Nadruk. Jaargang 1

[p. 27]

‘De Nobelprijs voor Naguib Mahfouz is een stimulans voor de Arabische literatuur. Niet alleen in Egypte reageerde men enthousiast, maar ook in Syrië, Marokko en zelfs in Saoedi-Arabië. Velen hebben hun zelfvertrouwen herwonnen doordat internationale bekendheid voor hen tot de mogelijkheden behoort en niet slechts een westerse aangelegenheid is.’

Nobelprijswinnaar Naguib Mahfouz

Verrassing en vragende gezichten alom, toen half oktober vorig jaar in Stockholm bekend werd gemaakt dat de Nobelprijs voor Literatuur 1988 was toegekend aan de Egyptische schrijver Naguib Mahfouz. Volgens de jury in Zweden onder meer vanwege ‘de rijkdom in nuance’ van zijn werk en ‘de sterke stimulans’ die het gegeven heeft ‘aan de roman als genre en aan de ontwikkeling van literaire taal in het Arabische cultuurgebied’.

In eigen land een van de grootste auteurs, was hij in het westen tot dan toe volstrekt onbekend. Slechts één verhaal in Hollands Maandblad en drie in De Tweede Ronde drongen door tot Nederland, waar alleen een handvol Arabisten zijn naam kende. Zij vonden de bekroning van Mahfouz in ieder geval niet onterecht. C. Nijland, medewerker van het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten in Leiden, denkt zelfs dat er meer hedendaagse auteurs een Nobelprijs waard zijn, niet alleen in Egypte, maar ook in bijvoorbeeld Syrië en Libanon. Hij kan zich dan ook niet verenigen met de felle kritiek die de belangrijkste Egyptische krant, Al Ahram, leverde op de westerse arabisten. Daarin werd gesteld dat hun ‘onkunde en laksheid’ er de oorzaak van is dat de Arabische literatuur in onze streken zo weinig bekend is. Nijland vindt dat enerzijds een onderschatting van de eigen cultuur, maar anderzijds ook een overschatting van de invloed die arabisten kunnen uitoefenen: ‘In Nederland ligt het aantal actieve arabisten beneden de vijftig, in Europa zullen we niet boven de duizend uitkomen. In september '88 hadden we bijvoorbeeld een congres in Boedapest met 150 è 200 deelnemers. Daar werden 110 lezingen aangemeld waarvan slechts 24 een literair onderwerp betroffen. En in de Verenigde Staten is de situatie vergelijkbaar: van de 2000 leden van een grote landelijke vereniging zijn er 150 met literatuur bezig, waarbij men dan ook nog het Perzisch en Turks bestudeert.’

Over Naguib Mahfouz is de wereld, dankzij de moderne communicatiemiddelen, inmiddels wel het nodige te weten gekomen. Hij werd geboren in 1911, in Caїro, de stad die hij zijn leven lang trouw is gebleven. Hij groeide

[p. 28]

op in een oude volkswijk, bezocht de middelbare school en studeerde filosofie aan de universiteit van de Egyptische hoofdstad. Al in de dertiger jaren publiceerde Mahfouz een reeks artikelen over filosofie en literatuur. In 1938 verscheen zijn eerste verhalenbundel. Op het ogenblik bestaat zijn oeuvre uit tientallen romans en verhalenbundels en is Mahfouz vast medewerker van Al- Ahram. In Egypte, waar nog veel analfabetisme heerst, kon zijn naam vooral een begrip worden doordat veel van zijn boeken werden verfilmd.

Naguib Mahfouz
(Foto: R. Neil Hewison)

Vrijheid

‘Aan het begin van zijn schrijverscarrière was het thema “vrijheid” bepalend voor het werk van Mahfouz. Voor hem betekende dat het bevrijden van Egypte van koloniale invloed, cultureel imperialisme en sociale en economische druk van buitenaf. Zijn eerste romans, Het spel van het noodlot, Radobis en De strijd om Thebe, die hij tussen '30 en '40 schreef, waren historische romans. De strijd in het Egypte van de farao's symboliseerde daarin de eensgezinde samenwerking waarmee de eigentijdse Egyptenaren het lot van de armen moesten verbeteren en nieuwe wegen naar de toekomst openen.’

Zo analyseert Ibrahim El-Sheikh het vroege werk van Mahfouz. El-Sheikh werd geboren in Egypte, kwam in 1966 als programmamaker van de Wereldomroep naar Nederland en is sindsdien hier gebleven. In 1977 promoveerde hij in de massacommunicatie aan de universiteit van Amsterdam. Aan diezelfde universiteit is hij momenteel docent bij de vakgroep Arabische en islamitische studiën en bij de vakgroep massacommunicatie. Hij schreef een boek over Mahfouz, had diverse ontmoetingen met de schrijver en bereidt nu zijn (tweede) dissertatie over hem voor.

