Naamkunde. Jaargang 30

[p. 149]

[Boekbespreking]

Dieter KREMER (coord.), Dictionnaire historique de l'anthroponymie romane (PatRom.) Présentation d'un projet. Patronymica Romanica 9, en collaboration avec Maria Giovanna Arcamone, Antoni M. Badia i Margarit, Ivo Castro, Marianne Mulon et Jean Pierret, Tübingen, Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 1997, CVIII + 370 blzn., isbn 3-484-555091-2, 246 dem.

In 1987 werd een groot internationaal project opgezet voor wat aanvankelijk Dictionnaire historique des noms de familie romans zou heten en tegen het eind van de 20e eeuw af zou moeten zijn. N.a.v. een eerste internationaal colloquium in december 1987 in Trier werden op initiatief van Dieter Kremer de hoofdlijnen van de wetenschappelijke structuur en van de ingewikkelde internationale samenwerking vastgelegd. Na tien jaar was het enorme werk zo ver opgeschoten dat het project in het hier besproken werk kon worden voorgesteld. De definitieve titel luidt intussen: Dictionnaire historique de l'Anthroponymie romane (PatRom). Dit tempo kon alleen maar worden aangehouden, doordat van enkele aanvankelijke doelstellingen werd afgezien. Niet alleen het redactionele centrum - Trier - is Duits, ook fmancieel werd PatRom mogelijk gemaakt door een Duitse instelling, nl. de ‘Deutsche Forschungsgemeinschaft’.

Het project is inderdaad zeer ambitieus, nl. een woordenboek opstellen met historische en linguïstische verklaring van de Spaanse, Franse, Italiaanse, Portugese en Roemeense familienamen. Het woordenboek onderscheidt drie categorieën of types, nl. de individuele namen of patroniemen, de herkomstnamen en de surnoms délexicaux, nl. de bij- en beroepsnamen. De beroepsnamen worden evenwel uitgesloten, omdat ze onder het benedenvermelde GlossProf vallen. ‘Delexicaal’ zijn ook de etnische namen. De inleider (p. XVII) ziet er een probleem in dat ‘hénouard ne signifie pas exclusivement ‘du Hainaut’; c'était, au moyen-âge, également une désignation du ‘porteur de sel’, etc. Deutungskreuzungen bestaan nu eenmaal tussen alle naamcategorieën. Bovendien zie ik niet waarom hénouard een variant van hennuyer zou zijn; ik zie er veeleer de Germaanse naam haginward in. PatRom ontstond eigenlijk naar het voorbeeld van het Altromanisches Berufsnamenglossar, nl. het ‘Glossar der altromanischen Berufs- und Standesbezeichnungen’. Deze twee projecten, GlossProf en PatRom moeten worden gezien in het kader van de Romaanse historische linguïstiek, die zou moeten uitmonden in een herziening van het Romanisches etymologisches Wörterbuch van Wilhelm Meyer-Lübke van 1935.

[p. 150]

De problemen bij een dergelijk pan-Romaans plan zijn uiteraard enorm en veelvuldig. Het werk moest vanzelfsprekend door een ploeg worden gedaan, maar er bleken weinig naamkundige specialisten te zijn en voor elk historisch of taalkundig aspect heb je op elk domein eigenlijk al een specialist nodig. Het woordenboek moest zich dus tot de taalkundige (lexicologische, morfologische en fonetische) aspecten beperken. Het was ondoenbaar om met alle onomastische aspecten rekening te houden (formele, sociologische, culturele, etnografische, psychologische, juridische). Maar vooral de pan-Romaanse doelstelling maakte beperking noodzakelijk. Bijnamen of voornamen, ook al hebben ze een Latijns etymon, werden geweerd als ze tot één enkel taalgebied beperkt zijn; die horen nl. in een éénialig woordenboek thuis. Alleen die bijen beroepsnamen worden daarom opgenomen die in ten minste twee grote Romaanse taalgebieden voorkomen, b.v. in het Frans en het Italiaans. Ook de geëmigreerde familienamen werden tot een minimum teruggebracht, b.v. Romaanse namen die in Afrika, Amerika, Engeland terechtgekomen zijn, of namen van Hugenoten. Uitgesloten werden per definitie ook geïmmigreerde niet-Romaanse namen. We zullen dus blijkbaar niet hoeven te zoeken naar Vasamuliet < Van Zandvliet, of Brunclair < Brakeleer of Lasat < Lechat of Braekevelt < Bracaval.

