Nadruk. Jaargang 1

[p. 60]

Betje Wolff 250 jaar

Er wordt wat herdacht in Nederland! Zo herdenken de Haarlemmers dit jaar Laurens Jansz. Coster, de legendarische uitvinder van de boekdrukkunst. Maar als ik de berichten goed begrepen heb, wordt er thans sterk getwijfeld aan zijn existentie. Daarom misschien even ter geruststelling: Betje Wolff heeft heus bestaan. Tegelijk echter is zij, en dat al tijdens haar leven, een bijna legendarische figuur geworden. Iemand die op de verbeelding werkte en over wie dan ook de gekste geruchten circuleerden.’

Aldus begon P.J. Buijnsters, de hooggeleerde Nijmeegse specialist in de 18e- eeuwse Nederlandse letterkunde, zijn lezing op de literaire middag die op 24 september j.1. in Vlissingen werd georganiseerd, omdat Betje Wolff daar 250 jaar eerder ter wereld kwam. Dit heuglijke feit gaf eerder dit jaar aanleiding tot de onthulling van een kunstwerk van Jan Haas. Tegen de gevel van het nieuwbouwhuis aan de Nieuwendijk 21, waar ooit het geboortehuis van de schrijfster stond, bracht hij vier metalen enveloppen aan. Zij verwijzen naar de briefroman, de literaire vorm die Betje Wolff het meest eigen was en waarvan Sara Burgerhart het bekendste voorbeeld is. Maar zij symboliseren even goed de zeer persoonlijke brieven die de Vlissingse schreef. Buijnsters daarover: ‘Toen ik tegen een vakgenoot eens wat klagerig deed, omdat er ondanks ijverig zoeken slechts een paar honderd brieven van Betje Wolff boven water zijn gebracht - terwijl hij kon beschikken over ettelijke duizenden brieven van zijn held, een geleerd humanist uit de 17e eeuw - was zijn reactie: “maar ik weet nóg helemaal niets over de vent zelf.” Wat dat betreft ligt de zaak hier gelukkig anders. Wie dacht alleen een historische gestalte uit het letterkundig museum te ontmoeten, ontmoet tot zijn verrassing een mens van vlees en bloed. Iemand die wat te melden heeft en die de lezer, in een verbluffende combinatie van vertrouwelijkheid en speelse ironie, zoekt deel-

[p. 61]

genoot te maken van haar gevoelens of verwachtingen. Die hem ongemerkt inspint, vleit, smeekt, dreigt, al naar gelang het haar uitkomt.’

Vlissingen eerde haar voormalig inwoonster ook door een literaire wandeling samen te stellen, die bijvoorbeeld door het Bellamypark loopt, waar de portretten van Betje Wolff en Aagje Deken op de fontein zijn vereeuwigd. Daarnaast was er een tentoonstelling over leven en werk van de schrijfster in het Stedelijk Museum. Ook ter gelegenheid van die 250ste geboortedag reikte het Gemeentebestuur van Beemster de Betje Wolff-prijs uit aan de aankomende Nederlandse schrijfster Fleur Bourgonje, omdat in haar werk ‘hetzelfde gedachtengoed is te herkennen als in het werk van Betje Wolff’. Fleur Bourgonje heeft een roman, een novelle en een verzenbundel op haar naam staan. De jury, bestaande uit Doeschka Meijsing, Emmy van Overeem en Wim Zaal, wil met de prijs niet alleen een groot talent bekronen, ‘maar ook de manier waarop het wordt ingezet, de onafhankelijkheid van geest die uit een oeuvre spreekt.

