Nadruk. Jaargang 1

[p. 21]

Lolo Houbein: Vreemdeling in de spiegel

‘Ik ben de kat met negen levens. Nu ik er acht van achter de rug heb ga ik mijn negende doorbrengen met het schrijven van acht autobiografieën. Maar geen acht verslagen van acht duidelijk uiteenlopende perioden in mijn leven. Dan zou er weinig te zien zijn van de onderstromingen die gutsen door de bedding van die steeds veranderende rivier die het leven heet. Neen, ik ben van plan acht verslagen te schrijven met elk een eigen “Leitmotiv”; ik wil aantonen dat je steeds een ander uitzicht - of laten we zeggen “levensgezicht” - ziet, afhankelijk vanuit welk oogpunt je omkijkt.’ (p.7)

Onlangs werd in Australië de Literaire Prijs Dirk Hartog voor emigrantenliteratuur uitgereikt aan Lolo Houbein voor Wrong face in the mirror, dat als Vreemdeling in de spiegel bij uitgeverij Balans in het Nederlands is verschenen. Die prijs werd in 1988 ingesteld in het kader van het Tweede Eeuwfeest van Australië. De als Jopie Houbein op 7 januari 1934 in Hilversum geboren Lolo beschrijft in dit boek haar eigen geschiedenis en ontwikkeling als de negen levens van een kat. Haar verhuizing naar een ander continent beschouwt ze niet alleen als een confrontatie met een nieuwe cultuur, maar vooral als een confrontatie met zichzelf.

Net terug van een wereldreisje geeft Lolo Houbein een interview in haar woonplaats, een nat en winderig Adelaide.

U woont hier op een berg...

Laten we het maar een heuvel noemen, 500 meter boven zeeniveau...

U kunt voor een deel voor uw eigen voedsel zorgen, u leeft tamelijk onafhankelijk met alleen de elementen om u heen, 's Zomers lekker warm, maar op het ogenblik...

De zomer is voor ons de ergste tijd, omdat er dan brandgevaar is. De vreselijke branden die hier in 1980 en 1983 zijn geweest hebben ons huis niet bereikt, maar overal om ons heen werden levens en huizen verwoest. Ieder jaar keert die angst daarvoor terug. Burr heeft alle gebouwen en de kippen beschermd door sprinklers aan te brengen die we elke lente testen, zodat we het gevaar aan kunnen pakken als het moet. Wij houden juist van de andere jaargetijden. Hoewel het tuinwerk het hele jaar doorgaat, geeft de winter een beetje rust. Dan kun je schrijven, spinnen en weven. En soms zelfs zitten en een boek lezen!

Eigenlijk had ik een boek willen schrijven over de plaats waar we nu wonen en het aanleggen van de tuinen, wat mijn werk is. In het begin woonden we

[p. 22]

in een ijzeren schuur die achter op het land staat, terwijl de keuken in een caravan was. Heel langzaam hebben we ons huis opgebouwd. De eerste jaren werkten we dagelijks twaalf tot zestien uur.

‘Zo valt er, bij voorbeeld, over mijn bonte carrière alleen al een boek te schrijven. Vanaf het me bemoeien met de dossierverslagen die ik moest uittikken op het hoofdkantoor van de Sociale Dienst in Amsterdam, in een poging beslissingen waarmee ik het niet eens was veranderd te krijgen, tot het onderwijzen van Engels aan klassen met wel zeventien verschillende nationaliteiten, het importeren van wierook en Tibetaanse tapijten en het schrijven van boeken en korte verhalen tussendoor, om nog maar te zwijgen over een verandering van baan, afdalend van de ivoren toren van de universiteit tot een werkplaats voor geestelijk gehandicapten, is het een ware galerie van interessante mensen en doelstellingen, plus nog een paar doldwaze ontslagnames en ontslagen. Doldwaas achteraf bekeken, dat wel. Zoals het zo vaak gaat in het leven.’ (p.7)

Had u dit boek ook geschreven als die wedstrijd er niet was geweest?

