Naamkunde. Jaargang 24

[p. 87]

Donk: Semantisch en Etymologisch^*

0.0. Over de betekenis van het toponymisch element donk bestaat in de literatuur een ruime consensus. Waar Schobbens (1930: 188) nog kon stellen: ‘On se perd en conjecture sur la signification de ce terme’, wordt de betekenis thans vrij algemeen omschreven met de formulering die Gysseling in 1953 bedacht: ‘zandige opduiking in moerassig terrein’⁽¹⁾. Toch is reeds vroeg gesuggereerd dat donk veeleer een laagte dan een hoogte aanduidt en uit diverse toponymische studies van de laatste decennia blijkt dat veldnamen met -donk slaan op lage percelen (vaak hooiland) bij beken en (vroegere) moerassen gelegen en soms ‘in het geheel niet zandig’⁽²⁾. Sommigen hebben daarom de begrippen ‘hoog’ en ‘laag’ verzoend: donken zijn ‘laag gelegen gronden (vandaar meestal hooilanden) tussen een depressie (moerasgebied) bij een waterloop en de heide; lager naar het alluviaal gebied en hoger naar de heide. (...) Donken hebben in se betrekking op lage terreinen, maar hellend naar het aangrenzend heidegebied.’⁽³⁾. Hoezeer de begrippen ‘hoog’ en ‘laag’ ook bij elkaar liggen⁽⁴⁾, het blijft een feit dat slechts een van de twee primair kan geweest zijn bij donk en uiteraard heeft dat consequenties voor de etymologie, die volgens De Vries (1991: 114) nog steeds ‘onzeker’ is. Het loont daarom de moeite om de argumenten van de protagonisten der twee visies op hun stevigheid te controleren en na te gaan voor welke visie het meest te zeggen valt.

* Graag betuig ik mijn dank aan K. Roelandts voor het nalezen van het manuscript en het suggereren van een aantal correcties, vooral i.v.m. het vergelijkend etymologisch illustratiemateriaal. Eventuele tekortkomingen blijven uiteraard voor mijn rekening.

(1) In Wetenschapp. Tijd. 13 (1953):183 en sindsdien in talrijke publikaties herhaald. Voorheen ‘heuvel in moerassig gebied’ (1948: 301), ‘heuvel in moeras’ (1952: 39). Later een maal ‘Anhöhe im Sumpfland’ (1969: 187). Zijn formulering is zo verspreid geraakt dat bij aanhaling de auteursnaam wel eens achterwege blijft, bv. in Künzel 1988: 121.

(2) Claes 1987: 52.

(3) Molemans 1982: 349.

(4) Schönfeld 1949: 27-28.

[p. 88]

1.0. Semantisch

1.1. De ‘hoogte’-visie; een overzicht

Dat donk ‘hoogte’ zou betekenen, is een opvatting die bij nader inzien niet blijkt te stoelen op grondige detailstudie, maar die veeleer het resultaat is van consecratie door herhaling⁽⁵⁾. In wezen gaat ze terug op een onzuiver interpreteren van Becanus (1569). In zijn Origines Antwerpianae, een werk dat bij filologen beruchtheid verwierf omwille van de wilde en bizarre etymologieën⁽⁶⁾, stelt Becanus dat nederzettingsnamen (NZ-namen) met -donk dorpen of streken aanduiden die zodanig in moerassige en vochtige vlakten gelegen zijn, dat vaak het omliggende onder water komt te staan; dergelijke overstroomde terreinen, aldus Becanus, noemt men in het Latijn ‘mergi’, afgeleid van ‘mergere’, en in de volkstaal ‘dukers’, van het equivalente werkwoord ‘duken’, waarvan het preteritum ‘Donck’ is!⁽⁷⁾ Dergelijke dorpen (met als voorbeeld Wilmarsdonk) worden daardoor vaak (in de winter en in menige lente) tot nauwelijks toegankelijke eilanden. In essentie zegt Becanus dus dat NZ-namen met -donk nederzettingen aanduiden die hoger gelegen zijn in een moerassig en vochtig gebied. Latere auteurs hebben daaruit hun conclusies getrokken en de opvatting verbreid dat donk zoveel betekent als ‘plaats die uit een moeras oprijst’.

Zo herinneren volgens Gramaye (1610), die voor zijn werk herhaaldelijk uit Becanus heeft geput, NZ-namen met elementen als -broek, -donk, -voort, -brug aan vroegere moerassigheid, o.a. omdat donk

(5) Recente studies zijn er bij mijn weten niet en ook de oudere literatuur levert slechts enkele bijdragen van veeleer bescheiden omvang of diepgang, nl. Kern 1892, Van Gorp 1935, Engelen 1957, Van Langendonck 1966.

(6) Zie bv. Le Roy in Biogr. Nat. VIII (1884-1885):121.

(7) Becanus (1569: 42): Donc enim eum vicum pagúmve significat, qui sic in paludosis, vliginosisqúe campis iacet, vt frequenter omnia circum circa loca stagnent, atq. se crebrò aquis immergant, non aliter atque mergi Latinis dicti, quos nos ab eodem verbo Duken, cuius praeteritum Donck, Dukers vocamus. Plurimi enim eiusmodi pagi aliquando insularum rationem subeunt, du(m) nullus aditus, nisi per pontes longos, datur. Eo nomine non procul ab Antwerpia est Wilmerdo(n)ck, quasi dicas, vasti stagni insula, locus qui hactenus hieme & multo vere ita aquis lo(n)gé lateq., septus iacet, vt vix aditum admittat.

