Nadruk. Jaargang 1

[p. 74]

De Cycloop

 

Een wolkenlucht, vuilgrijs met lichte plekken.

 

Soms zie je vogels naar het noorden trekken,

 

laag over zee, slechts voor de keus gesteld:

 

hun tocht volbrengen of in zee verrekken.

 

 

 

De zeeman maakt slechts op een baken staat

 

dat hem geen streek uit koers en richting slaat.

 

Boötes, Poolster, Grote Beer, Pleiaden, -

 

alleen hun licht is zuiver op de graad.

 

 

 

Aanpassing is de eigenschap verliezen

 

als waterdier voor land te kunnen kiezen.

 

Wie lang het waas moet aanzien van de zee

 

begint de staar al op het oog te vriezen.

 

 

 

Welke andere koers dan om, van klip tot klip,

 

de schipbreuk uit te stellen van zijn schip,

 

vaart die, de hoge zee naar land afturend,

 

de horizon ziet krimpen tot een stip?

 

 

 

De rotte traanlucht van de robbenhuiden

 

walgt uit mijn neus. Ik zie niets. Slechts geluiden -

 

zee, vogels - dringen door. En voorgevoel:

 

het noorden pas te vinden om het zuiden.

 

 

 

Deel niet, om er het fijne van te weten,

 

het maal met hen die van de lotus eten.

 

Wie eenmaal van haar klevend bladvocht proeft

 

schiet slechts het gif te binnen van vergeten.

 

 

 

Geluidloos op de wind na die maakt dat

 

de peppel knabbelt van zijn eigen blad,

 

geeft mij dit land het voorgevoel aan vreemden

 

zelfs 't recht niet toe te staan van overpad.

 

 

 

Wat vredig leek: een ooi die jongen voedt,

 

de kaas op rekken, wei in overvloed, -

 

slaat ons met vrees als wij, het hol verkennend,

 

een voetafdruk zien lopen van drie voet.

 

 

 

Laat die hier huist, in dit van melk en mest

 

en scherpe dierenlucht doordrenkte nest

 

een reus zijn, een geen góden vrezend monster

 

dat ons naar 't leven staat, - zijn kaas smaakt best!

[p. 75]

Al heb je een honkbalknuppel, dan nog hoef je de bal van de pitcher niet te raken: techniek alleen is niet genoeg. Het gaat om een artistiek vignetje dat je van de muze meekrijgt.

H.J. de Roy van Zuydewijn

Na een gevarieerde ambtelijke loopbaan ging H.J. de Roy van Zuydewijn in januari van dit jaar met VUT. Hij studeerde rechten in Amsterdam en was daarna onder andere chef Kabinet van de burgemeester in Rijswijk, werkte vijf jaar op het Ministerie van Buitenlandse zaken en fungeerde de laatste dertien jaar als secretaris van de Gezondheidsraad. In die periode verraadden vele nota's, burgemeesters-speeches en toespraken die ambtenaren van de burgelijke stand voor bruidsparen hielden, de hand van een vaardig en humoristisch stilist.

Zijn taalbeheersing kwam De Roy van Zuydewijn ook te pas in de avonduren: ‘Rond 1960 begon ik de Ilias te vertalen. Er zijn jaren geweest dat ik geen regel vertaald heb, maar op een gegeven moment wilde ik het écht af hebben. Toen heb ik consequent iedere dag, na de gewone dagtaak, vijftien regels vertaald. Een prettige verslaafdheid, waardoor ik in twee jaar gereed was.’ Maar niet zonder moeilijkheden. ‘De wagen waarmee Priamos in het vierentwintigste boek van de Ilias het lijk van Hektor gaat halen, wordt tot in detail beschreven. Dat maakt een vertaling in hexameters moeilijk, omdat concrete woorden zoals “jukriem” en “disselboom” geen synoniemen hebben. Bij het vertalen van emotioneel geladen begrippen zoals “boos worden” kun je daarentegen putten uit een rijk arsenaal aan mogelijkheden. Bovendien kent het Nederlands weinig rijmwoorden, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Italiaans. Daarom is het zo'n opgave Dante te vertalen.’

In 1980 verscheen zijn vertaling, waarin hij het klassieke metrum, hexameters met zes dactylische voeten, had gehandhaafd: ‘Een vertaling in alexandrijnen vind ik niet geschikt, dan lijkt het net of er teveel plooien in het kleed zitten.’

Dit jarenlange vertaalwerk was een intense voorbereiding en een goede leerschool voor de strenge versvorm die ook de poëzie waarmee De Roy van Zuydewijn in '82 debuteerde, kenmerkt. De Visionair is een opmerkelijke sonnettencyclus waarin hij de roman Een moderne Antonius van Vestdijk ‘nadichtte’: ‘Ik ben niet de grote Vestdijk-liefhebber waar iedereen mij voor houdt. Ik had dit boek een jaar of twintig geleden gelezen en het aardige thema - een man die gaat hallucineren - was me bijgebleven. Sommige werken van Vestdijk vind ik prachtig, andere volstrekt niet. Het vijfde zegel bijvoorbeeld, daar kan ik niet doorheen komen.’

Slechts twee rijmklanken gebruikte De Roy van Zuydewijn in het octaaf. De opbouw van een sonnet stamt uit de dertiende eeuw, maar de twee kwatrijnen waaruit het octaaf bestaat, zijn nog ouder. De Rubáiyát (ca. 1100)

[p. 76]

 

Geen graad afwijkend van mijn levensloop

 

volgt mij zijn vloek en lig ik overhoop

 

met de angstdroom die me op telkens korter afstand

 

dwingt oog in oog te staan met de Cycloop.

