Nadruk. Jaargang 1

[p. 36]

Koffiehuis en Egyptische literatuur

Het lijkt misschien vreemd om in een land als Egypte op zoek te gaan naar literatuur. Egypte balanceert al jaren, zo niet eeuwen, op de rand van de afgrond. Er is altijd economische crisis, er is armoede, het percentage analfabeten is hoog en de politiek lijkt een ondoorzichtige wirwar van pogingen om het zinkende schip drijvend te houden. Het culturele klimaat is dan ook verre van ideaal. Maar ondanks alle belemmeringen, bloeit de Egyptische literatuur als nooit tevoren. Kranten, tijdschriften en uitgevers kunnen het aanbod van poëzie, verhalen en romans nauwelijks verwerken, en de literaire discussie valt geen moment stil. Ook al kunnen maar weinigen zich de aanschaf van boeken veroorloven en klagen sommige uitgevers erover dat er in Egypte meer schrijvers lijken te zijn dan lezers: de literatuur leeft.

Het Egyptische literaire leven speelt zich voor een deel in koffiehuizen af. Koffiehuizen zijn van oudsher ontmoetingsplaatsen waar wordt gediscussieerd, voorgedragen en gemusiceerd. Ze stonden dan ook vaak bloot aan de aanvallen van morele scherpslijpers en machthebbers, ‘die de koffiehuizen oorden van verderf en broeinesten van politieke onrust noemden of vonden. Maar de traditie bleek onuitroeibaar, en nog steeds zijn de koffiehuizen trefpunten waar schrijvers, kunstenaars en journalisten discussiëren en roddelen, waar de grootheden hun bewonderaars en discipelen ontvangen en waar de jonge garde haar aanvalsplannen beraamt.

Mijn literaire speurtocht leidt mij al snel naar het koffiehuis Zahrit al- Boestaan, waar de schrijvers van de jonge generatie op zondagmiddagen bijeenkomen. Het zijn mindere goden, de ploeteraars. Ze zitten slecht in de kleren, want het leven van een kunstenaar is armoedig, en zwaaien met verhalenbundeltjes en literaire tijdschriften. Sommigen hebben velletjes met getypte of handgeschreven tekst onder de arm, het nieuwste werk. Schrijvers, critici en onbestemde literatuurbewonderaars schuiven aan en vormen groepjes waartussen men heen en weer beweegt. Iedereen kent elkaar. De laatste nieuwtjes worden uitgewisseld, recente krante- en tijdschriftartikelen worden besproken en er wordt vooral veel gelachen.

Ik word geconfisqueerd door de niet al te belangrijke schrijver Sa'ied al- Kafrawi, die vaak het hoogste woord voert, en zijn onafscheidelijke kameraad Joesoef Aboe Rayya, een bolle jongen met een bril. Sa'ied en Joesoef voeren mij mee naar de Dodenstad, de uitgestrekte begraafplaats uit de Mammelukkentijd, nu uitgegroeid tot een grote sloppenwijk tussen de Mammelukkenmonumenten en de restanten van graven en mausolea. We

[p. 37]

betreden een kelderachtige, gewelfde ruimte, tegenover de Kaitbai moskee, een koffiehuis in de fundamenten van een oude mammelukkentombe. Een jongetje brengt mierzoete thee, een waterpijp, aardewerk pijpekoppen en een schaaltje gloeiende kooltjes. In gedachten verzonken plakt Sa'ied kleine flintertjes hasjiesj op het marmeren tafelblad, die vervolgens een voor een in de pijpekoppen worden geduwd.

De waterpijp is verwoestend voor het gestel, het roken is een strijd op leven en dood, en dat is te zien aan de ernst waarmee wordt geïnhaleerd. Geleidelijk voegen zich andere schrijvers bij het gezelschap. Er worden manuscripten uitgewisseld en terwijl de slang van de waterpijp van hand tot hand gaat, wordt er zwijgend gelezen. Als ze klaar zijn met lezen, kijken de auteurs elkaar indringend aan. Zeer bedaard complimenteert men elkaar. Dan wordt er voorzichtig kritiek geuit, op een woord, een zin, en weldra barst er een heftige discussie los, waarin wordt geschreeuwd, gelachen en voorgedragen, en die na enige tijd overgaat in een wedstrijd in welsprekendheid en het vertellen van anekdotes.

Sa'ied en Joesoef praten over niets anders dan literatuur. Literatuur is hun passie. Af en toe richten ze zich tot mij om uit te leggen dat zij, auteurs van de jonge generatie, anders schrijven dan de generatie van de jaren zestig, die grote talenten heeft voortgebracht. Het is een typisch Egyptisch fenomeen dat literatoren in generaties worden ingedeeld, dat wil zeggen dat een schrijver wordt ondergebracht bij de periode waarin hij begon te publiceren, en dat literaire stromingen worden geanalyseerd aan de hand van politieke gebeurtenissen. Dat is gemakkelijk voor critici, maar het schept ook verwarring, als men niet meer precies weet wanneer een bepaalde schrijver heeft gedebuteerd. Een schrijver als Sa'ied al-Kafrawa doet zijn voordeel met deze verwarring: hij schuift steeds een generatie op, waardoor hij al jaren tot het jonge, veelbelovende talent behoort en op die manier de eeuwige schrijversjeugd lijkt te hebben verworven.

