Nadruk. Jaargang 1

[p. 28]

Koplands anekdotes

Grote poëzie, hoe klein ook, gaat over god, liefde en dood. Die van Rutger Kopland dus ook, maar niet op de bekende wijze. Bij hem geen ‘gods wijze liefde’, die aldus Dèr Mouw, ‘t heelal geschapen had’ of een ostentatieve, onproblematische exaltatie als Gorters ‘ik hou zo vrees'lijk van je, ik wou het helemaal zeggen’ en evenmin een levensechte ontmoeting met ‘de Dood in 't cederpark’ als bij Van Eyck. Kopland is meer verhuld, abstracter en dat terwijl hij, volgens de kritiek, als anekdotisch dichter begonnen is.

In zijn tweede bundel, Het orgeltje van yesterday (1968), treft men bijvoorbeeld het niet onbekende vers:

Op 19 september, een nevelige
negentiende, stapte juffrouw A
aan de verkeerde kant van
haar scheepje Steeds Tevreden
in het Meppelerdiep.

Het was al koud, zij had
de kachel niet aan kunnen krijgen,
haar oude moeder was gestorven,
alles roestte en knarste, vanuit
haar kombuis leken god en
sociale zaken niet te bereiken.
Zij ging van boord.

Een duidelijke anekdote en er is weinig interpretatie voor nodig om vast te stellen dat dit gedicht gaat over desillusie en het extreme vervolg daarop de dood.

In dezelfde bundel staat het niet minder bekende ‘Weggaan’ met als tweede strofe:

Weggaan kun je beschrijven als
een soort van blijven. Niemand
wacht want je bent er nog.
Niemand neemt afscheid
want je gaat niet weg.

Dit gedicht, dat het vooroordeel als zou de jonge Kopland louter een anekdoticus zijn, treffend weerspreekt, handelt over het aflopen van een liefde, over rouw: ‘je blijft iemand op wie wordt gewacht’, zoals de eerste strofe zegt. Of zoals hij het in Een lege plek om te blijven (1975) noemt:‘het eerste

[p. 29]

verlies van wat je niet kwijt raakt’. Met dit vers is de feitelijke thematiek van Koplands werk aangeduid. Het gaat om het niet vertrouwd zijn, om het niet geborgen zijn, zoals Wiel Kusters duidelijk weet te maken. Er heerst geen vrede in deze poëzie, geen rusten in gods hand en geen terugverlangen naar een paradijselijk hof. In Al die mooie beloften (1978) zegt hij, nadat hij eerst zijn afschuw van de alwetende G benadrukt heeft,

[...]          Kijk,
daar houd ik niet van, te blijven leven
waar ik zelf niet meer ben, je verwinterde

Eden, met je boom vol gedachten, maar zonder
blad, zonder vrucht, zonder vrouw.[...]

Rutger Kopland
(Foto: Philip Mechanicus)

[p. 30]

Kopland heeft zelf al duidelijk gesteld in zijn ‘Over het schrijven van een gedicht’ dat in Al die mooie beloften opgenomen is dat zijn drijfveer niet de zoektocht naar het vertrouwde, veilige verleden is. Voor hem geen vaderhuis, geen moederschoot, geen tuin van goed en kwaad: ‘Iedereen treft in mijn poëzie het verloren paradijs aan, het verlangen daarnaar, de afgesloten deur, daarachter ligt het paradijs. O ja? Ik verlang niet naar vroeger, ik verlang naar ervaring waar ik zelf helemaal aan meedoe [...].Ik verlang naar ervaring en ervaring is nieuw, nu. [...] Het gaat om de verlossing uit het gesloten paradijs, om de vraag wat er is buiten de deur.’ Het onzekere van het vragen, niet de zekerheid van het bekende antwoord is voor hem essentieel. In Een lege plek om te blijven luidt het:

[...]          Geef mij
maar een vraag en geen antwoord

Het zijn geen woeste avonturen, geen hemelbestormende speurtochten of grootse en meeslepende ervaringen die in deze gedichten spelen.

Soms was het tussen ons zo gezellig G, als
wij de regen hoorden op het dak, als de ramen
huilden als het ware, de dieren zuchtten in
het huis en een duif zou komen met een takje

in haar bek. Toen de wereld nog verging,
weet je dat nog, dat je hebt gezegd dat het
niet echt waar was, of, dat we het nog heel
lang konden uitstellen? Ja, soms was het zo.

Intussen is de wereld niet vergaan. Zeker,
de regen ruiste op het dak, de ramen huilden
weliswaar, en ook zuchtten in het huis
de dieren, maar er is inderdaad
een duif gekomen met in haar bek een takje.

Dit gedicht uit de cyclus ‘G’, die de eerste helft vormt van Al die mooie beloften, begint bijbels herkenbaar, rustig en vredig. G en de dichter zitten als in de ark, buiten lijkt de wereld te vergaan, maar G verzekert dat het zo'n vaart nog niet zal lopen. Ze wachten op de symbolische duif met het takje die zal laten weten dat de ellende over is en dat er weer vrede zal heersen als voorheen.

De wereld is echter niet vergaan; de zondvloed heeft weliswaar plaats gevonden, maar het leven gaat verder. Er is een nieuw begin: de duif is gekomen, of er een toekomst vol rust en vrede zal zijn, is evenwel ongewis. Dat dit vers over de ontoereikendheid van de religie gaat, behoeft geen nader betoog.

Dat ook de vertrouwde liefde geen soelaas biedt, zal geen verbazing wekken.

[p. 31]

In het door hem zelf in ‘Over het maken van een gedicht’ geanalyseerde ‘Geen gezicht, geen handen, geen haar, en altijd een ander’ leest men:

[...]Wie ben je, zeg ik, we hebben

samen een leven al achter de rug en nog moet ik
denken, liefste wie ben je.[...]

De dood is evenmin een uitkomst. In zijn misschien wel bekendste gedicht ‘Jonge sla’, uit Alles op de fiets (1969), dat uitkwam toen Cees Buddingh' furore maakte met zijn elastiekjes versjes en zijn loflied op het dekseltje van een potje Heinz Sandwich Spread, beschrijft hij hoe de dood aan het eind van een bestaan hem geen vrees inboezemt:

Alles kan ik verdragen,
het verdorren van bonen,
stervende bloemen, het hoekje
aardappelen kan ik met droge ogen
zien rooien, daar ben
ik werkelijk hard in.

Maar jonge sla in september,
net geplant, slap nog,
in vochtige bedjes, nee.

De dood net aan het begin van een ontluikend leven, als al die mooie beloften van ervaringen nog uit moeten komen, schenkt geen rust en vrede. De heer, die onze herder is, mag het zo gewild hebben, zo'n dood roept op tot verzet. Is dit vroege gedicht, zoals het nu geïnterpreteerd kan worden binnen het totale oeuvre, nog langer anekdotisch?

Deze tekst is de uitgebreide versie van het ‘Nawoord’ dat Camiel Hamans schreef voor Wiel Kusters' Monoloog in de bergen, de bundeling van zijn zeven radiovoordrachten over Rutger Kopland, uitgesproken in de KRO rubriek Over Poëzie (5 sept. -17 okt. 1988). Het boekje verschijnt bij Gerards & Schreurs te Maastricht en is tevens verkrijgbaar bij de KRO.