[p. 89]

‘locum è palustribus emergentem’ betekent⁽⁸⁾. Volgens Wichmans (1632) ontleende Baseldonk zijn naam aan zijn stichter, een inwoner van Bazel, en aan een verhevener moerassige plaats⁽⁹⁾. Hoeufft (1816: 24) vermeldt, met verwijzing naar Gramaye, dat donk ‘eene hoogte schijnt te beteekenen’ en Heylen (1837: 28) stelt dat duizenden ‘dorpen gehuchten en plaetsen’ waarschijnlijk een naam op -donk of -dong kregen omdat ze ‘gestigt of geplaetst’ waren ‘op “dongen”, dat is, volgens onze oude tael, ligt verheéve plaetsen tusschen laege en wateragtige gronden’.

Kreglinger (1847: 212-213) sympathiseert met Gramaye en aarzelt niet donk te vertalen door ‘monticule, ou partie de terre dominant les marécages’. Volgens hem ‘schijnt’ de topografie van Wilmarsdonk (vgl. Becanus) te bewijzen ‘que l'étymologie de place élevée au-dessus des marécages est la véritable signification de donck’, daar immers Wilmarsdonk omgeven is door moeras en zijn kasteel gelegen is op het hoogste punt van de gemeente (p. 250). Breendonk betekent volgens hem ‘probablement vastes prairies entourées de terres plus basses’ (p. 256), in Heindonk heeft -donk eveneens de betekenis ‘de lieu élevé au milieu de prairies inondées’ (p. 258), in Arendonk schijnt de hoeveelheid turf die in de buurt wordt aangetroffen te bewijzen dat ‘le mot Donk signifie élévation dans un marais’⁽¹⁰⁾, en bij Grobbendonk (p. 273) noteert hij: ‘Sa position, les noms des lieux qui l'entourent, appelés Eussel, Donck, etc., diverses prairies portant des noms en bempd, donc et worp; en outre, le Vorschen bempd, les Moeshove, l'Aa, la Nèthe, tout prouve qu'ici Donck veut dire une élévation au-dessus des marais.’⁽¹¹⁾

Grandgagnage (1855: 77) citeert (indirect langs Kreglinger) Gramaye en Heylen en zegt dat donk ‘signifie une eminence entourée d'eau’. De Smet (1864, I:189) noemt donk, zonder bronvermelding of

(8) Gramaye (1610: 161-162): Vetus enim hodierno ad ortum confine paludibus ferè & myricis illâ parte & septentrionali olim concludebatur, unde reliqua perseverant tot vicorum nomina in Broek quod paludem, Dyck quod aggerem, Donck quod locum è palustribus emergentem, & voort & brug quod fluentem & pontem significat ...(mijn vetjes).

(9) Wichmans (1632: 881): Itaque Baseldonck, tantumdem est atque, Palus Basileensis; à loco nimirum palustri elevatiori, & fundatore, Cive Basileensi, Winando nomine. Van Oudenhoven (1670: 119) verwees naar Wichmans en stelde: ‘Soo worden de plaetsen die in de broeckachtige landen wat rijsen doncken ghenoemt.’

(10) Paging 269, ‘ce qui se justifie même par les noms des hameaux qui l'entourent, terminant tous en Broeck, Donck ou Bergh.’; ook Varendonck, p. 286.

(11) De ‘waarde’ van Kreglingers argumentatie spreekt voor zich.

[p. 90]

argumentering, ‘hauteur située dans un terrain marécageux’, Kremer (1883: 277) meent dat het betekent ‘iets wat uit het water of uit het moeras opgedoken is’ en dus ‘eene hooge plaats in eene lage streek’ of ‘hooge plek in een moeras’. Ook Hoevenaars (1892: 116-117) merkt op dat verscheidene Donken in lage streken of weilanden liggen ‘waarboven zij zich een weinig verheffen’ en verwijst naar Gramaye. Bleef voor Stallaert (I:360) de oorspronkelijke betekenis nog ‘in het duister’, voor Jellinghaus (1896: 15) betekent donk ‘wirklich Hügel’, wat hij (zonder argumentatie) bewezen acht door namen als Ramesdong, Cranendonk, Hazeldonk, Hazelendonk. Anspach (1897: 128) sluit zich aan bij Hoevenaars en Grandgagnage, Cuvelier (1897: 213-214) bij Kreglinger, Grandgagnage en Förstemann (‘kleiner hügel, namentlich an und in sömpfen’), terwijl Beekman meent dat donk oorspronkelijk ‘bewoonde plaats of huis’ aanduidde en daarom gewoonlijk hoger gelegen dan het omliggend terrein⁽¹²⁾. Het WNT (1916) verwerpt Beekmans ‘woonplaats’ en vermoedt in de meeste PIN ‘hoogte nabij een moeras’ (met verwijzing naar Hoeufft, Antw.Id., Beekman) of ‘hoge plek in het algemeen’⁽¹³⁾. Müller (1928) noemt donk in PIN een ‘kleine, zwischen Morästen, Wassergräben liegende Bodenerhebung’⁽¹⁴⁾ en Claes (1931) sluit zich aan bij Hoevenaars, Gramaye, Grandgagnage omdat hij de betekenis ‘verhevenheid in laaggelegen streek’ bevestigd acht door diverse donk-namen van nederzettingen die nabij een rivier of moeras liggen en door het frequente gebruik van ‘op’.

Mansion (1935: 33) vertrekt van de betekenis van dt. tunc (Grimm II: 1532-33) en schetst de volgende betekenisevolutie: bij de Germanen was het winterverblijf voor wevers een ondergrondse kuil, van buiten met mest (eng. dt. dung) bedekt om de kou te weren; de mestbedekking kan mettertijd tot een kleine heuvel uitgegroeid zijn; achteraf zou men gelijkaardige verhevenheden in de bodem zijn gaan aanduiden met het woord donk. Van Gorp (1935), de eerste die over ‘donk’ een studie van enige omvang op het getouw zette, gaat akkoord met Mansions etymologie, maar stelt dat vanaf de 14de eeuw de betekenis moet

(12) Beekman 1902: 911; ook 1905: 542, waarin hij Beekman 1902 combineert met Kern, en MW XI: 117-118, waarin evenwel genuanceerder (‘waarschijnlijk’) en zonder de categorieke conclusie.

