Nadruk. Jaargang 1

[p. 49]

Poolse literatuur: de grote paradox

In december 1988 werd in Polen het feit herdacht dat zeventig jaar geleden de onafhankelijkheid werd uitgeroepen. Honderdvijfentwintig jaar lang was Polen opgedeeld geweest tussen de drie mogendheden Duitsland, Rusland en Oostenrijk-Hongarije. Sinds 1918 komt Polen weer voor op de kaart van Europa. Verantwoordelijk daarvoor waren de legioenen van maarschalk Józef Pilsudski. Aan de vooravond van de festiviteiten rond de zeventigjarige onafhankelijkheid kreeg de voorzitter van het comité van de oudlegionairs van Pilsudski een brief van de minister van Binnenlandse Zaken. Deze bevatte de mededeling dat het comité met onmiddellijke ingang was ontbonden. Iedere activiteit die het vanaf dat moment nog zou ontplooien zou illegaal en dus strafbaar zijn.

Het is niet de enige paradox in dit land waar Margaret Thatcher door zowel vakbondsleider Walesa als premier Rakowski wordt bewonderd. En trouwens, wat viel er eigenlijk te vieren: hoe onafhankelijk was Polen de laatste zeventig jaar?

Ook in het literaire leven van Polen wemelt het van de paradoxen. Zo is er de paradoxale situatie van de schrijver die zich vergeefs probeert te onttrekken aan een politieke bestempeling van zijn werk. Door de alledaagse werkelijkheid wordt hij met zijn neus gedrukt op trieste feiten die een gevolg zijn van het politieke klimaat in zijn land. Auteurs die eigenlijk geen politieke schrijvers zijn, worden politieke schrijvers, omdat de censuur hen dwingt hun werk in het ondergrondse circuit te laten verschijnen. Neem een bij uitstek a-politieke auteur als Gombrowicz. Omdat het werk dat hij als emigrant schreef en publiceerde niet door de censuur in Polen werd toegelaten, werd hij tegen wil en dank voor velen een politiek schrijver. Zijn werk is inmiddels in Polen bovengronds verschenen. Het valt dus te verwachten dat de carrière van Gombrowicz als politiek auteur binnenkort zal worden beëindigd en laten we hopen dat dan eindelijk alle aandacht op zijn literaire kwaliteiten zal worden gericht.

Bij iedere politieke machtswisseling zwakt de censuur wat af om vervolgens na enige jaren, soms zelfs al na enkele maanden weer strakker te worden aangetrokken. De hardnekkige onwil van de machthebbers om een echte, onbelemmerde dialoog tussen schrijver en lezer in Polen mogelijk te maken, leidde tot de oprichting in 1976 van het buiten de censuur om verschijnende orgaan Zapis dat ‘Publikatieverbod’ betekent. Met de oprichting van dit blad ontstond de groep van de zo genoemde ‘innerlijke emigranten’. Deze uitgave, die soms door een hele roman wordt gevuld, vormde vanaf dat

[p. 50]

moment een forum voor zowel gecensureerde als - zo zou spoedig blijken - ongecensureerde schrijvers. Men mag namelijk niet vergeten dat de grens tussen auteurs van wie het werk in het officiële circuit verschijnt en schrijvers die ook of uitsluitend ondergronds publiceren in Polen tamelijk vaag is. Vrijwel iedereen levert inmiddels bijdragen aan dit tweede circuit.

Bovendien worden de ondergrondse of buiten Polen verschenen werken vaak door de officiële kritiek besproken en geprezen, terwijl men in sommige gevallen zelfs overgaat tot een officiële uitgave ervan. Een recent voorbeeld daarvan is de dit jaar verschenen roman van Igor Newerly Co zostalo z uczty Bogów, ‘Wat er overbleef van het feestmaal der goden...’. Deze autobiografische roman vertelt het verhaal van een klein Pools jongetje dat aan het begin van deze eeuw in een idyllische omgeving op het Oekraïense platteland opgroeit, in de ban raakt van de Russische revolutie, vervolgens een fervent communist wordt, getuige is van de desastreuze gevolgen van de NEP - de Nieuw Economische Politiek - en tenslotte uiterst teleurgesteld het communisme de rug toekeert. Deze prachtige roman verscheen nog geen twee jaar daarvoor bij de emigrantenuitgeverij Kultura te Parijs.