‘Al veranderden’, vervolgt Ibrahim El-Sheikh, ‘zijn historische romans op den duur in realistische, vrijheid bleef het kernthema. Door de politieke druk moest Mahfouz in het begin ook veel voorzichtiger zijn. Onder Sadat en nu Mubarak is er meer versoepeling, hoewel hij met de publicatie van zijn meest essentiële boek, De kinderen van onze wijk, ook nu nog moeite heeft gehad. Hij behandelt daarin de relatie tussen de moderne wetenschap en de islam.

[p. 29]

Naguib Mahfouz is van mening dat de houding van de traditionele islamologen in Egypte, maar ook in de rest van de Arabische wereld, geen aansluiting vindt bij de gewone mensen. Hun uitleg van het geloof is zwaar en moeilijk toegankelijk. Mahfouz pleit daarom voor een eenvoudige, zuivere leer die samen met de verworvenheden van allerlei wetenschappelijke disciplines (sociologie, medische wetenschap, politicologie, psychologie) voor veranderingen in de (Egyptische) islamitische maatschappij kan zorgen.

In 1959 verscheen De kinderen van onze wijk als feuilleton in Al Ahram. Toen het eenmaal voltooid was, werd het aanvankelijk verboden in Egypte. Het is eenvoudig gezegd een reproduktie van de geschiedenis van Mozes, Christus en Mohammed, hoewel zij niet met name genoemd worden. Ieder afzonderlijk dragen zij een goede, menselijke boodschap uit, die echter min of meer genegeerd wordt zodra de profeet vertrokken is. De bevolking wordt dan telkens geterroriseerd door een soort knokploegen, die corruptie en machtsmisbruik symboliseren. Na die drie voert Mahfouz een nieuwe profeet ten tonele: Arafa (‘hij weet’), die staat voor kennis en wetenschap. Die figuur is in staat met nieuwe wapens, bijvoorbeeld molotovcocktails, de knokploegen uit te roeien. Hij beeldt de wetenschap dus uit als een verlengstuk van de boodschap der profeten, niet als een verbetering of juist een tegengestelde houding. In zijn roman zijn wetenschap en godsdienst met elkaar te rijmen.

Het is opvallend dat Mahfouz, om die zienswijze uit dragen, niet kiest voor het essay, de meest voor de hand liggende vorm voor een dergelijke boodschap, simpelweg omdat hij vóór alles romancier is. Zijn voorkeuren liggen in de lijn van Tolstoi, Dostojevski, Tsjechov, Balzac, Thomas Mann, Heming-way en Hesse.’

Vertalingen

Als magnum opus van Naguib Mahfouz wordt wel zijn trilogie beschouwd, een soort Egyptische ‘Forsythe Saga’, die in 1956/1957 in boekvorm verscheen en in 1958 werd bekroond met de Egyptische staatsprijs voor literatuur. ‘Eigenlijk is het een familiedrama van de eerste orde’, zegt Ibrahim El-Sheikh, ‘waarin een doorsnee Hollander zijn eigen of een vergelijkbare familie herkent. Naast de lotgevallen van drie generaties schetst hij een kleurrijk beeld van zijn geboorteland.’

Vooralsnog kunnen wij deze trilogie niet in het Nederlands lezen, maar uitgeverij Het Wereldvenster wil daarin zo spoedig mogelijk verandering brengen. Op dit moment ligt er wel een verhalenbundel van Mahfouz, De moskee in de steeg, in de boekhandel. Die bevat zestien verhalen, in het Nederlands vertaald door vijf verschillende arabisten. Uitgever Richard van den Brink van Het Wereldvenster wilde daarmee snel tegemoet komen aan de lezers die zich na de toekenning van de Nobelprijs afvroegen wie Mahfouz eigenlijk is: ‘Twee jaar geleden was de situatie vergelijkbaar toen de Nigeriaan Wole Soyinka de Nobelprijs ontving. Eerst reageert iedereen enthousiast en nieuwsgierig, maar je loopt het risico dat men hem ook weer snel vergeet. Daarom heb ik ervoor gekozen om met verschillende vertalers heel

[p. 30]

snel een bundel te compileren. Toch is het geen haastklus geworden, maar organisatorisch ging dit nu eenmaal vlotter dan het vertalen van een roman door één arabist. Bovendien zijn korte verhalen uitstekend geschikt voor een eerste kennismaking met een auteur. Overigens geloof ik dat de toegankelijkheid van Mahfouz er voor zal zorgen dat hij meer doorbreekt dan Soyinka. Wij hebben dan ook niet alleen de rechten verworven voor De moskee in de steeg, maar voor minstens zes titels. Dit voorjaar zal De dief en de honden verschijnen, in het najaar de roman die in het Engels de titel The Search draagt. Wij zullen er alles aan doen Naguib Mahfouz in een zo hoog mogelijk tempo in vertaling op de markt te brengen.’

Hijlco Span maakte een programma over Nobelprijswinnaar Naguib Mahfouz. Literama zond het uit op 6 december 1988.