(13) WNT III: 2818.

(14) Müller 1928, I:1563.

[p. 91]

geweest zijn: ‘een vrij uitgestrekte verhevenheid bewoond of geschikt voor kolonisatie, liggende aan een rivier of een moeras’⁽¹⁵⁾ en geen kleine heuvel (< > Förstemann). De Kempense donken lagen immers oorspronkelijk in een broek of moerassige laagvlakte, gewoonlijk met één zijde op een beek of rivier, terwijl de dorpen of gehuchten doorgaans op zekere afstand van beken of rivieren liggen⁽¹⁶⁾.

Helsen (1938: 37; 1944: 75) sluit zich aan bij Heylen, Kreglinger, Förstemann e.a. met ‘verheven plaats in lage, waterachtige omgeving’ en Carnoy (1939: 25) opteert eveneens voor ‘verhevenheid in het moeras’, een betekenis waarvoor, met varianten in de formulering, ook Gysseling zich steeds heeft uitgesproken (cfr. supra), zij het aangevuld met het element ‘zandig’, een idee misschien ontleend aan Teuchert⁽¹⁷⁾. Edelman en Vink (1946) noemen donken ‘heuvels van den pleistocenen ondergrond in de delta van onze groote rivieren’, Schwarz (1950) spreekt van ‘ein kleiner Hügel, besonders an und in Sümpfen’ en ‘flache sandige Erhebung über feuchtem Wiesen- und Sumpfgelände’⁽¹⁸⁾, Bach geeft de definitie van RhWb⁽¹⁹⁾, Moerman (1956: 53) verwijst met ‘kleine verhevenheid’ naar de bekende literatuur (Kern, Mansion, Beekman, Edelman, MW), De Vries (1962: 48) formuleert ‘zandige opduiking uit een moeras’. Dittmaier (1963: 51) sluit zich aan bij RhWb, Van Langendonck (1966: 132) verkiest op grond van de topografie van enkele donken ‘uitgestrekte hoogte omgeven door laagland’, De Vries (1971: 126) spreekt van ‘hoogterug in een moerassig terrein’, soms ook ‘moeras’ (in 1991: 114 ‘moeras en hoogterug in moerassig terrein’), Hessmann (1972: 139) citeert Gysselings ‘sandige Erhöhung im Sumpf’, daarin gevolgd door Helsen (1978: 37) en Marynissen (1985: 546), terwijl Buiks (1985: 29) spreekt van een ‘hoogte temidden van een moerassige omgeving’. Molemans vindt het concreter om te spreken van ‘Laag gelegen gronden (vandaar meestal hooilanden) tussen een depressie (moerasgebied) en de heide;

(15) Van Gorp 1935: 322. Later (1937: 48) bevredigde de etymologie hem niet meer.

(16) Van Gorp 1935: 320. Later (1937) dacht hij aan ‘landtong’.

(17) Teuchert (1944: 167-168), volgens wie Stein- in Steindunk iets uitdrukt over de bodemgesteldheid, nl. het specifieke accentueert (‘die Beimengung von Steinen’) omdat een karakterisering van de bodem normaliter overbodig was, ‘da alle Dunken aus Sand bestehen’. Engelen (1957: 320-321) stelde vast dat de meeste en oudste donken in de provincies Antwerpen en Oost-Vlaanderen gelegen zijn (in hoever het gevolg van beschikbaarheid van lokale studies?), voor het grootste deel dus op zandgronden.

(18) Edelman 1946: 602; Schwarz 1950, II: 188,293.

(19) D.i. Müller, supra. Bach II-2: 359.

[p. 92]

hogere ligging naar de heide’⁽²⁰⁾, een karakterisering waarmee Claes (1987: 52) het gedeeltelijk eens is.

Kenschetsend voor de betekenis is volgens Gysseling (1969: 187) een beschrijving uit 1114 van het dorp Donk in Limburg: ‘ecclesia de Dunch (...) locus in quo stat solitarius est et amenus, utpote circumfluente eum aqua navigifera, et arcentibus ab eo latis paludibus omnem viam, excepta una, studio potius quam natura facta’. Later vermoedde Gysseling (1985: 2) dat donk oorspronkelijk ‘een aanduiding (zal) geweest zijn voor een heuvel zonder meer, zoals bv. blijkt uit de naam Dongelberg in Waals Brabant’. Künzel (1988: 121) houdt het bij ‘zandige opduiking in moerassig terrein’.

(20) Molemans 1982: 37; ook 1977: 44, 1982: 219, 349. Gevolgd door Mertens 1988: 204.

1.2. De ‘laagte’-visie; overzicht

De opvatting dat donk oorspronkelijk zoiets als ‘laagte’ betekende, kent heel wat minder aanhangers. Paradoxaal genoeg bevinden die zich daarmee evenwel in het gezelschap van Becanus, zonder zich op hem te beroepen, terwijl anderzijds de voorstanders van de ‘hoogte’-visie in laatste instantie wél door Becanus geïnspireerd werden maar niet zijn opvatting weergeven. Becanus stelt immers dat NZ-namen die het element donk bevatten, plaatsen aanduiden die wat hoger gelegen zijn dan de omliggende moerassige en vochtige terreinen, die geregeld onder water staan en die daarom donken (lat. mergi) worden genoemd. Niet de hoogte, maar de aanpalende laagte heet m.a.w. donk, omdat ze ‘onderduikt’.

Bij het dt. Tunke, een met balken en aarde bedekte kuil die als kelder dienst doet, merkt Adelung (1793) op: ‘Es scheinet eine Tiefe, eine Grube überhaupt zu bedeuten...’⁽²¹⁾ Dit dt. dunk (ohd. tunc) wordt geglost als ‘hypogeum, textrina, gynaecum’ en duidt m.a.w. het onderaardse vertrek aan waar de weefsters verbleven⁽²²⁾, hoewel het ook

(21) Adelung 1793, IV: 722.