Fleur Bourgonje
(Foto: Chris van Houts)

Neerlandica Wies Roosenschoon schreef de jubileumuitgave Betje Wolff en Coosje Busken: een hartvriendschap. In dit fraai vormgegeven boekje portretteert zij Coosje Busken, dochter van de Vlissingse apotheker Conrad Rutger Busken, door Wolff ooit de ‘Commandeur van de klisteerspuit’ genoemd. Uit haar beschrijving van de relatie met Betje Wolff blijkt dat de bijna vijfentwintig jaar oudere schrijfster meer dan vriendschappelijke genegenheid voor Coosje voelde, maar ook dat haar brieven, zoals Buijnsters zei, een mens van vlees en bloed laten zien. Zo schreef zij: ‘En het is by my uitgemaakt, dat niemand het Talent van Briefschryven in grooter volkomenheid bezit dan myne Coosje. Konde ik zo wel aan niemand dan aan u schryven als ik niemand dan u met myn geheel hart aller tederst liefheb, ik zou u Brieven schryven zo groot als Hollandsche Predikatien. Doch, Plicht, betaamlykheid, heuschheid, menschlievendheid, beschaaftheid enz doen my te dikwyls de pen op nemen. Hoe zeer ik u bemin kan niemand, ik zelf niet, u zeggen; [...].’ Roosenschoon baseerde haar bijdrage aan de literaire middag op 24 september op deze publikatie. Verder sprak Hella Haasse over vriendschappen in de achttiende eeuw en Hans Warren over het poëtisch werk van Betje Wolff. Reden voor Buijnsters, die in 1984 een biografie van Wolff en Deken publiceerde en in '87 hun correspondentie uitgaf, zich te beperken tot de romans.

[p. 62]

De Beemster

Betje Wolff, geboren Elizabeth Bekker (1738-1804), was een nakomertje in een gereformeerd koopmansgezin. Nog pas zeventien jaar oud liet zij zich schaken door vaandrig Matthijs Gargon. Een gebeurtenis die veel invloed op haar zou hebben. De toch al door haar verafschuwde hypocriete ‘fijnen’ uit Vlissingen maakten haar het leven zuur. In 1759 ontvluchtte zij de verstikkende sfeer in haar geboorteplaats door te trouwen met de ruim dertig jaar oudere Adriaan Wolff, weduwnaar en predikant in de rustige Beemster. Van échte liefde was geen sprake, Betje zelf noemde het een ‘filosofisch huwelijk’, waarin vooral ruimte was voor letterkunde en vriendschappen. Zij debuteerde in 1763 met het wijsgerige dichtwerk Bespiegelingen over het genoegen, twee jaar later gevolgd door haar Bespiegelingen over den staat der rechtheid. Succesvoller dan met deze traditionele moraal-filosofische poëzie was Wolff echter met haar satirisch werk. Zowel in De onveranderlyke Santhorstsche geloofsbelydenis (1772) als De menuet en de domineespruik, uit hetzelfde jaar, hekelde zij de gehate ‘fijnen’. Daarmee maakte zij vele vijanden. Zelfs de Leidse hoogleraar Pieter Burman, voorman van de tolerante Santhorsters, voelde zich gecompromitteerd door haar scherpe pen en liet haar in de steek.

Buijnsters merkte over haar literaire activiteiten in die eerste tien jaar op: ‘Hoofdthema van die vroege produktie: Betje Wolff zelf. Het schrijven vormt na het overhaaste vertrek uit Zeeland haar bestaansalibi. Ze zoekt en vindt literaire voorbeelden, in haar omgeving en lectuur. Het meest spreekt de Engelse dichter Alexander Pope haar aan. Pope had enkele formidabele handicaps: hij was dwergachtig van gestalte en hij was katholiek. Daartegenover stond de vlijmscherpe pen van een virtuoso. Betje Wolff paste naar eigen zeggen in iemands broekzak. Ze wist dat ze geen belle was, maar door haar esprit werd ze vanzelf het middelpunt van alle aandacht. Maar de verwantschap met Pope grijpt veel dieper. Met instemming citeerde ze Pope's bekende versregel: “The proper study of mankind is man”. Om te studeren hoef je niet naar de universiteit. “De samenleving is onze Academie” heet het in haar voorrede tot Lier-Veld- en Mengelzangen (1772). Geleerdheid alleen betekent niets, het komt op onderscheidingsvermogen aan. Dat is niet het prerogatief van de mannen, want vrouwen hebben doorgaans een fijnere antenne. Het wordt tijd dat ze daar gebruik van maken. Hoogste vorm van onderzoek is echter de zelfobservatie.