In ieder geval niet nu. Ik heb het speciaal voor de Dirk Hartog-prijs geschreven. Het plan voor dit boek, mijn eigen leven eens door verschillende brillen te bekijken, zit al jaren in mijn hoofd. Maar verleden jaar was ik bezig met het herschrijven van het tweede gedeelte van een roman, die ik overigens ook had ingestuurd voor die Bicentennary-prijsvraag. Daarna was ik in zo'n goede werkstemming dat ik dacht: dit is het juiste moment om door te gaan. Als ik mijn autobiografie op tijd afheb, zend ik 'm in. En toen rolde het gewoon uit de schrijfmachine, dat was fantastisch!

Hebt u daarbij gebruik gemaakt van dagboeken?

Nee, dagboeken heb ik niet bijgehouden, daar was het leven een beetje te zwaar voor. Ik geloof ook dat ik het geduld er niet voor heb. Ik heb veel bewondering voor dagboekschrijvers en ik lees ze graag. Vroeger dacht ik ook wel dat het er bij hoorde als je schrijver was, dus dat ik daarom geen goede schrijfster kon zijn. Voor een autobiografie heeft een dagboek maar een beperkte waarde. Je schrijft erin over het uiterlijk bestaan (‘ik deed dit’) of over je innerlijk leven (‘ik dacht dat’), maar van de werkelijke waarde van gebeurtenissen ben je je op het moment dat ze voorvallen meestal helemaal niet bewust. Het moet altijd in de context van je hele leven geplaatst worden, van je omgeving en de mensen met wie je leeft. Voor mijn gevoel is het vergelijkbaar met compost maken in de tuin: wat er na jaren reductie overblijft, is het essentiële.

Misschien begin ik nog eens aan een dagboek als ik oud ben en geen energie meer heb om te werken.

In uw beschrijvingen lijkt uw familie af en toe een aandoenlijk, gezellig, principieel rommeltje.

[p. 23]

Lolo Houbein

Een rommeltje... (hard lachend)... dat heb ik niet zo aangevoeld, maar wel gezellig. We hadden altijd discussies over alles. Ik groeide op tussen vijf volwassenen. Ik woonde bij mijn moeder, maar ons bovenhuis werd slechts door een dunne tussenmuur gescheiden van dat van mijn grootouders. Dat waren socialisten, lid van de VARA. Twee straten verderop woonde mijn andere opa, een communist, met een veel jongere vrouw, die ik tante Bep noemde. Mijn moeder had werkhuizen en moest, ook als ik ziek was, weg om de kost te verdienen. Dan maakte ze afspraken met opoe, zodat zij op gezette tijden langs kwam of met de pook tegen de muur klopte. Zo wist ik dat er altijd iemand was die bezorgd om mij was. Dat geeft een sterk gevoel van zekerheid, van identiteit. Je bent wie je bent en daar hoef je geen verontschuldigingen voor aan te dragen. Je gaat daarna het leven in met de verwachting er iets van te zullen maken.

Waarom dan toch dat verkeerde gezicht in de spiegel?

Dat gaat over het uiterlijk, dat er anders uitziet dan de binnenkant.

Waarin zit het verschil?

Om dat uit te vinden heb ik dat boek geschreven, maar ik heb het gevoel dat ik de oplossing niet precies gevonden heb. De titel geeft het probleem weer. Op een gegeven ogenblik kwam in mijn jeugd de bewustwording dat er andere mensen in de wereld waren, andere culturen, andere rassen. In de oorlog zag je weinig andere rassen, maar atlassen en foto's leerden mij over volkeren, voornamelijk in de gordel van smaragd. En ook andere klimaten. Voor mij was het kille klimaat in Holland een van de ergste dingen, omdat ik altijd kou vatte, voortdurend bloedarmoede had. Toen ik eenmaal ontdekt had dat er warme landen in de wereld waren, wilde ik meteen emigreren. In die tijd ontdekte ik dat mijn gezicht niet paste bij mijn aspiraties. In de loop der jaren werd die overtuiging sterker. Ik ging reizen op zoek naar een plaats waar mijn identiteit zich thuis zou voelen. Een geografische reis, maar ook een reis in mijn hoofd, in mijn gedachten. Nee, ik zoek niet naar een identi-

[p. 24]

teit, ik wil niet anders zijn dan ik ben. Alleen de buitenkant komt niet overeen met mijn gevoelens.