(22) Graff 1834, V:433-434; Grimm II(1860):1532 met verwijzing naar Graff, Wackernagel etc.; ook screuna: Waitz 1846: 296; zie ook Wackernagel 1849; Benecke 1854, II: 130; Schmeller 1872 (1827), I:525 met verw. naar Graff, Grimm en Wackernagel; Schade 1872, II: 969; Lexer 1974, II: 1568; Wackernagel 1878: 307; Gamillscheg 1934, I:188.

[p. 93]

voor ‘diepte, afgrond en dgl.’ gebruikt werd, bv. mhd. der tiefen helle tunc⁽²³⁾. Van Den Bergh (1852: 297) stelt daarom i.v.m. donk: ‘Ik gis dat het moeras of woning zal betekenen’. Ook De Bo (1874: 272) giste dat het zoiets als broek, meers, moeras moet betekend hebben, een benaming voor een natte, rotachtige en vette bodem, evenals VDM (1882), die donk hield voor ‘de leege of rotte zoomlandouwe van een moeras’⁽²⁴⁾.

Mede i.v.m. dt. tunk (hypogeum etc.) achtte Kern (1892: 194) het waarschijnlijk dat donk-namen gegeven werden aan ‘vestigingen op eenigszins laag gelegen terreinen’. De oorspronkelijke betekenis van donk ‘zal wel geweest zijn moeras, zompige wildernis met gras en struikgewas’, aldus Lindemans (1924: 31), met niet meer motivering dan dat het verwant is met dong = mest. Volgens Carnoy (1927: 137) zijn in donk waarschijnlijk twee woorden samengevallen, een dat ‘vochtigheid, slijk, veen, mest’ betekende en een met de betekenis ‘kelder, kuil, dierenleger’ en heeft donk zowel de betekenis van ‘moeras’ als van ‘kleine verhevenheid in een moeras’⁽²⁵⁾. Bij Müller (1928: 1563) betekent Dunk ‘kleine, zwischen Morästen, Wassergräben liegende Bodenerhebung’⁽²⁶⁾, Lindemans (1930: 47) noemt donk ‘moeras’ en Gamillscheg (1934, I:54, 101) ‘feuchte Niederung’. Engelen (1957: 313-315) stelt vast dat de betekenis ‘hoogte’ niet vaak blijkt: vergelijking van de

(23) Graff V:433; Wackernagel 1849: 131; Benecke 1854, II:130; Schade 1872, II:970; Lexer 1974, II:1569; Wackernagel 1878: 307.

(24) Hij spreekt (1882: 167) van een ‘donkt’ die tegen een broek ligt, ‘nagenoeg op dezelfde hoogte of leegte, lijk men 't nemen wil, eer hooger dan leeger, tusschen den Brouck en hoogere zavellanden’.

(25) Omdat beide betekenissen in Van Dale worden opgegeven, wat natuurlijk weinig bewijst. Later (1939: 25) sprak hij zich uit voor ‘verhevenheid in het moeras’. De vaak vermelde gedachte dat donk ook specifiek ‘dierenleger’ zou betekenen (Grandgagnage 1855: 77; Kern 1892: 194; Carnoy 1927: 137), berust m.i. op een misverstand. Ze is geïnspireerd door een passage in de Vita Sancti Ghisleni, waarin volgens Schayes (1838: 143) gesteld wordt dat St. Ghislain (bij Mons) eertijds Ursidongus heette, omdat volgens de legende St. Ghislain er een berin met haar jongen aantrof toen hij aldaar de eenzaamheid opzocht. In werkelijkheid vermeldt de vita slechts: ‘Ursidongus ideo sic dictus quod ibi solita erat ursa catulos fovere’ (Ursidongus wordt daarom zo genoemd omdat een berin er haar jongen placht te koesteren). Het lijkt me duidelijk dat de vita-schrijver hier slechts zijn (foute) ‘etymologie’ geeft voor het eerste lid van Berendonk en dat er geen reden is om zijn verklaring te interpreteren als ‘tanière de l'ourse’, zoals Grandgagnage doet. Uiteraard kon donk ‘kelder, diepte, put etc.’ secundair ook verwijzen naar het hol van een dier.

(26) Ook geciteerd door Bach II-2:359 en Dittmaier 1963: 51.

[p. 94]

hoogtelijnen ‘toont eerder zelden aan dat de donk werkelijk boven het omliggende landschap uitsteekt’.

Van Passen (1962: 173) besluit voor zijn twee laag bij een beek gelegen donken (simplex) dat ofwel door erosie een ‘heuveltje in het moeras’ moet genivelleerd zijn, ofwel dat de verklaring ‘lage, vochtige plaats’ de voorkeur verdient; bij andere donk-namen constateert hij dat de betekenis ‘hoogte’ niet opgaat (250 Haasdonk, 467 Offeldonk, 482-483 Papendonk, 489 Perendonk, 527 Rooiendonk, 613 Voosdonk) en dat donk er ‘moeras, lage vochtige plaats’ moet betekend hebben. Molemans (1977: 44) wijst erop dat donk in de Kempen een gangbare perceelsnaam is voor hooiland, met name de ‘hooilanden gelegen tussen een beemdengebied in een vallei en de heide’. Donken zijn daarom (1982b:37): ‘Laag gelegen gronden...’ en (1982: 349) ze ‘hebben in se betrekking op lage terreinen, maar hellend naar het aangrenzend heidegebied’⁽²⁷⁾. Ook Claes (1987: 52) merkt op dat het simplex Donk te Webbekom weide en akkerland was en, evenals Donkveld te Assent, ‘vlak bij moerassige weiden gelegen, maar in het geheel niet zandig, wel iets hoger gelegen dan die weiden’.