Aldus gaat Betje Wolff in haar Beemster-periode aan zichzelf werken, trachtend het juiste evenwicht te vinden tussen gemoed en verstand. En heel Nederland mag er getuige van zijn, want ze houdt open huis. In haar Beemster Winter-Buitenleven gunt ze het publiek een binnenkijkje in haar eenzaam bestaan. Haar kleine vreugden en grote illusies worden naar de gewoonte van de tijd op rijm gezet, want dichten was toen net als fietsen nu: het gaat vanzelf, zolang je niet te veel nadenkt. Het probleem met Betje Wolff was dat ze heel véél nadacht.

Zo rond 1772 stond haar poëtische ster in het zenith. Anders dan de gereserveerde Hieronymus van Alphen, de wat mensenschuwe Feith of de stijve matrone Lucretia van Merken stond ze voortdurend in de picture, méér dan

[p. 63]

met enig Nederlands schrijver ooit het geval was geweest. Wildvreemde lui kwamen van heinde en verre om een glimp van haar op te vangen. In de zomer van 1772 stond zelfs plotseling een heel gezelschap uit Zeeland voor de deur. Betje zelf deed open. “Of zij dan de eer niet zouden hebben om juffrouw Wolff eens te zien?” - “Maar ik bén de domineesvrouw, uw landgenote” was het antwoord. Later schreef Betje Wolff: “Ik zag die mensen denken: “wel is het anders niet!” en komen wij daarom nog door die kladdige [modderige] Beemster”. Einde van een mislukt fanbezoek. Het verhaal wordt verteld met een mengeling van trots en zelfspot: ze mag dan niet als een vedette ogen, maar ze weet toch heel wat bewonderaars te trekken.’

Aagje Deken

In 1776 veranderde de situatie. Geërgerd door de roddel over Betje Wolff schreef dichteres Aagje Deken haar een vermanende brief, maar was daarin toch zó sympathiek dat Betje terugschreef. De gevolgen van deze actie zijn bekend. Betje en Aagje raakten zeer bevriend, verhuisden na de dood van dominee Wolff naar De Rijp en gingen samen schrijven. Buijnsters: ‘Na en door hun kennismaking kreeg Betje Wolff nu steeds meer belangstelling voor een reeks actuele thema's welke ver buiten de eigen problematiek lagen, zoals de achteruitgang van de vaderlandse economie, de dreigende verpaupering van het volk, de opvoeding van de jeugd, de landspolitiek en tenslotte ook de morele erosie van het Nederlandse volk door het opkomend libertinisme. Pas in deze fase is Betje Wolff de schrijfster geworden die wij herdenken. Ze heeft -samen met de trouwe metgezellin- de romans geschreven die bij elkaar een bezield appel aan de natie vormden: Sara Burgerhart, het meest vitaal, maar ook zonder tragiek; Willem Leevend, het rijkste panorama, maar door zijn omvang afschrikwekkend voor beginners; Cornelia Wildschut, misschien wel de origineelste en best geslaagde roman; Geschrift eener bejaarde Vrouw, het literaire testament, tot op de dag van vandaag wachtend op een definitieve uitgave. Deze maatschappelijke oriëntatie liet echter het persoonlijke engagement onverlet. Doordat Wolff en Deken zich op het titelblad niet als schrijfsters, maar slechts als uitgeefsters van hun brievenromans presenteerden, konden ze in uitvoerige voorredes en andere vormen van editoriaal commentaar ook nu voor een persoonlijk geluid blijven zorgen.’

