Naamkunde. Jaargang 34

[p. 83]

De Middelnederlandse toenaam Painschenere

In het Vroegmiddelnederlands Woordenboek komen ook talrijke toenamen als lemma voor. Zo treffen we er (III, 3717-3718) de naam Painschenere aan in een Geraardsbergse oorkonde uit 1294. De tekst komt uiteraard uit het Corpus-Gysseling (I, 2024, 20-27): ‘Wi Claus⁽¹⁾ Gaylinc, Boidin van Eversbeke, Jhan Gaffelkin, Symoen de Meier, Jhan Corpout, Seghere Scouthete ende Jhan Lonis scepenen / van Gheroustberge (sic) maken kinlech alle den ghenen die dese lettren selen sien ende hoeren, dat Jhan van Vlorseberghe⁽²⁾ die Gillots Paynschenere dochter heeft heeft (sic) vercocht wel ende wettelike ver Mergrieten ser Jhans wiif was van den Planken een huis en de een erve dat hi hadde lic/gende achter de borch vore Gillots Paynscheneren dochter huis ende neuen Hannekins huis van Lirde die Gillots Paynscheneren dochter heeft omme ene / somme van peningen die hem vergriete vorseit wel ende wettelike heeft vergolden’.

De redacteur van het lemma vindt dat van dat woord de ‘Etymologie onduidelijk’ is, maar doet een poging tot verklaring met: ‘Mogelijk verbastering van pensionare “ontvanger van lijfrente”. Men kan ook denken aan een afleiding van panchen “wijnmaat”, vgl. Ofra. ponchon (Hoebeke 1968, p. 487)’. De eerste mogelijkheid is m.i. af te wijzen, maar met ponchon was de redacteur wel al dicht bij de goede verklaring, zoals we zullen zien.

Paynschenere is nl. een nomen agentis op -er, Mnl. -ərə, van Mnl. werkwoord poensoeneren, Fr. poinçonner, Mfr. Penchonner⁽³⁾. Het woord zou in het Mnl. ook paynscheneerre gespeld kunnen worden. Het suffix is dus niet -ere/-are, Ndl. -aar, zoals in b.v. meulenere/meulenare ‘molenaar’, of de Stobbeleer(e)/Stobbelaer(e) ‘Strobbelaar’. Maar het suffix -er(e) met doffe e in b.v. backer(e), visscher(e). De lange ê in paynschenere is de e van het werkwoord paynscheneren/poensoeneren. Zo wordt Mnl. scherer ook scheerre < scherere gespeld, waaruit scheerder. Zo heb je Mnl. ook

(1) De hoofdletters bij eigennamen zijn van ons.

(2) Vloesberg, Fr. Flobecq.

(3) Deze verklaring werd door ons aan de redactie gesuggereerd, maar blijkbaar verworpen.

[p. 84]

verterer/verteerder/verteerre, vermeerrer/vermeerre. De hier besproken paynschenere is dus een ‘poensoeneerder’. Dat werkwoord poensoeneren kan rechtstreeks teruggaan op Fr. poinçonner of is een afleiding van Mnl. poinchon, poinchoen, pointsoen, poynsoen, poenchoen, poensoen, poentsoen, pin(t)soen, poen(t)sem. De uitgang -oen en ch/ts/s verraden duidelijk ontlening aan het Picardisch. Opic. poinchon, Ofr. ponçon, ponchon, pinçon gaan terug op Lat. punctionem, de accusatief van punctio, afgeleid van het werkwoord *punctiare ‘prikken’, waaruit dan weer Sp. punzar ‘prikken met een punt’, Catalaans punxar, Port. punçar ‘puncteren’, It. ponzare ‘stijf worden’. Het werkwoord *punctiare is afgeleid van het voltooide deelwoord punctus, onz. punctum < Lat. pungere ‘steken, prikken’ > Fr. poindre. Fr. poinçon ‘priem, stempel, merkijzer’ heeft een pendant in het Spaanse punzon en het Italiaanse punzone ‘stempel, merk’. Het woord poinçon, poinchoen, poenchoen... sloeg oorspronkelijk dus op het puntige voorwerp. Aangezien daarmee een merkteken geprikt of gegrift werd, kreeg het woord ook de betekenis ‘merkteken, stempel, keurteken’. De poensoeneerre of poinçonneerder was dus de ijker of ijkmeester, die de waren - vaak metalen voorwerpen - moest keuren, goedkeuren door er een merkteken in te merken met een priem, Mnl. poentoor, pointoor. De variant met ay (ai) kan geen bezwaar zijn, want ai/oi-varianten komen Mnl. wel vaker voor. Ik twijfel er dan ook niet aan dat de Geraardsbergse paynschenere uit 1294 een keurmeester was, wellicht voor edelsmeedwerk.