Ook de administratieve structuur van de gigantische onderneming is complex, met een Assemblée générale, Bureau, Centres, Comité de Rédaction, Rédacteurs, Conseillers. Het geografische terrein werd nl. in verschillende gebieden ingedeeld. Het Iberoromaanse gebied bestaat uit Portugal en Spanje, dat zelf weer uit 8 centra bestaat. Het Galloromaanse gebied bestaat uit Frankrijk, Romaans Zwitserland en België, dit laatste met centrum in Louvain-la-Neuve met Jean Germain en Jean-Marie Pierret. Het Italoromaanse gebied bestaat uit Italië en Sardinië en het Roemeense uit Roemenië en Moldavië (zie het organigram op blz. XLIV). De inleiding spreekt van een oorspronkelijk indrukwekkende lijst medewerkers (p. XXIII) en heeft het over ‘membres passifs ou nominaux’. Toch heb ik de indruk dat de lijst opzettelijk - om praktische redenen - ingekort werd. Ook op ondergetekende werd een beroep gedaan als ‘conseiller’, maar na enkele jaren niet meer, zonder duidelijke reden.

Er was ook het probleem van de woordenboektaal, want er is geen Romaanse taal met een duidelijk overwicht. Historisch komt het Frans in aanmerking, numeriek het Castiliaans (Spaans). Het had ook - zoals voor het FEW - het Duits kunnen zijn, aangezien het om een Duits project gaat. Er werd voor een democratische oplossing gekozen. In de publicatie zullen de vier Romaanse talen met de grootste verspreiding worden gebruikt, nl. Castiliaans, Frans, Italiaans en Portugees.

[p. 151]

De lemmata zijn gerangschikt volgens categorieën en begrippen. De volgende ‘velden’ komen aan de orde: I. Het lichaam, II. De hoedanigheden, III. De kleuren, IV. Etnische namen, V. Verwantschapsnamen, VI. Sociale betrekkingen, VII. Data, VIII. Voeding, IX. Kleding, X. Materialen en gereedschap, XI. De handelingen, XII. Abstracta, XIII. Bloemen, XIV, De dieren. Op de bladzijden XLV-LIV volgen dan de Latijnse grondwoorden waarop familienamen teruggaan. Sub I. Le corps vinden we b.v. achtereenvolgens auricula ‘oreille’, barba ‘barbe; grand-père’, beccus bec’, brachium ‘bras’ enz. enz.

Op de blzn. LVIII-LXXXI wordt de naamkundige bibliografie van de medewerkers afgedrukt, die voor de gebruiker van het woordenboek evenwel niet relevant is. De eigenlijke en volledige bibliografie verschijnt in het eerste deel van het echte woordenboek. Over de structuur van het woordenboek worden we ingelicht op p. XCIII-CV. De macrostructuur steunt op het etymologisch-formele principe. Alleen Latijnse lexemen die voor 630 (Isidorus van Sevilla) geattesteerd zijn, worden opgenomen. De microstructuur of opbouw van de lemma's is - het kan moeilijk anders - vrij gecompliceerd. Door het overvloedige gebruik van sigels, tekens en afkortingen is het een vrij vermoeiende zaak om een artikel te doorworstelen. Zo krijgt elk taalgebied zijn kenmerk. GR slaat op Galloromania. Picardië is dus GR-25, Wallonië GR-26 en Vlaanderen (als Français hors Galloromania, sic) GR-42. Ook voor de lokalisering zijn afkortingen nodig, aan BEL/BFI beantwoordt Vlaams-Brabant.

Daarop volgen dan over 361 blzn. af- en uitgewerkte lemma's die ons laten zien hoe het woordenboek eruit zal zien. Het zijn de lemma's aranea, caballus, capillus, capo, capra, cattus/gattus, cuniculus, draco, fidelis, formica, grillus, grypus, lepus, lingua, manus, passer, pettitus, porcus, porcellus, quacula, retundus, scuirus, sturnus, tabanus, taurus, tortus, turdus, verres, vetus, vulpes. Talrijke kaarten tonen de geografische spreiding aan, maar alleen voor Frankrijk. Het spreekt vanzelf dat de lemma's soms vele bladzijden beslaan. Caballus (afleidingen inbegrepen) b.v. loopt van p. 8 tot 22. Veel plaats komt uiteraard toe aan de historische documentatie, de talrijke bewijsplaatsen in de onderscheiden taalgebieden. De index (p. 363-370) is van de hand van Jean Germain en bevat: 1. Index onomastique, 2. Index des lexèmes anthroponymisés, 3. Index morphologique, 4. Index sémanticomotivationnel. Laten we hopen dat het eigenlijke woordenboek een volledige index zal bevatten van alle erin voorkomende familienamen.

PatRom wordt een indrukwekkend woordenboek. Een reden om naar de eeuwwisseling uit te zien.

Frans Debrabandere

Brugge