Nadruk. Jaargang 1

[p. 48]

Klaus Mann: Het getraliede venster

Een van de meest populaire theaterstukken uit de 19de eeuw is La vida es sueño (Het leven een droom) van de 17de-eeuwse Spaanse schrijver Pedro Calderón de la Barca. Het werd ooit ondermeer door Gerard den Brabander in het Nederlands vertaald en vertelt het verhaal van een koningszoon die door zijn vader in een toren gevangen wordt gehouden. Op een dag wordt hij vrijgelaten en tot koning gekroond. Lang duurt dat niet. Bij terugkeer in de gevangenis raakt hij ervan overtuigd dat die episode een droom was. Als hij naderhand nogmaals vrij komt en wederom tot koning uitgeroepen wordt, raken droom en werkelijkheid volledig met elkaar verstrikt. Is hij nu wel koning of droomt hij nog steeds?Is de droom waar of is de werkelijkheid een droom?

Dit typisch romantisch-literaire thema werd aan het eind van de 19de eeuw door Lodewijk van Beieren (1845-1886) in praktijk gebracht en weer enkele decennia later door Klaus Mann in een novelle over deze vorst opnieuw uitgewerkt. Die novelle heet Vergittertes Fenster en werd als Het getraliede venster onlangs door Léon Hanssen in het Nederlands vertaald. De titel verwijst naar de tralies in de kamer waar de ‘gekgeworden’ Lodewijk gevangen werd gehouden, een kamer die vreemd genoeg nooit tralies gehad heeft. Voordat die aangebracht konden worden, had de gevangene reeds zelfmoord gepleegd.

Droom is werkelijkheid, werkelijkheid is droom; macht en betekenisloosheid; vermeende waanzin, de grens van gekte; zelfmoord. Het zijn enkele thema's die voor het leven van die even fascinerende als dwaze koning van Beieren kenmerkend zijn. Het zijn thema's die schrijver Klaus Mann, zeker sinds het aan de macht komen van Hitler en de daarop volgende onvermijdelijke ballingschap aanhoudend bezig hielden. Was de nachtmerrie soms geen werkelijkheid geworden? Wie kon zich voorstellen dat deze werkelijkheid ‘waar’ was? Waar? Waar? Als je de ogen dichtdeed was het anders, zwart met zoveel lichte kleuren dat alles langzaam wit werd. En dan die macht. Gisteren was zijn vader nog een van de meest aanzienlijke figuren van zijn tijd. Vandaag was hij een verschoppeling, morgen wellicht slachtoffer. De prolurken van gisteren waren de machthebbers van vandaag, de heren van gisteren dwaalden met een koffer en vijf schone onderbroeken door de wereld. Wie zou er in zo'n situatie niet waanzinnig worden? Waanzinnig, normaal: wie weet nog waar het een ophoudt en het ander begint? De Perzen komen. De Perzen komen, schrijft Klaus Mann keer op keer in zijn autobiografisch verhaal Der Wendepunkt. Het waren de horden buiten die hem de

[p. 49]

meeste vrees inboezemden; het was de horde in zijn hoofd die ertoe leidde dat hij net als Lodewijk van Beieren uiteindelijk uit vrije wil een einde aan zijn leven maakte.

Ik was gelukkig. Was ik dat? Het verhaal dat ik die zomer schreef (grotendeels in het huis van Annemarie in Engadin) klinkt niet bepaald overmoedig.Vergittertes Fenster gaat over de dood van een man, of eigenlijk over zijn doodswil, zijn vlucht in de duisternis. De tragische held die ik deze keer koos, was Ludwig II van Beieren, niet de gelokte sprookjesprins en pittoreske Lohengrin, die door zijn volk werd verafgood en die door de Parijse symbolisten lyrisch werd gehuldigd - maar de getekende, de verlorene, het slachtoffer van lage schandalen en van zijn eigen hybris, de psychopaat, de martelaar, een vorst van lijden die meer lijkt op de latere Oscar Wilde dan op een Wagner-held; al wat verwelkt, al wat vervallen, met slechte tanden en opgezwollen lippen, al zijn zijn ogen mooi gebleven en zijn gebaren majesteitelijk. Hem beschreef ik dus, zijn herinneringen, (waarbij de Lohengrin-glans toch retrospectief moest worden opgeroepen), zijn laatste extasen, zijn waardigheid in de ondergang, zijn helderziendheid in het paranoïde duister.