Afkomstig uit een socialistisch nest gaat u naar de Christelijke Jongerenvereniging. Is dat geen zoeken naar een identiteit?

Nee, ook niet. Dat is zoeken naar, wat ik noem, de vertikale connectie, in mijn familie ontbrak het aan religie, dus zocht ik naar een verrijking op geestelijk terrein. Eerst ging ik naar Youth for Christ. Later met een vriendin naar andere kerken om eens te luisteren hoe ze het daar deden. Mormonen, rozekruizers, de katholieke kerk, de hervormde, de gereformeerde, de vergadering van de gelovigen, de Pinkstergemeente. Na al die jaren is het moeilijk aan te geven hoe mijn intellectueel niveau als teenager was, maar een feit blijft dat al die religies mij zaken presenteerden die ik in zekere zin al verwerkt had. Ik had het al gehad, dus zocht ik verder. Toen er niets meer was waar ik naar toe kon, bouwde ik mijn eigen wereldbeschouwing op en behield die een aantal jaren totdat ik bij toeval ontdekte dat die paste in het boeddhisme. Dat bleek wijd genoeg te zijn om er als het ware in te glijden en er voor wat betreft dit leven in te blijven. Ik ben dus nog steeds boeddhist, want ik ben nog niet uitgestudeerd. Daar heb ik nog wel een paar levens voor nodig.

‘Of ik zou mijn leven kunnen beschrijven vanuit het gezichtspunt van mijn opvoeding, een zaak van steeds onderbroken ontwikkeling als je maar zelden meemaakt. De lagere school onderbroken door oorlog, gestopt met de middelbare school toen ik veertien was, maar toch hetzelfde jaar aangenomen op de Vrije Universiteit van Amsterdam door de professor voor journalistiek. Een late universitaire graad, behaald in een taal die ik pas begon te leren toen ik vierentwintig was, en een voortgezette studie onder de palmen van de universiteit van Papoea Nieuw-Guinea, waar ik professoren had niet alleen uit dat land, uit Australië, Nieuw-Zeeland en Engeland, maar ook uit Nigeria en Oeganda’ (p.7/8)

U trouwde...

Mijn Youth for Christ-connectie resulteerde op de lange duur in een huwelijk en twee kinderen en een scheiding.

En daarna weer een huwelijk.

Met mijn tweede echtgenoot ben ik naar Australië geëmigreerd. Dat huwelijk heeft tien jaar geduurd en toen ben ik weer gescheiden. Toen had ik plannen om nooit meer te trouwen...(lacht hartelijk)... En dat heb ik ook niet gedaan. Met Burr heb ik een de facto-huwelijk, zoals je dat hier noemt.

Hebben die verschillende huwelijken met identiteit te maken?

Ja natuurlijk, want als je ouder wordt, begin je te begrijpen dat je andere mensen als een spiegel ziet. In hen zie je de toekomstige verwezenlijking van je idealen. Ik ben gedesillusioneerd geraakt doordat ik die verwezenlijking heb gezien in spiegels van andere mensen die er niet waren. Dat kan vernieti-

[p. 25]

gend werken en in een huwelijkssituatie worden de kinderen daarvan de slachtoffers. Dan komt er een moment dat je moet afwegen of het wel verstandig is door te gaan. In zekere zin is dat veiliger, omdat het bijvoorbeeld economisch een betere basis geeft. Maar geestelijk kun je een kind daarmee verwoesten en dat heeft bij mij twee maal de doorslag gegeven te scheiden en de kinderen zelf op te voeden. Dat betekende wel vreselijk hard werken, vaak achttien uur per dag. We hadden het niet rijk, maar dat was geen verschil met vroeger. Ik was gewend iedere cent om te draaien. Ik begon pas voor mijn hogeschooldiploma te leren toen ik zesendertig was. 's Avonds en 's nachts. Niet gemakkelijk met een baan en drie kinderen, maar wel heel belangrijk voor mijn ontwikkeling. Eigenlijk kwam dat studeren voort uit mijn schrijftalent: in 1966 werd mijn eerste artikel hier in de krant geplaatst en dat leverde mijn eerste baan op. Aan de universiteit. Daar begon ik me dus bewust te worden van wat er allemaal te koop was in de wereld.