Vanuit de Brasschaatse topografie (Van Osta 1990) kunnen geen nieuwe gegevens aangebracht worden omtrent de exacte aard van de oorspronkelijke referent van ‘donk’. BREMDONK, reeds in 1280 een groot hoevecomplex, komt in zijn geheel wel overeen met ‘afhellend terrein met een zijde op de beek’, maar het is niet bekend van waar de naamgeving is uitgegaan. In de kern van het gehucht DONK lag van oudsher (en zeker tot einde 18de eeuw) een poel, die eventueel naamgevend kan gewerkt hebben.

(27) Nagevolgd door Mertens 1988: 204, 285. Vgl. noot 24.

1.3. Evaluatie van beide visies
1.3.1. ‘Hoogte’

Uit het bovenstaande literatuuroverzicht blijkt dat de opvatting dat donk ‘hoogte’ betekent slechts op drijfzand berust. Ze is het resultaat van een (verkeerd begrepen) gissing die door consecutieve verwijzing geconsacreerd geraakte en niet het produkt van grondige toponymische of topografische microstudie. Samengevat leveren de protagonisten de volgende argumenten:

[p. 95]

1.	Donknamen, zeer frequent in de zandstreken, duiden vaak nederzettingen aan die wat hoger gelegen zijn dan het omliggende, vochtige of moerassige gebied; donk zal dus ‘zandige opduiking in moerassig terrein’ betekenen en nederzettingen met donk-namen zijn dus nederzettingen gesticht op een ‘donk’. Kenschetsend voor die betekenis acht men de beschrijving van het dorp Donk in Limburg (cfr. supra, ‘ecclesia de Dunch...’).
2.	Ook bij andere donk-namen gaat het om plaatsen die lichtjes hoger liggen dan het aanpalende natte of drassige terrein.
3.	Donk-namen vindt men vaak met het voorzetsel ‘op’.

Ik meen dat tegen deze argumenten een en ander kan ingebracht worden.

1. Verklaring van toponiemen vanuit de topografie van de benoemde plaatsen is een legitiem onomastisch principe. Wat men bij donk heeft gepoogd, nl. de (appell.) betekenis van een toponymisch element omschrijven uitsluitend op basis van de topografie van nederzettingen (dorpen, gehuchten, buurten) die dit element in hun naam dragen, is evenwel meer dan gewaagd. Vooreerst zal men ervaren dat de met (-)donk benoemde plaatsen iets hoger liggen dan de omgeving, maar dat geldt ook voor de meeste NZ-kernen zonder donk in de naam en bewijst dus niets⁽²⁸⁾. Bovendien is bij NZ-namen vaak niet te achterhalen vanuit welk topografisch gegeven de naamgeving is uitgegaan. Daar de geringste terreinaanduiding tot NZ-naam kon uitgroeien⁽²⁹⁾, wat ook met donk-namen zal gebeurd zijn, is het vrijwel zinloos om uit de hoogteligging van bv. een heel gehucht conclusies te trekken in verband met de betekenis van het grondwoord. De naam sloeg oorspronkelijk vrijwel zeker op een klein terrein binnen het gebied door de latere NZ-naam benoemd, zelfs niet noodzakelijk de kern ervan, en al

(28) Zo kan men, ex absurdo, evengoed bewijzen dat ‘voorde’, ‘kerk’ etc. ‘hoogte’ betekenen, want ze zitten vervat in de naam van talrijke, iets hoger gelegen, nederzettingen. Uiteraard denkt men daaraan bij dgl. elementen niet, omdat hun betekenis reeds van elders bekend is. Bij elementen die niet als appellatief geattesteerd zijn (bv. lo) of uit de appellatieve woordenschat verdwenen zijn, is men noodgedwongen op toponiemen aangewezen om tot de betekenis door te dringen. Volgens Van Gorp (1937: 47) zou donk als appellatief nog in gebruik geweest zijn in de Kempen, maar de vraag is of het niet in zwang kwam nadat het in geleerde kringen een betekenis had gekregen.

(29) Zoals uit ontzaglijk veel NZ-namen blijkt. Zo duidde bv. Brasschaat, thans de naam voor een gebied van 3833 ha, oorspronkelijk slechts een wegsplitsing aan (‘weg naar Brecht’).

[p. 96]

dan niet op een hoogte of laagte gelegen⁽³⁰⁾. Het is daarom ongeoorloofd om uit het feit dat het Limburgse Donk een nederzetting aanduidt die in de middeleeuwen door moeras was omgeven, te besluiten dat donk ‘hoogte in het moeras’ moet betekenen⁽³¹⁾. Men kan hier alleen stellen dat Donk de naam is van een nederzetting en dat de naam gegeven werd naar een ‘donk’, een woord dat, blijkens de topografie van Donk, misschien ‘moeras’ betekent of ‘hoogte in een moeras’, maar dat blijft een gissing.

2. Boven is voldoende gebleken dat men bij het zoeken naar de betekenis van donk het begrip ‘betekenis’ niet altijd zuiver gehanteerd heeft, appellativum soms met proprium verward heeft en ten onrechte een betekenisinhoud toegekend heeft op grond van de toevallige referenten van namen die het element bevatten⁽³²⁾. Soms werden die gissingen ontmaskerd⁽³³⁾, evenwel niet bij de opvatting dat donk ‘zandige opduiking in moerassig terrein’ betekent. Toch is hier hetzelfde gebeurd: de referent (nederzetting) is een hogergelegen terrein in of nabij een moeras, dus donk betekent ‘hoger gelegen etc...’⁽³⁴⁾. Dergelijke procedure is niet alleen gevaarlijk, zeker bij NZ-namen, ze kan ook aangewend worden om precies het tegenovergestelde te bewijzen, nl. dat donk laag terrein betekent: talrijke donk-namen benoemen

(30) Voorbeelden hiervan zijn in de toponymie legio. Talloze namen op -broek, -voord, -vliet, -beek, -bos, -hout etc. benoemen thans nederzettingen die ver van de naamgevende voord, vliet, beek etc. verwijderd zijn. Zo hoeven huidige donk-nederzettingen evenmin op de oorspronkelijke donk te liggen. Alleen grondige lokaal-historische studie zal dat (eventueel) kunnen uitmaken.

