Nadruk. Jaargang 1

[p. 83]

J. Bernlef: Geachte aanwezigen,

Tegen deze aanhef zou Jan Hanlo naar alle waarschijnlijkheid meteen bezwaar hebben aangetekend. Misschien niet zo'n groot bezwaar, maar dan toch wel een niet ongroot bezwaar. Dat bezwaar zou ongeveer zo hebben kunnen luiden: wanneer men in het openbaar moet spreken doet zich al meteen het probleem van de aanspreekvorm voor. Als het publiek uit drie, vijf of misschien ook nog wel zeventien personen bestaat, dan is het doenlijk om zich vooraf van de namen van de zo dadelijk toe te spreken mensen op de hoogte te stellen, zodat men dan zou kunnen beginnen met beste Jan, Frederika, Theo, Francien etc. of, als men de betrokkenen niet zo goed kent, of kennen wil, door hen bij hun achternaam, voorafgegaan door een mevrouw of meneer te noemen, alhoewel ook hier weer snel onnauwkeurigheden in kunnen sluipen, omdat sommige mevrouwen misschien nog juffrouwen zijn. Zoals bij zovele problemen der benoeming wordt het probleem van de juiste aanspreekvorm pas tot een echt probleem door uitdijing, dat wil zeggen door toename van het aantal toe te spreken personen.

Geachte dames en heren lijkt een wat flets, maar toch ook wel weer effectief begin, omdat het publiek deze beginfrase al zo vaak gehoord heeft dat het deze nog nauwelijks tot zich door zal laten dringen en pas zal beginnen met luisteren na deze zichzelf door overmatig gebruik al half opgeheven hebbende beginzin.

Maar ‘geachte aanwezigen’ is natuurlijk volkomen onjuist. Met deze aanhef impliceert men immers dat men een scheiding maakt tussen de aan- en afwezigen. Men geeft te kennen dat men zich weliswaar tot de aanwezigen wendt, maar met een lichte (verwijtende?) ondertoon in de richting van de afwezigen: waarom zijn jullie er eigenlijk niet? En waarschijnlijk is dat helemaal niet zo bedoeld. De afwezigen zullen de spreker een zorg zijn. Nu ja, misschien degenen die zich net buiten de nog half openstaande deur achter in de zaal bevinden. Fysiek zijn zij weliswaar afwezig te noemen, maar via hun oren kunnen zij toch horen wat er in de zaal gezegd wordt en zo behoren zij toch, enigszins althans, tot de aanwezigen, of moeten wij hen half- of zwak-aanwezigen noemen?

Een redenering als deze kan men in Jan Hanlo's Brieven die wij hier vanmiddag ten doop houden, in allerlei variaties aantreffen. Simon Carmiggelt kwalificeerde deze denktrant van Hanlo eens als ‘lucide gezeur’, een kwalificatie waar Hanlo niet geheel ongelukkig mee was.

Jan Hanlo wist zich, door omstandigheden en eigen aard, een buitenstaander. Terwijl anderen maar voortschreven en babbelden dacht Hanlo na over

[p. 84]

grondslagen; grondslagen van godsdienst, van filosofie, maar bovenal van taal. Wat hem daarbij dreef was het ideaal der zuiverheid, dat bij hem wel haast Platonische proporties aanneemt. Dat wil zeggen: de zuiverheid ligt wellicht voorbij de taal, kan alleen maar door haar ópgeroepen worden. Weliswaar kon Jan Hanlo zich verenigen met het utiliteitsbeginsel dat aan onze begrippen en kwalificaties ten grondslag ligt, dat neemt niet weg dat hij toch niet kon laten na te denken en te schrijven over een toestand die de zuiverheid en de waarheid dichter zou benaderen en waarin ieder mogelijk fenomeen voorzien zou kunnen worden van een eigen woord of definitie. Leest men in Hanlo's brieven die over deze problemen handelen dan duizelt het je op een gegeven moment. Op vriendelijke doch hardnekkige toon dringt Hanlo door tot een wereld die tenslotte niet meer benoembaar is, alleen nog maar is in al zijn duizelingwekkende diversiteit.