‘Die episode in de tropen doet me eraan denken dat ik een dik boek over worstelingen op leven en dood zou kunnen schrijven als ik gezondheid neem als mijn uitgangspunt. Het overleven van de oorlog, schurft, hoofdluizen en ondervoeding, om daarna in mijn volwassen leven de strijd aan te gaan met drie dodelijke en twee fnuikende ziekten, is op zichzelf al boeiend genoeg. En het relaas over de artsen die om beurten mijn leven redden en in gevaar brachten, van de tandarts zonder tanden en de kwakzalver die beweerde dat een slechte rug de oorzaak was van mijn zwakke ogen en me zo een permanent stijve nek bezorgde, tot de ongeschoren chirurg die pas sliep wanneer hij er van vermoeidheid bij neerviel en de universiteitsarts die geelzucht wilde genezen door joggen, vervult me met verbazing dat ik springlevend ben, ook al hink ik een beetje bij het springen.’ (p.8)

Eén van de richtlijnen die in uw boek naar voren komt, is een belangrijke boeddhistische: onderzoek alles en bepaal zelf wat het goede is.

Voor elke situatie moet dat innerlijke mechanisme weer in werking worden gesteld. Telkens moet je bepalen voor welke richting je kiest. Of het ook de juiste richting is, zul je achteraf pas uitvinden. Iedere dag kiezen is een grote kunst. En de boeddha zei: onderzoek alles zelf en volg niet de anderen. Volg zelfs de boeddha niet, want de boeddha kan alleen de weg maar wijzen. Dat is de grote attractie van het boeddhisme.

Als ik uw boek lees, krijg ik de indruk dat u tevreden bent over de beslissingen die u genomen hebt.

Over het algemeen wel. Er zijn altijd gevallen waar je spijt van hebt, omdat je de verkeerde beslissing nam of omdat de omstandigheden niet meewerkten. Maar daar kim je helaas zo weinig aan doen. Wat gebeurd is, is gebeurd. Ik schrijf weinig over spijt of wroeging, omdat ik van nature een positief, optimistisch mens ben. Natuurlijk is het spijtig als een huwelijk verkeerd gaat, maar er zijn ook goede dingen uit voort gekomen. Kinderen zijn goede

[p. 26]

dingen. Een pessimistisch ingesteld persoon zou over hetzelfde leven een heel ander boek kunnen schrijven. Over hoe moeilijk en hard het allemaal was. Het liefst zou ik een humoristische schrijver willen zijn, maar zover ben ik nog niet.

‘Ik werd nog net niet door een Tibetaanse Lamadokter behandeld omdat ik te snel genas van een verkoudheid, en dat brengt me op het onderwerp reizen en wat een boek zou ik daarover kunnen schrijven! Promoverend van het traditionele dauwtrappen, te voet over de hei naar het elfde-eeuwse kasteel in Muiden, tot het fietsend zwerven door Friesland, de weinig romantische trip naar Parijs, liftend met een vroegere echtgenoot, tochten door de woestijn, schipbreuk lijden op een van de grootste rivieren van de wereld, mijn reizen door Azië... aahh... later...wanneer ik niet meer zwerf... .’(p8)

Bent u trots op de Dirk Hartog-prijs?

Nee, dat is niet het woord dat ik zou gebruiken. Er is een gevoel van bevrediging dat ik geschreven heb op een manier die andere mensen aanraakt. Dat is belangrijk. Maar trots is een vreemd ding, ik weet niet wat dat is.

Lolo Houbein, Vreemdeling in de spiegel. Amsterdam: Uitgeverij Balans, 1988.

Jaap Vermeer sprak in Camera Obscura (17 december 1988) met Lolo Houbein, winnares van de Dirk Hartog-prijs voor emigrantenliteratuur.