Nadruk. Jaargang 1

[p. 34]

Ik gaf een ontwijkend antwoord en vroeg weer wat hij nu eigenlijk uitvoerde.
‘Lijmen,’ antwoordde hij.
Hij zag dat ik met zijn antwoord weinig opschoot.
‘Nu ja, lijmen. De mensen bepraten en dan doen tekenen. En als zij getekend hebben, krijgen zij het ook werkelijk thuis.’
‘Wat krijgen zij dan thuis, Laarmans?’ vroeg ik, want ik wilde alles weten.
‘Hun exemplaren,’ zei de man.
Hij lachte weer.
‘Exemplaren van het Wereldtijdschrift,’ verklaarde hij nader.

Lijmen / Het been: een hoorspelbewerking

In de VPRO-gids waren er al speculaties over dat reisje. Maar ieder najaar wordt de Prix Italia georganiseerd, een groot radio- en televisiefestival. In 1987 hadden zowel Louis Houet, toen nog werkzaam bij de KRO, als ik daar een inzending, zodat we onze kleuren mochten verdedigen. Om het gezelliger te hebben én de kosten te drukken zijn we er samen heengereisd.’ Marlies Cordia, hoorspelregisseur bij de TROS legt uit waarom Houets inval om een monsterproduktie te maken van Lijmen / Het been, de roman van Willem Elsschot kon ontstaan tijdens een autorit door Italië.

‘Louis was eerst nogal in de weer met Villa des roses van Elsschot, later kozen we voor Lijmen / Het been. Als we samen konden werken, zouden we in ieder geval twee uur kunnen uitzenden. Maar om het boek goed tot zijn recht te laten komen, leek het nog geschikter er drie uur van te maken en ook Bert van der Zouw van de NOS er bij te betrekken. Die was er onmiddellijk voor in en ook de BRT was enthousiast. Vervolgens zijn we naar de Taalunie gestapt, omdat die graag meehelpt coprodukties tussen Noord- en Zuid- Nederland te financieren. Bovendien zijn zij hoorspel-minded: ze besteden bijna een onevenredig deel van het geld dat aan media mag worden uitgegeven, aan hoorspelactiviteiten. Ik denk dat ze dat vooral doen, omdat dat zo snel en duidelijk resultaten oplevert. Zo kwam het in één jaar tijd van een wild uitgeroepen idee tot een uitzending dankzij een samenwerking die dwars door alle geledingen heenliep. Niks ATV, zoals op de televisie!’

[p. 35]

Lijmen / Het been

In Lijmen vertelt Laarmans aan een oude vriend hoe hij van de een op de andere dag zijn typewerk op een kantoor verruilde voor een baan bij Boorman, die hij in een café ontmoet had. Boorman is directeur van het Algemeen Wereldtijdschrift voor financiën, handel, nijverheid, kunsten en wetenschappen. Hij verdient zijn brood met ‘lijmen’. Het tijdschrift heeft namelijk geen abonnees, maar bedrijven nemen het met tienduizenden exemplaren tegelijk af als Boorman er een mooi artikel over hun zaken in geplaatst heeft. Ook Laarmans gaat lijmen. Een van de eerste lijmpogingen die Laarmans meemaakt heeft nog het meeste weg van chanteren. Als Boormans er achter is gekomen dat een begrafenisondernemer in Gent één auto gebruikt als motorlijkkoets (de Korthals XIV) én als motorziekenwagen (de Korthals XV), duurt het niet lang meer of de man zit met stapels brochures over zijn bedrijfje opgescheept. Mevrouw Lauwereyssen, eigenaresse van een bescheiden fabriekje van liften, wordt écht gelijmd. Na veel gepraat besluit zij 100.000 exemplaren af te nemen. De aflossing in termijnen wordt voor Laarmans een martelgang. Telkens moet hij mevrouw Lauwereyssen, die het toch al zo moeilijk heeft met haar manke been en haar broer die geen leiding kan geven, om geld vragen. Hij is dan ook zeer verheugd als Boorman besluit mevrouw Lauwereyssen de laatste termijn kwijt te schelden. Maar zij accepteert dat niet.

