Naamkunde. Jaargang 30

[p. 145]

De familienaam Bulckaen

Bulckaen is een nogal zeldzame familienaam, die bijna uitsluitend thuishoort in zuidelijk West-Vlaanderen, meer bepaald in het Ieperse en het Kortrijkse. Iets minder zeldzaam wordt de naam als men er ook de variant Balcaen bijneemt, die in westelijk Oost-Vlaanderen vrij frequent is, vooral in de omgeving van Oudenaarde, Deinze en Gent.

Alles wijst er inderdaad op dat Bulckaen teruggaat op de Middelnederlandse toenamen waarvan ik de hier de oudst bekende excerpten ontleen aan het Verklarend Woordenboek van Dr. F. Debrabandere: 1245 Danieli de Balkan, Harelbeke; 1275 Danin Bolcan, Ieper; 1280 Egidius Balkaen, Eine; 1284 Michel Bolcan = Michieus Bolcan, Ieper; 1285 Jak. Bolcaen, Ieper; 1289 Waut. Bolcaen, Ieper; 1334 ser Jacob Balcaens land, Ieper; 1371 Daniel Balkains kindre, Jan Balkaens kindre, Ooike (Debrabandere 1993:95, lemma Balcaen).

Het zal inmiddels wel opgevallen zijn dat we hier in de eerste syllabe zowel bal als bol aantreffen. Dat hoeft ons niet te verwonderen om de eenvoudige reden dat het verschil tussen bal en bol klein is. En dat die onvaste vocaal in die onbeklemtoonde eerste lettergreep tot bul evolueerde, is ook normaal, temeer daar we in West-Vlaanderen nu nog respectievelijk dul en vul gebruiken voor dol en vol.

Hoe dan ook, voor onze uiteindelijke verklaring moeten we uiteraard met die oudste excerpten rekening houden, wat Debrabandere trouwens ook doet. Hij zegt namelijk dat het volgens het alleroudste excerpt om een plaatsnaam zou kunnen gaan (aangezien er daar een voorzetsel in voorkomt) en daarna doet hij een voorzichtige poging om de naam in verband te brengen met het Oudfranse balcane ‘merrie’, zonder enige overtuiging, vermits hij er tussen haakjes een vraagteken bijplaatst. Hij bestempelt de naam dan ook expliciet als ‘onduidelijk’, m.i. ten onrechte.

[p. 146]

Ik ben namelijk van oordeel dat hij met zijn balcane in de goede richting zit, ook al is hij er zich niet van bewust. Dat Oudfranse balcane, al voor het eerst in 1250 opgetekend, was een uiteraard vrouwelijk substantief, dat twee verschillende betekenissen kon hebben: ‘merrie’ (Fra. jument) en ‘balk’ (Fra. poutrelle). Het was een afleiding van het Oudfranse balc, dat ook ‘balk’ betekende en van Germaanse oorsprong is (Godefroy 1880-1902: I, 560 en 561).

Het kan misschien verwonderlijk lijken dat één enkel woord twee zo uiteenlopende betekenissen kon hebben, maar echt uitzonderlijk is dat niet, vooral als het om een diernaam en een voorwerpsnaam gaat. Denk maar aan de kraan(vogel) en de (hijs)kraan (Fra. grue) en de (storm)ram (Fra. bélier) of eenvoudiger nog aan de bok en het paard, die niet alleen dieren, maar ook turntoestellen zijn. Hoeft het ons dan te verwonderen dat een balcane tegelijk een merrie en een balk kon zijn? Hebben de stevige verticale en horizontale balken in een bouwwerk misschien respectievelijk aan de poten en de romp van een paard doen denken?

Er is echter nog meer. Blijkens de woordenboeken bestond er in het Oudfrans, naast het huidige jument, nog een ander woord voor een jonge merrie. Dat was namelijk poutre (uit het Latijn pullitra), verwant met pullanus, waaruit poulain ‘veulen’). In die betekenis is dat woord in onbruik geraakt, maar we weten allemaal dat poutre nu het gewone Franse woord geworden is voor datzelfde ‘balk’. M.a.w. we komen hier tot de merkwaardige vaststelling dat balcane en poutre allebei synoniemen geweest zijn voor dezelfde diernaam en ook voor dezelfde voorwerpsnaam. Wordt een verklaring van Bulckaen uit Ofra. balcane daardoor niet veel waarschijnlijker?

Ik vermoed zelfs dat er naast dat vrouwelijke balcane wellicht ook een mannelijke tegenhanger *balcan ‘hengst’ bestaan moet hebben, ook al is er daarvan in de oude woordenboeken geen spoor te vinden. In dat geval zou Bulckaen dan b.v. zonder moeite verklaard kunnen worden als een bijnaam voor een paardenliefhebber, een beroepsbijnaam voor

[p. 147]

een paardenkweker, of hoe dan ook een toenaam voor iemand die ergens iets met paarden te maken had.

Wilfried Beele

Ieper

Literatuur:

F. Debrabandere (1993), Verklarend Woordenboek van de familienamen in België en Noord-Frankrijk. Brussel, 1993.

F. Godefroy (1880-1902), Dictionnaire de l'ancienne langue française et de tous ses dialectes du IXe au XVe siècle. Paris, 1880-1902, 10 vols.