De indeling in literaire generaties is natuurlijke niet louter op gemakzucht gebaseerd. De Egyptische literatuur heeft in de loop van deze eeuw steeds ingespeeld op poltieke gebeurtenissen. De strijd tegen de Britse bezetting in de eerste helft van deze eeuw, het verkrijgen van de onafhankelijkheid en de revolutie van Nasser in 1952, de nederlaag tegen Israël in 1967 en de opendeur poltiek van Sadat in de jaren zeventig hebben hun stempel op de literatuur gedrukt. Egyptische schrijvers zijn geen onthechte dromers, maar bemoeien zich met alles wat er gebeurt. Van oudsher werpen schrijvers zich op als woordvoerders van het volk, die de politieke machthebbers kritisch volgen en corruptie en bedrog aanklagen. Zij, en niet de kliek van politici, zijn de legitieme vertegenwoordigers van het Egyptische volk. De literaire polemiek is dan ook onlosmakelijk verbonden met ideologische discussies, en een roman wordt pas als relevant beschouwd, wanneer wordt ingehaakt in de discussie op de politieke situatie of de interpretatie van een periode uit de recente geschiedenis. De Egyptische schrijvers zien het als hun taak in de

[p. 38]

bres te springen voor de vrijheid van meningsuiting, voor politieke integriteit en voor de rechten van het volk. Zij willen het geweten zijn van de natie, waarschuwen tegen interne en externe bedreigingen en bijdragen tot de gemeenschappelijke verwerking van traumatische fasen in de recente geschiedenis, als de onvervulde beloften van de revolutie van Nasser en de nederlaag tegen Israël in 1967. Het is onder meer deze betrokkenheid waaraan de Egyptische literatuur haar kracht en vitaliteit ontleent.

Een van de belangrijkste schrijvers die uit de generatie der zestigers is voortgekomen, is Garnaal al-Ghitani. Ghitani is het koffiehuiscircuit ontstegen en zetelt in een modern kantoor in het gebouw van de krant waarvoor hij de literaire pagina redigeert. Hier houdt hij audiëntie, collega-schrijvers en journalisten, kunstenaars en eenvoudige smekelingen en bewonderaars lopen af en aan. Hij personifieert de gevestigde Egyptische literator, die een centrale plaats inneemt in het netwerk van het culturele en intellectuele leven en zich vandaaruit in de politieke discussie mengt. Hij heeft een omvangrijk literair oeuvre opgebouwd, is al jaren werkzaam in de journalistiek en is uitgegroeid tot een van de meest invloedrijke intellectuelen van Egypte. Op zijn literaire pagina voert Ghitani campagne tegen de islamitische groeperingen die, volgens hem, een bedreiging vormen voor de vrijheid van meningsuiting en kunstbeoefening. Maar zijn aanvallen richten zich ook tegen de klasse van cultuurloze economische profiteurs die in de jaren zeventig onder het bewind van Sadat is opgekomen, en tegen de sluipende, onbezonnen verwestersing die plaatsvindt door de grote toevloed van Amerikaanse pulpfilms en televisieseries. Ghitani is zelf opgegroeid in een traditionele islamitische omgeving, maar heeft ook de invloed van Westerse denkbeelden ondergaan, een tegenstelling die de Egyptische cultuur voor een belangrijk deel kenmerkt. De Egyptische identiteit, een term die vaak valt in literaire discussies, is een amalgaam van traditionele en Westerse invloeden, en moet worden beschermd tegen al te nadrukkelijke Westerse penetratie, maar ook tegen de islamitische groeperingen die een geborneerde visie op de Egyptische culturele wortels hebben.

Westerse invloed tegenover de islam, de speurtocht naar de wortels van de Egyptische cultuur, de interpretatie van de turbulente geschiedenis van Egypte, het zijn allemaal kwesties waarin de schrijvers hun houding moeten bepalen. Het zijn thema's die een duidelijke politieke dimensie hebben, en die ook in de literaire discussie centraal staan. Op alle niveau's komen ze aan de orde, in de heftige gesprekken in de koffiehuizen, in literaire en culturele tijdschriften, en, niet in de laatste plaats, in de literatuur zelf. Nobelprijswinnaar Nagieb Mahfoez is een schrijver die vele elementen van de moderne Egyptische literatuur in zich verenigt. Hij is de chroniqueur van de verschillende fasen die Egypte in de loop van deze eeuw heeft doorgemaakt Hij heeft zich steeds vernieuwd, nieuwe politieke ontwikkelingen becommentarieerd en hij heeft getracht zijn werk ondanks Westerse invloeden een onmiskenbaar Egyptisch karakter te geven. Hij is bovendien de koffiehuistraditie altijd

[p. 39]

trouw gebleven. Maar hoe belangrijk zijn werk ook is, de jongere schrijvers zijn nieuwe wegen ingeslagen die nu het gezicht van de Egyptische literatuur bepalen.

Tijdens mijn verblijf in Egypte, vorig jaar, is mij door vele schrijvers de vraag gesteld hoe het komt dat er in Europa zo weinig belangstelling bestaat voor Arabische literatuur. Komt het door de historische rivaliteit die al vanaf de tijd van de Kruistochten dateert? Komt het door de politieke situatie in het Midden Oosten? Komt het door de grote verschillen in taal en cultuur? Het is een vraag die niet zo gemakkelijk te beantwoorden is. Hoe het ook zij, met de Nobelprijs voor Nagieb Mahfoez krijgt de Arabische literatuur eindelijk de erkenning waar zij recht op heeft, en het is te hopen dat in Europa de belangstelling voor Arabische literatuur in het algemeen en Egyptische literatuur in het bijzonder zal toenemen. Aan de toewijding van de Egyptische literatoren zal het zeker niet liggen.

Richard van Leeuwen, vertaler van Arabische literatuur en werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam en bij de Middle East Research Associates (MERA) in Amsterdam, verbleef in de zomer van 1988 enkele maanden in Egypte. Hij schreef deze column voor de uitzending van Camera Obscura van 28 januari 1989.