Niet altijd is het verschijnen van een bepaald werk in het tweede circuit of bij een emigrantenuitgeverij een garantie voor literaire kwaliteit. Het is zelfs frappant hoe vaak al dan niet vrijwillige bijdragen van gevestigde Poolse auteurs in dit onofficiële circuit onderdoen voor al eerder of zelfs later officieel in Polen uitgegeven werk - weer een van die paradoxen waar de Poolse literatuur rijk aan is. Wij zien dat onder anderen bij een auteur zoals de uit Litouwen afkomstige Tadeusz Konwicki die ook in Nederland voldoende bekend is. Zijn meest geprezen roman Sennik wspolczesny, waarvan in Polen al verschillende drukken bestaan en waarvan de Nederlandse vertaling ‘Modern droomboek’ onlangs werd herdrukt, verscheen in 1963. Konwicki had tijdens de oorlog als partizaan dienst genomen in het zo genaamde thuisleger. Dit anti-communistische verzetsleger had aanvankelijk met de communisten tegen de Nazi's gevochten. Na de oorlog zetten zijn kameraden de strijd voort tegen de ‘nieuwe, communistische bezetters’. Konwicki zelf begroef de strijdbijl en hielp de nieuwe orde opbouwen. Een door schuldgevoelens gekweld geweten en een geobsedeerd verlangen naar het verloren gegane Litouwse landschap vormden de belangrijkste drijfveren bij het tot stand komen van deze roman. Dezelfde drijfveren liggen ten grondslag aan zijn latere werk dat voor het grootste deel ondergronds en buiten Polen zou verschijnen, maar dat duidelijk in de schaduw staat van deze grote roman. ‘Modern droomboek’ ontstond in het begin van de jaren zestig, een periode waarin de hete (politieke) hangijzers uit de Poolse literatuur waren verdwenen. Over het algemeen spreekt de literaire kritiek met weinig enthousiasme over deze periode. Vaak heeft men het over de literatuur van het kleine realisme. Zonder direct politiek geëngageerde literatuur te willen schrijven, probeerde men in die tijd zich te verzetten tegen de collectivisatie van het maatschappelijke leven door op zoek te gaan naar een individuele

[p. 51]

identiteit. Voor sommigen betekende dat een vlucht in het alledaagse, voor anderen een beschrijving van de kindertijd.

Tegen het einde van de jaren zeventig hadden enkele auteurs gedebuteerd die na 1945 waren geboren (onder anderen Janusz Anderman en Grzegorz Musial). Weliswaar hadden zij de oorlog niet meegemaakt, maar hun kindertijd was grotendeels overschaduwd door het stalinisme. De optimistiche geluiden over een betere toekomst die hen voortdurend waren ingefluisterd, werden iedere keer weer door de werkelijkheid gelogenstraft. Hun toon was verbitterd. Kenmerkend voor dit nieuwe proza was een verschuiving naar de marge van de samenleving. Er werd gebroken met het ‘klein realisme’ uit de jaren zestig, er was geen plaats meer voor een alleswetende verteller, de rol van de traditionele held in het verhaal leek uitgespeeld, er werd nog slechts geregistreerd.

Toch heeft dit experimentele proza waarin iedere ideologische betrokkenheid had ontbroken niet aan de gewekte verwachtingen kunnen beantwoorden. Dat antwoord kwam van de jonge Pawel Huelle. Eind '87 verscheen zijn romanWeiser Dawidek, ‘Davidje Weiser’. Deze roman speelt zich vrijwel in zijn geheel af in het Gdansk van 1957, de geboortestad en het geboortejaar van Huelle, en gaat over de maatschappelijke kater na de stalinistische periode. Tevens is het een prachtige metafoor van het naoorlogse lot van de Joden in Polen. Het succes van zijn roman schrijft Huelle, van wie nu al wordt gezegd dat hij een Poolse synthese is van Gabriel García Márquez en Günther Grass, toe aan zijn opvatting van wat literatuur zou moeten zijn en die hij in een interview als volgt onder woorden bracht: ‘Je moet eerst afstand nemen tot het onderwerp en er vervolgens gewoon over vertellen (zonder al te veel vormexperimenten). De voortrekkersrol die de negentiende-eeuwse romantische dichters op zich hadden genomen in de strijd voor de onafhankelijkheid van het Poolse volk is niet langer weggelegd voor de literatuur, zij moet maar worden overgenomen door de publicisten en op die manier zal de literatuur haar autonomie terugkrijgen. En ik, Pawel Huelle, bepaal zelf in hoeverre ik vrij ben. En die vrijheid kan onbeperkt zijn, zelfs wanneer er niet veel politieke en maatschappelijke vrijheid is.

Deze column werd geschreven en voorgedragen door Karol Lesman (Camera Obscura, 17 december 1988).