 

 

 

Hem metend met mijn dwerggestalte die

 

zich tot zijn top verhoudt als een tot drie,

 

zie ik zijn blik: een peilloos diep verbazen

 

om wat zijn hoogste punt vindt bij zijn knie.

 

 

 

Net opgestaan en uit zijn roes ontwaakt,

 

stinkend naar drank, het bedstro volgebraakt,

 

grijpt hij twee man en splijt hun schedels open

 

als noten die hij voor zijn maaltijd kraakt.

 

 

 

Wat kan ik doen dan mij er aan te wennen

 

in doodsangst om de Eenoog rond te rennen?

 

Eén hoop rest voor wie bloot staat aan de macht:

 

je door dit monster niet te laten kennen.

 

 

 

Soms, in zijn halfslaap, stoot hij klanken uit

 

die, hoe ik ook mijn oren daarvoor sluit,

 

doordringen tot die bodemloze stilten

 

waar angst mijn allergie is voor geluid.

 

 

 

Nog liever dood voor hond en gier gegooid

 

dan op dit monster, in zijn hol verstrooid

 

als luizen die voor bijvoer moeten dienen,

 

te wachten tot je er wordt uitgevlooid.

 

 

 

Zwaar ronkend stoot zijn mond een monoloog

 

van bloed en braaksel uit. De balk omhoog

 

met iets dat mij doet denken aan verkrachten

 

druk ik hem door en houd hem in het oog.

 

 

 

Roept ook mijn naam de wraak van góden af, -

 

wie was ik, als de naam die men mij gaf

 

de Eenoog niet zijn leven lang zou heugen

 

en niet een dood lang meeging in mijn graf?

 

 

 

Wie ooit, als ik nu, zich niet kan beletten

 

een keel tegen de Eenoog op te zetten, -

 

pas op: de Uitgeblinde ziet nog kans

 

je op 't laatst nog met zijn steenklomp te verpletten.

[p. 77]

van de Perzische dichter Omar Khayyam is hier het meest bekend. Het Perzisch kwatrijn heeft het strakke rijmschema aaba, vormt een afgerond geheel, een gedicht op zichzelf en verwoordt treffend een levenswijsheid, ondanks die beperkte omvang. De Roy is erg gesteld op de verzen van de dichter- filosoof uit het Midden-Oosten, die hij niet alleen kent in de beroemde vertaling van Edward Fitzgerald, maar ook in bewerkingen van Leopold en Boutens.

De tweede bundel van De Roy van Zuydewijn, Enclave (1984), bestaat uit 74 vierregelige verzen en is gebaseerd op Macbeth: ‘Ik zou Shakespeare niet durven hervertalen, het ging me om de sfeer.’

En ook in zijn laatste publikatie, Wat de zee verzwijgt, heeft hij gekozen voor het rijmschema van Perzische kwatrijnen. Zij zijn thematisch gerangschikt in zeven categorieën en gebaseerd op de Odyssee, zonder dat daarbij de lijn van het klassieke dichtwerk wordt gevolgd. Ondanks de grote beperkingen die De Roy van Zuydewijn zichzelf in de vorm oplegt, weet hij steeds prachtige beelden te creëren, die zich niets van hun keurslijf lijken aan te trekken. Elk kwatrijn is een poëtisch concentraat.

Ga weg uit dit gebied. Zoek niet de bron
die 't lichtloos dal bevloeit van Acheron, -
Kimmerisch land van nacht en winternevels
waar maan maar een gedenksteen is van zon.

‘Op het beeld in dit kwatrijn ben ik zelf erg gesteld. In het land van de Kimmeriërs, een mythisch volk in de Odyssee, heerst eeuwige duisternis. Dit rijk van Hades, waar een ingang naar de onderwereld is, wordt omsloten door de rivier de Acheron. Het woord “gedenksteen” krijgt hier een dubbele betekenis: de maan ontleent zijn licht aan de zon, maar herinnert ook aan de zon die ooit geweest is.’

Inmiddels heeft De Roy van Zuydewijn zich ook op het vertalen van de Odyssee gestort. Nu hij ambteloos is, hoopt hij in anderhalf à twee jaar klaar te zijn. Over zijn volgende dichtbundel is hij nog niet vastbesloten: ‘Ik heb vlak na de oorlog tweeënhalf jaar militaire dienst op Bali verricht. In die tijd waren slechts weinigen in het buitenland geweest. Over mijn ervaringen in die vreemde cultuur zou ik graag schrijven. In welke vorm weet ik nog niet. Als ik denk aan het vrije vers, zie ik een soort steppe voor me. Dichten doe ik trouwens niet zo regelmatig en intensief als vertalen. Soms komt er weinig in me op. Het is te vergelijken met de oliewinning op de Noordzee: na veel vruchteloze pogingen boor je opeens weer een bronnetje aan.’

H.J. de Roy van Zuydewijn, Wat de zee verzwijgt Amsterdam: De Arbeiderspers, 1988.
Een gedeelte uit deze bundel werd voorgedragen in het NCRV-programma Vers op Vijf van 20 september 1988. Ab van Eyk en Karin Evers interviewden de dichter voor Nadruk.