Jan Hanlo zag zichzelf als micro-produktief en zijn correspondentie moest, zoals hij het ergens in een van de brieven formuleerde, zijn werkeloosheid maskeren. Zo was het natuurlijk niet helemaal. Hanlo zegt in een andere brief dat de correspondentie ook fungeerde als een soort startmotor voor de prozastukken en stukjes die hij later bundelde in In een gewoon rijtuig en Moelmer. En zo kunnen we in een aantal brieven de eerste aanzetten vinden van de later in het tijdschrift Barbarber en elders gepubliceerde teksten.

Na lezing van de brieven kan men tot geen andere slotsom komen dan dat deze op een volstrekt natuurlijke wijze tot Hanlo's werk behoren. Net als zijn prozastukjes, zijn langere verhalen en zijn gedichten kenmerken de brieven zich door een bepaalde toon, die met ‘intiem’ te gemakzuchtig zou zijn omschreven.

Veel brieven van schrijvers - voor zover zij tenminste nog brieven schrijven, wat dat betreft was Hanlo ook al een uitzondering - worden bedorven door de pose die de schrijver erin aanneemt. Hij is zo gewend zich tot een publiek te wenden dat zelfs in een brief aan een goede bekende of vriend de ijdele speculatie van een later doorklinkt, waarin een groter publiek kennis zal nemen van wat toch in wezen alleen voor de adressant was bedoeld.

Deze speculatie ontbreekt geheel in Jan Hanlo's correspondentie. Of hij nu schrijft aan collega's, kinderen, pastoors of wetenschappers, hij schrijft aan die ene persoon, zonder bijgedachten.

Zowel in zijn brieven als in zijn andere werk heb ik altijd het gevoel ‘mee te mogen lezen’, alsof het werk in wezen niet bestemd was om door mij gelezen te worden. Het is een effect dat ik eigenlijk alleen uit de muziek ken en dan vooral in de planomuziek van Erik Satie, die zich ook zo slecht leent voor publieke presentatie (en daarom ook zelden op het repertoire van de piano- leeuwen prijkt). ‘Brieven zijn broze brandkasten’, zoals Hanlo aan de dichter Jacques van Hattem schrijft.

Jan Hanlo behoort tot die schrijvers die een fanatieke en toegewijde schare bewonderaars kent; meestal niet groot in aantal, maar wel in overtuigings-

[p. 85]

kracht. Dat komt denk ik vooral door die toon, die je het gevoel geeft dat het geschrevene uitsluitend voor jou is bestemd. Wie eenmaal Hanlo heeft gelezen, koestert hem. Ik reken de meesten onder U tot die bewonderaars, maar ik zou u, mede namens de uitgever, willen verzoeken, deze voor hem minder lucratieve houding te willen laten varen tot de oplage van de Brieven is uitverkocht. De campagne die ik hierbij, met u als onbezoldigde vertegenwoordigers van de uitgeverij, van start zou willen laten gaan, zou gevoerd kunnen worden onder het motto:‘Voor wie Hanlo leest, wordt veel overbodig’.

Epistolair talent van dit kaliber is in Nederland flinterdun gezaaid en het is daarom dat er hier hulde gebracht dient te worden aan Erica en Gerard Stigter en aan Ser Prop die jarenlang bezig zijn geweest met het verzamelen, selecteren en annoteren van de brieven, een karwei waarvan de omvang moeilijk valt te onderschatten. Vooral dankzij hun toewijding zijn Hanlo's Brieven nu ook voor U beschikbaar.

Het gaat er nu alleen nog maar om, geachte aanwezigen, de afwezigen van het belang van deze uitgave te overtuigen.