(31) Overigens blijkt uit de attestatie alleen dat de kerk van Donk op een eenzame plaats stond, door moeras omgeven.

(32) Een typisch voorbeeld van deze denkwijze biedt De Smet (1864, I:189), die donk ‘hoogte in moerassig terrein’ noemt en de opvatting van Willems verwerpt (< ‘mest’) omdat donk reeds van oudsher de naam was van bijna onbewoonde gehuchten (?) en: ‘La vue seule des lieux prouve d'ailleurs notre opinion.’

(33) Stallaert I:360 noemt donk ‘weide’, wel op grond van de toevallige referent in zijn attestatie (Geel, 1411) ‘Tres zillas prati, dicti Teutonice de Wolfsdonck’, zoals Kern (1892: 194) reeds voorzichtig vermoedde. Beekman (1902: 916, 1905: 542, MW XI: 119) vermoedde dat donk ook ‘woning’ betekende op grond van huisnamen met -donk (kasteel, herenhuis), wat WNT III: 2818 terecht verwierp.

(34) Vgl. ook Gysseling (1985: 2): ‘Oorspronkelijk echter zal het een aanduiding geweest zijn voor een heuvel zonder meer, zoals bv. blijkt uit de naam Dongelberg in Waals Brabant.’

[p. 97]

immers laaggelegen beemden en soms is de referent zelfs een uitgeveende plas⁽³⁵⁾.

3. Dat donk vaak met ‘op’ gebruikt wordt, zag Claes (1931) als een bewijs voor donk = ‘hoogte’. Dit argument snijdt evenwel weinig hout. Ten eerste vormen de zogenaamde intern- en extern-lokaliserende voorzetsels geen onfeilbare leidraad⁽³⁶⁾. Ten tweede is het volkomen logisch dat Claes vaak ‘op’ aantrof bij zijn donk-namen, omdat ‘op’ vrij typisch is bij namen van wijken en gehuchten en uit Claes' lijst precies blijkt ‘dat het meestal slechts gehuchten zijn, welke den naam donk dragen’⁽³⁷⁾. Anderzijds worden terreinnamen zeer vaak met ‘in’ gecombineerd⁽³⁸⁾. In het algemeen kan gesteld worden dat ‘op’ niet noodzakelijk op ‘hoger gelegen’ wijst en dat het gebruik van bepaalde voorzetsels bij toponiemen door diverse factoren wordt bepaald: het naamtype, de oorsprong van de naam, bij NZ-namen de ouderdom en belangrijkheid van de nederzetting⁽³⁹⁾.

4. Het is duidelijk dat het begrip ‘hoogte’ mettertijd teveel nadruk heeft gekregen. Alle auteurs die daarover gegevens hebben verstrekt vanuit hun bekendheid met de topografie van bepaalde donken spreken van een geringe verhevenheid, wat het best vertolkt wordt in de woorden van VDM (1882): ‘nagenoeg op dezelfde hoogte, maar eer hoger dan lager’ (vgl. Cuvelier, Engelen, Van Passen, Molemans). Daar het bij de meeste bestudeerde donken gaat om uitgestrekte verhevenheden (NZ), die met hun hoogteverschil van 1 à 2 meter⁽⁴⁰⁾ nauwelijks als zodanig kunnen waargenomen worden en slechts met behulp van de hoogtelijnen op de kaart als ‘hoger gelegen’ verschijnen (en zelfs dan nog niet, cfr. Engelen 1957: 315), is het hoogst onwaar-

(35) Tientallen namen met attestaties in Van Gorp 1935: 308-318. Voor ‘plas’, zie noot 77.

(36) Molemans 1974: 120; Van Osta 1990: 234.

(37) Claes 1931: 54. Belangrijke en/of oude NZ-kernen worden vaak met ‘in’ gecombineerd. Zie ref. noot 36. Te Brasschaat hebben de oudste attestaties van donk-namen ‘in’, bv. 1280 in bremedunc, 1454 inde breemdonc, 1604 opden brempdonck; vgl. 1410 op die donc, 1422 inde donc (Van Osta 1990 s.v.).

(38) Vb. zoals in beverdonck, in de beverdonghen, in die duvelsdonc etc. in Van Gorp 1935: 308 vlg.

(39) Van Osta 1990: 234.

(40) Beekman (1905: 542) geeft een vb. van 1,45m verschil tegen de volgende niveaulijn en spreekt van ‘min of meer boven het omliggend terrein verheven’ plaatsen.

[p. 98]

schijnlijk dat de naamgeving door die factor werd bepaald. Hetzelfde geldt voor de donk-namen die beemden en dgl. aanduiden. Bij zijn lage, tegen de beek gelegen donken merkt Van Passen (1962: 173) daarom terecht op: ‘Wel stijgt de bodem lichtjes naarmate men zich op beide percelen van de beek verwijdert, doch dat is een algemeen verschijnsel, dat niet de naam DONK kan hebben veroorzaakt.’

5. In laatste instantie is de ‘hoogte’-visie terug te voeren tot een slordige lezing van Becanus. Sommigen hebben hun schatplichtigheid aan Becanus niet expliciet vermeld⁽⁴¹⁾ of slechts onrechtstreeks, door naar voorgangers zoals Gramaye te verwijzen⁽⁴²⁾. De enige die er rond voor uitkwam, is Beekman, wanneer hij instemmend Hermans citeerde: ‘Donk. Goropius Becanus verklaart dit woord voor eene hoogte in broekachtige landen gelegen (Orig.Antv.42), waarmede ik mij volkomen vereenig’. Boven is evenwel voldoende gebleken dat Becanus het woord geenszins zo verklaarde⁽⁴³⁾.