Aldus de schrijver in genoemde autobiografie, misschien wel een van de mooiste - want meest eerlijke - boeken uit de 20ste-eeuwse literatuur. Zo'n kwalificatie kan men aan Het getraliede venster onmogelijk geven. Literair bezien is het een matige novelle. De kracht ervan ligt dan ook elders: aan de oppervlakte in het leven van de droomkoning van Beieren, op dieper niveau in de mogelijke parallellen tusen onze vorst en Klaus Mann. Over dat laatste schrijft de vertaler van het verhaal in zijn nawoord het volgende:

‘De fascinatie van Klaus Mann voor Ludwig II hangt samen met het feit dat hij zichzelf als een drievoudig verschoppeling beschouwde en zich als zodanig in de figuur van Ludwig herkende: als zoon van een niet omver te stoten vader - de Nobelprijswinnaar Thomas Mann -, als homoseksueel en als drugsverslaafde. Daaraan kan nog een vierde kenmerk worden toegevoegd: als doodsverlangende. Zo moet Klaus Mann in het lot van Ludwig tevens het noodlot van zijn eigen leven hebben “gezien”.Want ook Klaus Mann was de sprookjeskoning van zijn eigen dromen, zij het dat hij nog veel minder dan Ludwig het paradijs der dromenden heeft aanschouwd. De schaarse momenten van vervoering en extase worden duur betaald, of ze nu - zoals door Klaus Mann - zijn beleefd met behulp van pillen en poeders in een uitgewoond pensionkamertje in Amsterdam-Zuid, of - zoals door Ludwig II - in de evenzeer ongedeelde eenzaamheid van een tot bizarre werkelijkheid geworden luchtkasteel, hoog in de Beierse Alpen. Evenals Ludwig verwondde ook Klaus Mann zijn ziel zo lang aan de werkelijkheid dat hij zich tenslotte vol walging in de afgrond stortte.’

Naar die afgrond gaat het verhaal van Klaus Mann uiteindelijk ook toe.

[p. 50]

Het opent op het moment dat de koning in slot Berg, zijn gevangenis, aankomt. Het eindigt met de sprong van de koning in het meer, met in zijn armen de arts die hem voor gek heeft verklaard.

‘Naar mijn rijk’, lalde Ludwig en het klonk als een triomfgehuil uit de golven. ‘Wereldnacht... Richard... zwarte zwaan... water, water... o omlaag, omlaag...’ zong en rochelde de ondergaande, stervende. ‘Elisabeth’, bracht hij nog uit, ‘eeuwige vernietiging... o, omlaag.’
De koning en de geleerde zonken, krampachtig in elkaar verstrengeld als een liefdespaar, (p.56)

Een pagina later (de doden zijn gevonden, verslagenheid en verbijstering in Europa) schrijft Klaus Mann:

‘Het drama is niet ten einde. De laatste scène ontbreekt nog. Wat er nog gebeuren moest, is dit:’ En dan eindigt het verhaal met de aankomst van Elisabeth (Sissy), keizerin van de Donaumonarchie, op het slot waar Lodewijk gestorven is. Haar aankomst lijkt sprekend op die van Lodewijk aan het begin van het boek. Haar gedachten, bewegingen doen alsmaar denken aan de man die gestorven is. En als ze uiteindelijk aan zijn doodsbed zit, schrijft Klaus Mann dat ‘een ontzaglijk licht op zijn noodlot en op het hare (valt).’ ‘Zij begrijpt zijn dood en voorziet de dood die voor haarzelf bestemd is. Zij weet ook waarom zij en de broederlijke vriend elkaar niet mochten krijgen, ook al hadden ze elkaar lief. Zij weet alles. Haar hart vult zich tot de rand met inzicht in deze dingen, zoals harten zich soms tot de rand met tederheid kunnen vullen.’ Het mag duidelijk zijn wat Klaus Mann met die laatste enigszins overspannen scène bedoelt: na de laatste regel is het boek weliswaar uit, maar gaat het schouwspel verder, buiten het theater, op straat. Daar waar gewone mensen lopen, mensen als Klaus Mann. Droom is werkelijkheid en werkelijkheid... Inderdaad.

Deze tekst over Klaus Manns Het getraliede venster (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1988) werd geschreven door Chris van der Heijden. Jan Oegema sprak op 28 januari 1989 in Camera Obscura met Léon Hanssen, die de novelle vertaalde en een nawoord schreef.