In Het been is Boorman, na het overlijden van zijn vrouw, enigszins veranderd. Als hij op straat uitglijdt over een tomaat, neemt hij in zijn val een vrouw met een houten been mee: mevrouw Lauwereyssen. Vanaf dat moment vermoedt Boorman dat het verlies van haar been verband houdt met de 100.000 exemplaren en besluit er alles aan te doen haar alsnog het geld terug te geven. Als voorwendsel verzint hij een verkeerde prijsopgave. Maar ook nu weigert zij. Boorman probeert haar vervolgens het geld zelf via een rechtzaak terug te bezorgen, maar ook dat mislukt. Als Boorman daarna in de krant leest dat het bedrijfje van de Lauwereyssens publiekelijk verkocht zal worden, lijkt de weg eindelijk vrij. Tijdens de veiling biedt hij een onwaarschijnlijk hoog bedrag voor de berg papier. Bij het tumult dat dan ontstaat, wordt Boorman gearresteerd. Tenslotte zal zijn neef, pastoor Jan, uitkomst brengen: hij predikt mevrouw Lauwereyssen murw, zodat zij eindelijk het geld aanneemt.

Laarmans stapt vervolgens uit het Wereldtijdschrift, gaat op een fabriek werken en trouwt. Boorman gaat alleen verder.

Een aardig detail hierbij is dat het Wereldtijdschrift echt heeft bestaan. Op de valreep van het Elsschotjaar 1982 kwam na dertig jaren speuren het model van het Algemeen Wereldtijdschrift tevoorschijn. Anton Stevens, die een Elsschotfilm voor de BRT maakte, ontdekte een exemplaar van de vierde jaargang (1913) van La Revue Générale Illustrée in de Antwerpse Stadsbibliotheek. In de Koninklijke Bibliotheek van Brussel werden inmiddels ook de eerste drie jaargangen van de Revue Générale gevonden. Hieruit bleek dat uitgever

[p. 36]

J.J.A. Valenpint model heeft gestaan voor Boorman, dat Alfons de Ridder (Elsschot is zijn pseudoniem) daarin artikelen heeft gepubliceerd en dat er diverse studies in staan, zoals beschreven in Lijmen.

Bewerken

De Belgische literator Walter van den Broeck werd aangezocht van Lijmen / Het been een hoorspelbewerking te maken. Marlies Cordia: ‘Het leek ons het leukst een Vlaamse auteur te vragen. De BRT wilde al eerder met Van den Broeck werken, maar hij is een gerenommeerd schrijver, die niet wil werken voor de flutbedragjes die de BRT in portefeuille heeft. Door die samenwerking kon er een normaal honorarium uitrollen.’

Walter van den Broeck maakte ongeveer 15 jaar geleden eens een hoorspel, Top 31. Bewerkingen maakte hij nog nooit. Het bewerken van Lijmen en Het been is hem niettemin goed bevallen. ‘Het moeilijke was dat je met Elsschot telkens te kampen hebt met een zekere schroom om erin te hakken. Je weet dat heel mooie passages zullen moeten sneuvelen, omdat je maar drie maal 50 minuten ter beschikking hebt. En ook omdat zo'n hoorspel een bepaald ritme moet hebben, al mocht het in dit geval een bedaard ritme zijn. Zo geeft de heer Boorman geregeld lessen in stijlstudie en daar kun je op papier eigenlijk niet genoeg van krijgen. Maar als je dat hoort, gaat het na twee keer vervelen. Dus dat moet je inkorten of weglaten. Voor het overige viel het wel mee, omdat vooalLijmen al voor een flink deel uit dialogen bestaat. Dan komt het er op aan de replieken over de personages te verdelen, zodat de eloquente Boorman niet té lang aan het woord komt.’