Een dergelijke beroepsnaam als toenaam is heel gewoon. Trouwens, ook Ponchon, Ponson, Pinson, Penson, Pinchon komen als familienaam voor. Het zijn beroepsbijnamen voor de keurmeester. Ik geef enkele voorbeelden⁽⁴⁾:

1275	Thiri Ponchon, Lessen-Bos.
1280	Dyonisius Pinschun, Ieper^(5).
1296	Anies Pinchons = 1298 Annes Ponchons, Kales.
1374	Jakemaert Pintsoen, Geraardsbergen.

(4) Voor de juiste vindplaatsen verwijs ik naar mijn Verklarend Woordenboek.

(5) In Pinschun hebben we ook de adaptatie ch > sch, zoals in paynschenere. En juist die sch-spelling is o.m. een reden om in paynschenere niet een variant van Mnl. pensenaer, pensenarijs, pensionarijs te zien, want daar is een sch-spelling ondenkbaar.

[p. 85]

We komen nu even terug op ponchon bij Hoebeke. Hij vermeldt nl. in 1408 een panchen wiins, waarin hij - ongetwijfeld terecht - ‘verschuiving van het accent vindt’. Hij verklaart het woord verder als ‘wijnmaat, < Ofr. ponchon..., waarnaast regelmatig poincho(e)n: 1485 een poinchoen wins van beanen⁽⁶⁾ // .j. poinchon wins’. Aangezien de wijnvaten ook gemerkt of gekeurd moesten worden, kregen ze een merkteken of poinçon, zodat poinçon, poinchon, poinchoen ‘wijnvat’ ging betekenen, m.n. ‘wijnvat voor Franse wijn’. Kiliaan vermeldt poynsoen wijns .j. ander half ame ‘dicitur proprie de cado vini Gallici’, dus vooral voor Franse wijn. Ook in Stallaerts Glossarium vinden we daar voorbeelden van. De Costumen van Brussel spreken van ‘pypen, quarteelen, pinsoenen’. Een tekst uit 1450 legt verband met wijn uit Beaune: ‘het stedelyk bestuur vereerde den hertog een stuk Rynerwyn van 5 amen, en een poensem Beaunerwyn van ½ aem’. De Placcaten van Vlaenderen van 1546 hebben het over ‘elcke tonne ofte poinchon wijns’. Het woord ging achteraf ook ‘bierton’ betekenen, b.v. in Aarschot: ‘Gelijck alsoock de brouwers comen uijt te leveren diversche bieren, soo met aemen, halffve aemen, vierendeelen, poentsems, stucken ende diergelijcke vaeten, dat de selve bieren moeten worden aengebrocht’.

Brugge

Frans Debrabandere

(6) Wijn van Beaune (Bourgondië).

[p. 86]

Literatuur

A. Dauzat - J. Dubois - H. Mitterand, Dictionnaire étymologique et historique du français, Parijs, 1993.

F. Debrabandere, Stallaerts Glossarium van verouderde rechtstermen, kunstwoorden en andere uitdrukkingen, Handzame, 1977.

F. Debrabandere, Verklarend woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk, Brussel, 1993.

M. Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), 's-Gravenhage, 1977.

M. Hoebeke, De Middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde. 13e eeuw-±1500 (Spelling en Klankleer), Gent, 1968.

C. Kiliaan, Etymologicum Teutonicae linguae sive Dictionarium Teutonico-Latinum, Antwerpen, 1599.

W. Pijnenburg - K.H. van Dalen-Oskam - K.A.C. Depuydt - T.H. Schoonheim, Vroegmiddelnederlands Woordenboek, Leiden, 2001.

A. Rey, Dictionnaire historique de la langue française, Parijs, 1998.

E. Verwijs - J. Verdam, Middelnederlandsch woordenboek, 's-Gravenhage, 1885-1952.