(41) Bv. Gramaye, Wichmans, Van Oudenhoven, Heylen.

(42) Bv. Hoeufft, Kreglinger, Grandgagnage, Hoevenaars.

(43) Misverstanden ontstaan wel eens vaker door incorrect of slordig citeren. Zo heeft men zich vaak aangesloten bij Grandgagnage (Förstemann, Cuvelier, Claes), die evenwel terzake niet meer heeft gedaan dan (uit de tweede hand) Gramaye en Heylen citeren. Zijn opvatting dat donk ‘éminence entourée d'eau’ betekent, heeft ongetwijfeld mede respectabiliteit verworven door zijn opmerking ‘comme le confirme une ancienne traduction du nom de lieu Kraandonck: locus eminentior ad aquam ubi grus sive moles adtractoria’ (met verwijzing naar Kreglinger), een zinsnede die bij de lezer de indruk wekt als zou donk ooit op die manier geglost zijn. Niets is minder waar. Het gaat gewoon om de etymologie die Gramaye (1610: 22) gaf van Kranendonk in zijn ‘Taxandria, in qua Antiquitates...’: ‘quem populares Craenendonckam vocant, quasi dicas locum eminentiorem ad aquam, ubi moles attractoria’, m.a.w. een hogere plaats bij het water waar zich een hijsconstructie (kraan) bevindt. Hoeufft (1816: 24) verwees naar deze passage, zeggend dat de naam ‘in middeneeuwsch Latyn, bij Gramaij, overgezet wordt’ (!) als ‘locus eminentior...’. Kreglinger (1847: 213) citeert Hoeufft incorrect en met weglating van ‘bij Gramay’: ‘dit schynt eene hoogte te beteekenen zoo als Kraandonck in middeneeuwsch latyn vertaeld wordt, LOCUS EMINENTIOR...’ Bij Grandgagnage (1855: 77), die naar Gramaye en Heylen verwijst, maar alleen Kreglinger heeft geconsulteerd, wordt het ‘une ancienne traduction’.

1.3.2. ‘Laagte’

Hoewel de ‘laagte’-visie in de literatuur minder vaak in het licht wordt gesteld, kunnen in haar voordeel toch enkele niet onbelangrijke argumenten worden aangehaald.

[p. 99]

1. Vooreerst is er het getuigenis van Becanus, gefundeerd of niet, dat donken ‘mergi’ zijn. Misschien is dit niet meer dan een van de vele hersenspinsels van Becanus, maar anderzijds kan men niet a priori de mogelijkheid verwerpen dat Becanus (1569) nog weet had van de oorspronkelijke appellatieve betekenis van donk⁽⁴⁴⁾.

2. Belangrijker is evenwel dat de protagonisten van ‘laagte’, vooral die van de laatste decennia, spreken vanuit monografische ervaring en grondige lokaal-toponymische studie en dat zij niet steunen op NZ-namen, waaruit weinig relevante conclusies kunnen getrokken worden (cfr. supra), maar op ‘minor names’. Daarbij blijkt dat donk-namen steeds betrekking hebben op lage, vochtige terreinen, beemden en euzels, in of vlak bij (vroegere) moerassen gelegen. Daarop hebben zowel Van Passen als Molemans en Claes gewezen (cfr. supra), maar ook uit de attestaties van Van Gorp valt daarover veel te leren. Waar het niet gaat om NZ-namen, blijkt uit die attestaties immers geregeld een en ander over de aard en de ligging van de met donk-namen benoemde terreinen. Niet alleen gaat het bij tientallen attestaties om beemden, maar bovendien is topografisch verband met moerassen en beken vaak overduidelijk. Men vergelijke bv.⁽⁴⁵⁾:

1268	pratum jacens in Berendonck (Hove); 1443 Beemde in (die) beverdonck (Kasterlee), 1578 Bempt in de beverdonghen zuyt de Rethy nete (Kasterlee)
1368	Eusel in die diendunc, 1515 In de diendongen aen de beke (Gierle en Lille)
1422	beemt op bladerdonc op de lake (Oosterlo)
1422	Eusel geh. Don(c)broec (Geel)
1430	Een half buender beemde met beyde donghen ende bosch omtrent een buender geheeten de veesdonc (Vorselaar)
1440	Bemd int Rielenbroec gheheeten de bercdonc (Lichtaart)
1440	Beemdt de Mosdonc in Thielenbroeck west de riviere d'Aa (Tielen)
1440	1 buender beemde is geheeten tsasendonck ghelegen neven rielen broec (Tielen)
1444	Bemt geh. dasdonc int laerommer broec (Geel)
1446	Toesterle aen de hoedonck tusschen de neete ende de laeke (Oosterlo)
1472	Tot Oesterloe op de Nete renende tusschen de Bremdonc ende Hoedonc (Oosterlo)

(44) Lat. mergus betekent inderdaad duiker (mnl. duker), maar staat in de Latijnse woordenboeken (o.a. Du Cange) alleen bekend als duiker ‘watervogel’ (ook mnl.) en ‘wijnrankloot, -stek’. Dat het ook ‘moerasland’ zou betekenen, blijkt niet.

(45) Alle attestaties uit Van Gorp 1935: 308 vlg.