Van den Broeck vond Het been lastiger, omdat het wat stroever geschreven is en meer korte scènes bevat. Eigenlijk begrijpt hij ook niet waarom Elsschot dit deel er later nog aan toegevoegd heeft: ‘Het lijkt alsof hij op latere leeftijd last had van wroeging. Ik ben juist verzot op dat soort legale oplichterij. Voor mijn part had hij het bij die mooie truc van het lijmen mogen laten, maar hij is toch nog overvallen door christelijke gevoelens.’

Van den Broeck werkte een paar maanden elke dag aan de bewerking. Hij haalde zijn eerste versie flink door de machine om zich niet door Elsschot te laten verleiden en daardoor te veel mooie lange monologen te handhaven. Het zijsprongetje dat Elsschot maakt naar het cafeetje van Jeanne, in de buurt van het bedrijfje van de Lauwereyssens, liet hij er bijvoorbeed uit om binnen de limiet te blijven. ‘En dan heeft Marlies er nog hier en daar de schaar ingezet. Met bloedend hart, neem ik aan, maar dat moet dan maar, hè.’

Marlies Cordia: ‘Je hoopt natuurlijk als bewerker dat de regisseur geen stamppot van je werk maakt. Ik denk dat ik dat vertrouwen inmiddels wel heb opgebouwd. Ik ben niet zo'n slager.’

[p. 37]

Regie

Met de rolbezetting liep het anders dan Marlies Cordia in haar hoofd had. De BRT beschikt over een groep vaste acteurs, die zowel voor radio als televisie werkt, maar ook daar bestaat een dodelijke vete tussen die twee media, waarbij t.v. de neiging heeft radio nogal eens te overvleugelen. De acteurs waren continu bezig met produkties, zodat op een gegeven moment de keuze gemaakt moest worden tussen stoppen of mensen van buitenaf aantrekken. Het laatste gebeurde. Cordia: ‘En niet tot mijn verdriet! Marc Steemans, die Laarmans speelt, maakt er iets prachtigs van. Hij heeft zo'n ironie in de stem, die heel goed past bij Elsschot. Met hem te werken had ik niet graag willen missen.’

Marlies Cordia had, als Noordnederlandse, wel een zekere verlegenheid om met Vlaamse acteurs te werken: ‘Als ik naar Duitsland ga, weet ik dat ik in een vreemde taal zal moeten regisseren, maar in Vlaanderen ga ik er eigenlijk van uit dat ik dezelfde taal spreek. Dat is dus niet zo. Tegen mij spraken de acteurs wel “Algemeen Beschaafd Vlaams”, maar toen ze in het begin onderling spraken, zat ik verwilderd te kijken. Ik wist echt niet of ze zeiden dat het waardeloos ging of vroegen of het gisteravond nog laat was geworden. Maar ik kreeg er wel steeds meer gevoel voor en verstond op het laatst alles.“ Als Walter van den Broeck dat hoort, reageert hij ironisch: ”Wij zeggen dan natuurlijk: maar Elsschot is van ons!’