In de briefroman stond de morele boodschap voorop. Buijnsters vervolgt: ‘Met opzet gebruik ik het woord boodschap. Betje Wolff behoort ideologisch gesproken, tot de Nederlandse Verlichting. Die mensen uit de eeuw der Verlichting noemden zichzelf graag filosoof, maar ze verstonden daar iets heel anders onder dan wij die nu bijvoorbeeld Spinoza, Kant of Heidegger een filosoof noemen. Voor ons is een filosoof iemand ver boven de boomgrens van het alledaagse denken. In de terminologie van de Verlichting betekent filosoof: iemand die niet op basis van autoriteitsgeloof, maar op grond van eigen onderzoek bepaalde gevolgtrekkingen maakt. Op die praktische toepassing kwam het aan. De verlichtingsfilosofie was geen denksysteem van abstracte bespiegelingen, maar een op verandering van mens en samenleving gerichte ideologie. Een verlichte schrijfster als Betje Wolff leverde vanuit die

[p. 64]

praktische filosofie haar kritisch commentaar op de samenleving. En de literatuur leek het geëigende instrument voor zulke tijdskritiek. Niet als goedkope tendensliteratuur, maar als verbeelde werkelijkheid met een morele lading. Dat gaf aan die literatuur een enorme potentie, een gezag en een belang, waar tegenwoordige schrijvers uit de Westerse wereld jaloers op kunnen worden.’

Buijnsters vergelijkt de zedekundige romans van Betje Wolff met de preken van dominee Wolff. Beide behelzen een opbouwende boodschap, waarbij de ‘geseculariseerde preken’ van de schrijfster door haar artistieke kwaliteiten veel indringender werken en een groter publiek bereiken. De afstand tussen Betje Wolff en de orthodox-gereformeerden was eigenlijk niet zo groot: ‘In leerstellig opzicht is Elizabeth Bekker dan ook levenslang met die christelijke geloofsovertuiging verbonden gebleven. De choc des opinions was meer een botsing tussen twee mentaliteiten dan een dogmatisch conflict. Nee, als het er op aankwam, lag de scheidslijn niet tussen een verlichte Betje Wolff en een stel bekrompen geestelijken, maar tussen ware en valse volksverlichting!’

Trévoux

Tijdens de regering van stadhouder Willem V (1748-1806) waren patriotten en prinsgezinden fel tegenover elkaar komen te staan. Die situatie escaleerde toen prinses Wilhelmina in 1787 werd aangehouden bij Goejanverwellesluis en haar broer, de Pruisische koning, hier orde op zaken kwam stellen. Betje Wolff en Aagje Deken, die de patriottische beginselen propageerden, besloten daarom, als vele anderen, het land te verlaten. Zij vestigden zich in het Bourgondische Trévoux. Pas tien jaar later keerden ze terug naar hun geboorteland. Berooid sleten ze in Den Haag hun laatste jaren en stierven in 1804. Buijnsters besloot zijn lezing als volgt: ‘Met herdenkingen kan er wel iets misgaan. Toen de stad Trévoux in 1962 een gedenksteen wilde aanbrengen ter ere van Betje Wolff en Aagje Deken, verwisselde men abusievelijk hun namen, zodat er in duurzaam marmer Betje Deken en Aagje Wolff te lezen stond. Men heeft er de stadsfeesten om moeten afgelasten en het heeft veel moeite gekost om die tekst weer enigszins goed te krijgen. Ik heb het gedenkteken van Betje Wolff op het pand Nieuwendijk 21 vanochtend gezien en het is allemaal in orde. Want de stad Vlissingen huldigt voor de derde maal diegene die men postuum als haar ereburgeres zou mogen betitelen. Wat zou ze er zelf om geglimlacht hebben.’

Literama zond op 27 september een impressie uit van de literaire middag rond Betje Wolff.