste scène blijkt hij tijdens de overnachting op Naxos echter op die beslissing te zijn teruggekomen. Icarus volgt zijn vader naar Athene, maar onderweg volgt weer een woordenwisseling. Daedalus probeert Icarus er vergeefs van te overtuigen dat hij de juiste keuze heeft gemaakt. Icarus wil niet leven zoals zijn vader.

Icarus

Ons leven een labyrint, zeg je. Zonder uitgang, zeg je. Maar je weet wel beter. Voor mij houd je het niet langer verborgen. Jouw angsten zijn de mijne niet.

En Icarus vliegt richting zon.

Tweede Wereldoorlog

Icarus en Ariadne hebben elkaar volgens de mythologie niet op Naxos ontmoet. Pleiter: ‘Dat is een verzinsel van mij, maar omdat ze wel van hetzelfde eiland kwamen, vond ik het aannemelijk dat ze elkaar daar gezien zouden hebben. Ik heb de mythen gebruikt voor een eigentijds verhaal. De kinderen die naar Kreta weggevoerd worden om geofferd te worden, is het verhaal van de Tweede Wereldoorlog. Athene verwijst naar Amsterdam, waar tienduizenden joden werden weggevoerd met behulp van de Nederlandse Spoorwegen, de Nederlandse politie en onder toeziend oog van acht miljoen Nederlanders. Met alle verontschuldigingen dat zij machteloos zijn geweest. Daedalus is de collaborateur, de oorlogswinstmaker, want hij bouwt het labyrint, het concentratiekamp. Theseus is de verzetsman die het monster gaat doden, zodat de kinderen niet meer vermoord worden. Maar ook hij heeft zijn inferieure kanten. Tegenover hen staan Ariadne en Icarus. Zij speelt de rol van een ‘feministische’, onafhankelijke vrouw, die kiest voor wat zij denkt dat goed is. Ze redt Theseus, omdat hij verzet biedt, maar wordt zelf door hem bedrogen. Icarus is de echte onschuldige. Op Naxos zegt Ariadne tegen hem dat hij nu eenmaal in de wereld van Theseus en Daedalus zal

[p. 113]

moeten leven, dat er geen keuze is. Maar Icarus weigert dat en dan is er slechts één oplossing: de dood.

Diezelfde smoezeligheid, datzelfde verraad zit in de mens zelf. Het is een projectie van ons eigen innerlijk op deze wereld en wij reflecteren onszelf weer in die wereld. En dat is - als we het grote woord mogen gebruiken - de menselijke tragiek. En daarvoor is de Tweede Wereldoorlog een geweldige spiegel, die jezelf en je medemens meedogenloos eerlijk weerkaatst.

De verschrikkingen uit de jaren '40-'45 hebben Pleiters denken sterk beïnvloed. Bovendien heeft hij uitgebreid studie gemaakt van de joodse godsdienst.

‘Ik heb een figuur in een van mijn spelen wel eens laten zeggen: “We leven nu in het donker. In de oorlog waren alle lampen aan.” In de oorlog was alles verduiveld helder. Je zag wie goed waren, maar je signaleerde ook de onverschilligen, de verraders, de huichelaars, de meelopers tot aan de wegbrengers van de joden. Maar in 1945 is het licht bliksemsnel uitgedaan, zodat alles verdoezeld kon worden. De politie is nauwelijks bestraft en de Spoorwegen helemaal niet. Degene die gecollaboreerd had, maakte men later tot ministerpresident. De man die de boeren aanspoorde naar het oosten te trekken in het kader van de Duitse politiek, maakte men tot minister van defensie. En nog altijd zitten we met de brokstukken. We hebben nooit een helder oordeel uitgesproken over de daden van de mensen. Eerlijk gezegd weet ik niet hoe het wel had gemoeten. Soms denk ik wel eens hadden we maar een bijltjesdag gehad, dan was ons de smoezeligheid van de barmhartigheid van christelijke en andere huize misschien gespaard gebleven. Maar het probleem is dat de begrippen goed en kwaad flink door elkaar zijn geschud. Er is een morele chaos ontstaan. Die oorlog en de corrupte en schandalige naoorlogse situatie zijn zo ingrijpend, daar raak ik nooit over uitgepraat. En die heb ik dus ook voor Icarus als uitgangspunt genomen.’

Het hoorspel Icarus van Gerrit Pleiter werd uitgezonden in Literama op 17 april 1989. Ab van Eyk en Karin Evers spraken met de auteur.