Nadruk. Jaargang 1

[p. 39]

‘Toen Brezjnev mij mijn staatsburgerschap ontnam, heb ik hem geschreven dat zijn boeken nog wel eens uit de bibliotheken gegooid zouden worden en de mijne daarentegen gepubliceerd.’

Vladimir Vojnovitsj: Moskou 2042

Toen ik in 1980 de Sovjet-Unie verliet, was de politieke en economische situatie buitengewoon slecht. Ik probeerde me voor te stellen hoe alles zou veranderen, want het leek mij onmogelijk dat het leven zo voort zou gaan. Achteraf bezien sloot ik met mijn vertrek ook een literaire periode in mijn leven af. Ik ging me meer met politiek bemoeien dan vroeger, maakte me kwaad op de regering en schreef een politieke satire.’

Die satirische roman van de Russische schrijver Vladimir Vojnovitsj werd vorig jaar onder de titel Moskou 2042 in het Nederlands gepubliceerd. Komisch, maar vooral venijnig schrijft hij daarin over het leven in zijn geboorteland. Hoofdpersoon Kartsev, het alter ego van Vojnovitsj, maakt een reis in de tijd en belandt zo in Moskou anno 2042. Daar is inmiddels het tijdperk van het reëel bestaande socialisme aangebroken.

Vojnovitsj sluit met zijn roman aan bij de Oosteuropese traditie in het satirische genre, hoewel dat aanvankelijk niet zijn bedoeling was: ‘Ik wilde realistisch schrijven, maar de werkelijkheid was zo grotesk, dat ik niet anders kon dan satricus zijn. Bovendien is dat de enige manier om te ageren tegen een politiek systeem dat ondemocratisch is. Maar niet alleen de Russische satirische traditie, ook de Westeuropese, heeft mij beïnvloed. Mijn favoriete held is Tijl Uilenspiegel.’

Soldaat

In zijn jeugd nam Vladimir Vojnovitsj zich voor nooit schrijver te worden: ‘Mijn vader was journalist, maar schreef daarnaast ook proza en poëzie. Onder Stalin was het voor hem echter onmogelijk te publiceren wat hij echt dacht. Zo'n loopbaan leek me vreselijk. Als tweeëntwintigjarige soldaat begon ik echter weer te twijfelen of ik het niet als eerlijk schrijver zou proberen. Bovendien schreef een vriend van me gedichten. Die werden van tijd tot tijd geplaatst in de militaire krant en dat leverde hem een aardige bijverdienste op. Toen dacht ik bij mezelf: zulke gedichten kan ik ook maken, dus waarom doe ik het niet? Wat extra geld hebben was aanlokkelijk. Mijn eerste gedicht was in mijn ogen ontzettend slecht, maar ik ontving er niettemin negen roebels voor. Om mezelf te trainen en geld te verdienen besloot ik door te gaan om zo te bekijken of het beter zou worden. En mijn werk ging er inderdaad op vooruit. Sinds 1954/1955 ben ik dan ook schrijver.’

[p. 40]

Vladimir Vojnovits
(Foto: Bert Nienhuis)

Enkele jaren geleden verscheen een verzamelbundel van Vojnovitsj onder de titel De anti-sovjet Sovjet-Unie in ons land. Daarna volgden de vertalingen De merkwaardige lotgevallen van soldaat Ivan Tsjonkin en het vervolg De troonpretendent. Die romans schreef Vojnovitsj toen hij nog in Rusland woonde. Destijds werd publicatie hem in eerste instantie verboden. Inmiddels is de politieke situatie in de Sovjet- Unie dusdanig veranderd dat de lotgevallen van Ivan Tsjonkin zelfs verfilmd worden. Vojnovitsj vindt dat geen verbazingwekkende ontwikkeling:

‘Toen ik in '80 wegging, voorzag ik grote en snelle veranderingen. Velen wilden mij niet geloven en werden zelfs boos als ik zulke voorspellingen deed, omdat er toen in de winkels nauwelijks levensmiddelen verkrijgbaar waren.’

Ook in Moskou 2042, zijn eerste boek in westerse ballingschap, richt Vojnovitsj zijn blik op de toekomst, maar hij deed dat nog net voordat Gorbatsjov met zijn glasnost-politiek kwam. Tóch vindt de auteur niet dat zijn roman daardoor aan zeggingskracht verloren heeft: ‘Er wordt nu wel gezegd dat Rusland zich niet ontwikkelt zoals ik beschrijf, maar in mijn roman treedt wel een soort Gorbatsjov op. Hij is leider van de communistische staat en partij, studeerde net als Gorbatsjov aan de Universiteit van Moskou en wil ingrijpende hervormingen doorvoeren. Maar hij faalt in 2042. Wij weten nu niet of Gorbatsjov uiteindelijk zal slagen of mislukken. Wij weten niet hoe de Sovjet-Unie er in 2042 aan toe is. Dat jaar is nog ver weg. Enerzijds is het natuurlijk aardig als blijkt dat iedereen moet toegeven dat ik gelijk had, maar anderzijds zou het me gelukkig maken als blijkt dat ik het bij het verkeerde eind had. Ik hoop dat alles anders zal verlopen, want ik wil met mijn boek eigenlijk niet voorspellen, maar waarschuwen. Ik wil de leiders en het volk toeroepen niet de weg in te slaan die ik hier geschetst heb!’

Vladimir Vojnovitsj, Moskou 2042. Amsterdam: Meulenhoff, 1988.
Op 26 november 1988 werd in Camera Obscura aandacht besteed aan Vladimir Vojnovitsj.