Nadruk. Jaargang 1

[p. 21]

‘Hoewel de Britse toneelschrijver George Bernard Shaw bij zijn vertrek uit Moskou in 1931 met enig gevoel voor pathos in het gastenboek van Hotel Metropool schreef “morgen verlaat ik het land van de hoop en keer terug naar onze westerse landen van wanhoop”, stapte hij zonder aarzeling op de trein terug naar Londen’.

Aart Aarsbergen: Verre paradijzen

Toerisme, zo definieert de Franse Dictionnaire universel du XlXe siècle dit betrekkelijk nieuwe fenomeen in 1876, is ‘reizen uit nieuwsgierigheid of omdat men niets anders te doen heeft.’ Dit eerste aspect -‘reizen uit nieuwsgierigheid’ - heeft in de twintigste eeuw een vorm van toerisme doen ontstaan die men niet in de uitbundige kleurenfolders van de grote reisbureaus terugvindt: het politiek toerisme.’ Aldus Aart Aarsbergen in de inleiding van zijn dit najaar verschenen monografie Verre paradijzen. Volgens de tekst op de achterflap geeft hij daarin aan wat George Bernard Shaw, Edgar Snow, Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Gabriel García Márquez, Régis Debray, Susan Sontag, Jan Romein, Joris Ivens, Harry Mulisch en Anja Meulenbelt gemeen hebben. Zij geloofden dat het gras elders groener was en de lucht blauwer.

Fellow-travellers

In de jaren '30, ook wel ‘pink decade’ genoemd, lieten vele westerse intellectuelen zich uitnodigen voor excursies naar de Sovjet-Unie, het verre paradijs bij uitstek. Fellow-travellers, mede-reizigers, werden zij genoemd, want ‘zij koesterden een vaag communistisch ideaal en “reisden” met de revolutie “mee”, zonder zich expliciet tot het marxisme te bekeren en zich aan de vaak harde en dogmatische lijn van de communistische partij te onderwerpen’ (p.10). Aarsbergen illustreert die liefde op afstand met de jubeltonen van journalist en filosoof Lincoln Steffens in 1926: ‘Ik ben een patriot voor Rusland; daar is de toekomst, Rusland zal overwinnen en het zal de wereld redden.’ Maar zo voegde hij er vanachter zijn schrijftafel aan de Italiaanse Rivièra onmiddellijk aan toe, ‘ik zou er niet willen wonen’(p.9).

De economische crisis en het opkomend fascisme maakten dat vele linkse intellectuelen zich in de dertiger jaren niet thuis voelden in hun eigen maatschappij. Zij zochten daarom een heilstaat, een wereld waarin hun idealen wél werden verwezenlijkt. En in hun ogen beantwoordde de situatie in de

[p. 22]

Sovjet-Unie onder Stalin daaraan. De fellow-travellers trokken erheen en werden door de autoriteiten in de watten gelegd zodat hun ideaalbeeld moeiteloos overeind bleef. Toen de misdaden van Stalin eenmaal aan het licht waren gekomen, zochten de linkse intellectuelen hun heil bij andere socialistische dictaturen. Want verlangens naar een betere wereld bleven bestaan. Ook in de zestiger jaren. Toen was het echter juist de welvaartsstaat, die stond voor leegheid en materialisme, die hen kritisch maakte. En in Mao's China en Castro's Cuba vonden ze het groenere gras en de blauwere lucht: daar bouwden enthousiaste mensen aan hun toekomst.

De fellow-travellers kozen, kortom, voor een radicaal alternatief, liefst ver weg, waarin de ‘nieuwe mens’ centraal vond. Sociaal-democratische hervormingen zoals bijvoorbeeld in Zweden vonden ze halfslachtig en te westers.

Geheel verzorgde reis

De reizigers naar de verre paradijzen werkten meestal een vast programma af. Om de opbouw van de economie in volle glorie te zien werd een bezoek gebracht aan een prestigieus agrarisch of industrieel object. In de verslagen die de westerse gasten maakten, noteerden zij bijvoorbeeld heel ijverig hoeveel kilowatturen een stuwdam kon leveren. Of met hoeveel ton cement een bepaalde fabriek was gebouwd. ‘Zo raakte de lezer in het Westen bekend met verhalen over de aanleg van het Belomorkanaal in Karelië, de Moskouse Stalin Automobielfabriek, de produktiewijze van de machinefabriek van Shanghai en de modelcommunes van Shaanxi (p.27)’. Maar ook de culturele verworvenheden van de revolutie werden getoond. Ook werden gewoonlijk enige sociale instellingen bezocht. Als ze bijvoorbeeld een gevangenis bezichtigden, vertelden de gedetineerden hoe fijn het er was en dat de deuren altijd openstonden. Dat was allemaal geënsceneerd. De intellectuelen ‘reisden in een kooi’ en met de echte ‘nieuwe mensen’ werd het contact zorgvuldig vermeden.