Drie weken lang werd er hard gewerkt in een studio in Brussel. Vooraf had Marlies Cordia zich goed voorbereid door alles van en over Elsschot te lezen. Ze regisseerde bovendien met het boek in de hand. ‘Bij een literaire bewerking stel ik me dienstbaar op. Ik probeer emfatisch, voor zo ver dat mogelijk is, te denken wat Elsschot dacht. Ik probeer zijn sfeer te benaderen en daar trouw aan te blijven. Beweegredenen, motieven, achtergronden kun je vaak uit het werk halen en als acteurs het verhaal niet gelezen hebben kan je ze het vertellen. Maar dat was nu niet het geval, hoor.’ En lachend: ‘Wat dacht je wat! Ik ga acteurs ook niet voordoen hoe het moet. Dat is hun vak, maar ik probeer wel over te brengen waar het in een zin om gaat. Als Laarmans mevrouw Lauwereyssen de betaling van de laatste termijn voor het Wereldtijdschrift kwijt komt schelden, weigert zij: “Neen, mijnheer, ik kan van mijnheer Boorman geen cadeau aannemen.” Dat wou ze eerst heel kwaad zeggen, maar ik heb gezegd dat het juist heel ijzig moet. Die vrouw is uit zichzelf een opgeruimde, vrolijke natuur, die op dat moment even heel zakelijk optreedt.’ Walter van den Broeck was niet bij de opnamen in Brussel aanwezig. Wat hem in het eindresultaat vooral opviel, was de soberheid in de regie: ‘Als ik het zelf geregisseerd zou hebben, zou ik misschien de overgangen sterker gemarkeerd hebben. Ik zou ongerust zijn geweest dat de mensen die het niet gelezen hebben, niet begrijpen dat er van de ene locatie naar de andere wordt overgegaan. En mevrouw Lauwereyssen had ik persoonlijk wat dikker en kortademiger gewenst. Tenslotte is het een zwaarlijvig mens dat met een moeilijk been de trap af moet komen. Haar entree klinkt me wat te opgewekt. Later trekt het wel bij als ze mooie vooruitzichten heeft dat haar

[p. 38]

zaakje wordt omgetoverd in een NV. In het slotdeel, als alles is bijgelegd en zij haar centen opnieuw in ontvangst neemt, zit 't goed. Maar haar presentatie had moeizamer gekund. Ze heeft het ook niet gemakkelijk met zo'n broer die geen leiding kan geven en om de haverklap komt vragen wat voor ijzer er gebruikt moet worden. Dat moet zij allemaal maar berekenen...’

Publiciteit

‘Ik geloof niet dat er voor deze bewerking veel aandacht is geweest in de Belgische pers’, zegt Van den Broeck, ‘maar die hoorspelafdeling is ook zo'n geheimzinnige afdeling. Daar hoor je alleen van als iemand je vraagt eens een bewerking te maken. Voor het overige heb ik niet de indruk dat er veel over wordt geschreven. En het wordt ook vaak uitgezonden op tijdstippen dat iedereen voor de t.v. zit’

NOS, KRO, BRT en TROS hebben naar aanleiding van deze hoorspelbewerking een brochure samengesteld, die verspreid wordt via de tekstservice van de NOS. Daarin staan onder meer een uittreksel van Lijmen /Het been, informatie over Elsschots leven en werk, en de rolbezetting van het hoorspel. Marlies Cordia: ‘Er wordt vaak gezegd dat radio verdampt, maar nu kunnen de mensen het nog eens rustig nalezen. Bij de TROS hebben wij daar goede ervaringen mee.’ Walter van den Broeck: ‘Zo'n hoorspel is in de eerste plaats geschreven om die boeken ook eens te gaan lezen, maar of die brochure daaraan meehelpt? Dat is ook allemaal niet te meten en daar zou Elsschot zelf zeer blij om geweest zijn!’

Marlies Cordia hoopt in ieder geval dat de hoorspelbewerking van Lijmen / Het been weer een steentje heeft bijgedragen het rare, stoffige imago van hoorspelen weg te werken. Walter van den Broecks herinneringen lijken daarmee in tegenspraak: ‘Dat was vroeger heel anders nietwaar. Toen we nog jong en onbestorven waren, luisterden we naar hoorspelen van Jozef Cohen. Het staat op muren was zo'n bijbels hoorspel, mijn god, dat werd geschreeuwd alsof de microfoon nog niet was uitgevonden. Maar wel mooi!’

Op 4, 5 en 6 november werd Willem Elsschots Lijmen / Het been als hoorspel uitgezonden door KRO/TROS/NOS/BRT. Naar aanleiding daarvan sprak Karin Evers met bewerker Walter van den Broeck en regisseur Marlies Cordia.