‘De politieke toeristen voelden zich vereerd dat de kaartjes voor de trein, het vliegtuig en de schouwburg voor hen werden verzorgd, dat zij in een limousine of luxueuze bus naar het station, het vliegveld en het theater werden gebracht. Ze raakten eraan gewend dat hun gastheren hun hele dag indeelden, hun reisroute vaststelden en hun hotels bespraken. Ze vonden het heel normaal dat zij aan de overdadige banketten aanzaten en in speciale winkels, waar de gewone bevolking niet welkom was, hun snuisterijen mochten kopen (p.29)’. Die bijzondere behandeling maakte het voor de fellowtravellers ook erg moeilijk om kritisch te reageren. In de regel werden hun positieve gevoelens over de socialistische regimes alleen maar bevestigd. Ook daar gingen hun ogen niet open.

De Franse schrijver André Gide maakte daarop een uitzondering. In het begin van de jaren dertig was hij nog zo'n fanatiek aanhanger van Stalins ideeën dat hij in zijn Journal schreef: ‘indien mijn leven nodig was voor het succes van de Sovjet-Unie, ik het onmiddellijk zou geven.’ In de jaren daarna werd hij al minder overtuigd, maar reisde niettemin in 1936 naar Rusland.

[p. 23]

Daar had hij de trucs van zijn gastheren echter maar al te goed door en eenmaal terug schreef hij een kritisch boek over het systeem: Retour de I'URSS. ‘Hij kritiseerde het gebrek aan en de slechte kwaliteit van de consumptiegoederen, de lange rijen voor de winkels en de armoede van grote delen van de bevolking. Hij sprak in zijn boek over de “buitengewone sloomheid” van de Moskovieten, maakte het “stachanovisme” belachelijk en hekelde de maatschappelijke ongelijkheid en de vervolging van de homosexuelen. Kortom, alle heilige huisjes van de nieuwe arbeidersstaat, die de fellow-travellers met zoveel verve tegen de kritiek hadden verdedigd, werden door Gide zonder pardon omvergeworpen’ (p.55-56). Gide betwijfelde zelfs dat de geest er minder vrij zou zijn dan in Hitler-Duitsland. Deze reactie werd Gide bijzonder kwalijk genomen: ‘In de kleine wereld van de Parijse intellectuelen werd Gide gemeden en hij raakte in een pijnlijk isolement. Zelfs op straat werd hij door sommige kennissen niet meer gegroet. Kritiek op de Sovjet-Unie werd in het progressieve milieu in de jaren dertig beschouwd als een vorm van nestbevuiling die men hoog opnam’ (p.56).

Naïef of fout?

Intellectuelen, en op een enkele uitzondering na zó blind. Aarsbergen vindt dat we hen in ieder geval naïef kunnen noemen, omdat ze dingen geloofden die ze eenvoudigweg niet konden geloven: ‘Maar ik zie dat ook als een psychologisch probleem, want ze kiezen voor een utopie en dat is met rationele argumenten vaak niet te verklaren. Ze zochten naar een harmonieuze samenleving en geloofden dat die verre paradijzen daaraan beantwoordden. Maar juist doordat het een vorm van geloof was, hadden ze niet de moed en de kracht om hun ideaalbeeld aan een kritische analyse te onderwerpen. Het beeld waarnaar ze zo heftig verlangden, wilden ze niet op de snijtafel leggen.’ De vraag rijst of we in deze tijd de goedgelovige intellectuelen hun gedrag niet alsnog kunnen aanrekenen. Tenslotte zijn wij tegenwoordig ook sterk in het traceren van foute schrijvers in de Tweede Wereldoorlog. Aarsbergen heeft daarover wel een mening: ‘Er zijn natuurlijk altijd verzachtende omstandigheden aan te voeren. Bovendien probeer ik als historicus deze gebeurtenissen ook in het juiste historische perspectief te plaatsen. Maar als ik zie hoe die mensen blijven volharden in hun opvattingen, vind ik toch dat je ze dat mag aanrekenen. Je kan niet blijven zeggen dat ze zo zielig en naïef waren, want dat geldt ook voor de mensen die in de oorlog dingen deden die niet konden. Ze hebben regimes verdedigd die niet goed te praten waren. Bovendien waren er altijd intellectuelen, zoals een George Orwell, die de situatie zeer goed door hadden. Dus je kan niet zeggen dat anderen het niet konden weten. Ze wílden het niet weten.’

A. Aarsbergen, Verre Paradijzen. Linkse intellectuelen op excursie naar de Sovjet-Unie, Cuba en China.
Utrecht: HES uitgevers, 1988
In Camera Obscura van 22 oktober 1988 sprak Leo Jansen met Aart Aarsbergen