[p. 100]

1532	Beemt int hoybroeck aen de haseldonck (Gierle)
1534	eusel geh. den arendonck op de broeksyde (Gierle)
1536	Bempt op de hoodonck suyt aen de sluyslaeke (Geel)
1536	aen de lammerdonck ende laecke (Zoersel)
1536	Bempt achter de sterteldonck suyt aen de sluys laecke (Oosterlo)
1559	van eenen goere ende heye... geheeten de langdonc (Kasterlee)
1564	tsteendonck suyt de nete (Kasterlee)
1620	de mispeldonck gelegen over die riviere van de Nethe (Ouwen-Grobbendonk)
1651	Bempt in de hooghe Harendonck int cleyn broeck (Tielen)
1651	Bempt int broec eertyts genaemt de saldonck (Tielen)
1651	Bempt int gemeyn broeck aen de spueldonck zuyt de calen (Tielen)
1671	De Haseldongen, suyt de loop (Kasterlee)

3. Duidelijk met donk verwante woorden wijzen geenszins op ‘hoogte’, maar op ‘laagte’: Tunke (Adelung), tunc (Graff etc.), lit. danga ‘groeve, poel’ (o.a. Kluge 1989: 160), on. dǫkk ‘kuil’ etc. (cfr. 2.3.). Bovendien is materiaal aangebracht om ‘hoogte’ te illustreren, soms veeleer een bewijs voor ‘laagte’. Zo moet de attestatie ‘En engedonkt Feld’ (‘ein von Wassergräben umgebenes Feld’) in het RhWb (Müller 1928: 1563) illustreren dat Dunk ‘kleine, zwischen Morästen, Wassergräben liegende Bodenerhebung’ betekent. Ze wijst er echter m.i. veeleer op dat de donk de grachten of moerassen aanduidt en niet de bodemverheffing: het veld ligt ‘ingedonkt’, m.a.w. door donken (moerassen, grachten?) omgeven.

1.3.3. Conclusie

Uit wat voorafgaat, kan voorlopig geconcludeerd worden dat de ‘hoogte’-visie op wankele gronden en althans gedeeltelijk op een misverstand blijkt te berusten. In de 19de eeuw had ze reeds stevig burgerrecht verworven, vrijwel uitsluitend op grond van consecutieve verwijzing, en in de 20ste eeuw kwam daarin nauwelijks verbetering. Zelfs diegenen die door de feiten veeleer met het begrip ‘laagte’ werden geconfronteerd, hebben de idee ‘hoogte’ niet volledig losgelaten en getracht om hoog en laag te verzoenen. Nochtans lijkt er meer evidentie te zijn voor de primauteit van ‘laagte’. Reden te over om ook de etymologische argumenten onder de loupe te nemen.

[p. 101]

2.0. Etymologisch en Semantisch

2.1. Voorgestelde etymologieën
2.1.1. Oorspronkelijk ‘hoogte’

Ervan uitgaand dat donk een ‘hoogte in het moeras’ betekent, hebben diverse auteurs de veronderstelling geopperd dat donk thuishoort bij ags. dun ‘berg’⁽⁴⁶⁾, een ‘Weiterbildung van don’ is, ‘wohl sicher zu dûna “Berg”, (...) mnd. dune, “Seedüne”’⁽⁴⁷⁾, ‘een versterkten vorm van don, dun waaruit ons duin sproot’⁽⁴⁸⁾, verwant is met Keltisch dun, don (bv. Noviodunum oppidum) met betekenis ‘hoogte, versterkte hoogte, vesting’, zelf verwant met ndl. duin⁽⁴⁹⁾ of in verband staat met dun ‘hoogte’ en donjon, daar kastelen op hoogten gebouwd werden of omdat de donjon het hoogste deel van het kasteel uitmaakte⁽⁵⁰⁾. F.H. (1882: 71) vermoedde mogelijk verband met gr. tumbos (tumulus), lat. tumeo etc.

Kremer achtte het verwant met dt. dunk ‘onderaards verblijf’ en tūh (duiker), tūhan (duiken), in de zin van ‘iets wat uit het water of het moeras opgedoken is’ (1883: 277) en vroeg zich af of er verband is met donjon, Dung. Gysseling reconstrueerde voor donk germ. dunga-, IE dhu-n-gh-⁽⁵¹⁾ ‘zandige opduiking in moerassig terrein’⁽⁵²⁾, maar heeft zich bij mijn weten nooit nader uitgelaten over de etymologie of de semantische evolutie, evenmin als andere voorstanders van ‘hoogte’, zoals Bach, Schwarz, Van Langendonck e.a. Gysselings formulering (‘opduiking’) schijnt evenwel te suggereren dat hij verband ziet met duiken, in de zin van ‘wat uit het moeras opduikt’ (vgl. Kremer)

(46) Ihre 1769: 367.368.

(47) Jellinghaus 1896: 14-15.

(48) Anspach 1897: 128.

(49) Claes 1931: 53.

(50) Hoeufft 1816.

(51) Gysseling 1986: 18 en elders.

(52) Overgenomen door De Vries 1962: 48, Hessmann 1972: 139 e.a.

2.1.2. Oorspronkelijk ‘laagte’

Becanus (1569: 42) meende dat donk het preteritum (?) was van

[p. 102]

duken ‘duiken’ en dus ‘land dat onderduikt, geregeld overstroomt’ (vgl. Kremer).

Adelung (1793 IV: 722) merkt bij Tunke (als kelder dienende, met balken en aarde bedekte kuil etc.) op: ‘Es scheinet eine Tiefe, eine Grube überhaupt zu bedeuten, und vermittelst des zufälligen Nasenlautes von Teich abzustammen’, zoals ook tauchen en tunken verwant zijn⁽⁵³⁾.

Anderen hebben op grond van mhd. tunc ‘kelder etc.’ vermoed dat donk ‘moeras, laaggelegen terrein etc.’ moet betekend hebben⁽⁵⁴⁾, op grond van dung ‘mest’ besloten tot ‘natte, moerassige bodem’⁽⁵⁵⁾ of op grond van beide⁽⁵⁶⁾. Willems (1845: 293) geloofde in verband tussen donk en dung ‘mest’ en noemde donk ‘terre à fumier, fumier, stercoratio’.

De overige voorstanders van de betekenis ‘laagte’ (of quasi-laagte) hebben zich niet over de etymologie uitgesproken⁽⁵⁷⁾.

(53) Tatian thuncan, Notker tunchen, volgens Adelung door nasalering uit tucken, ducken, intensief van tauchen, de Oberdt.- en schrijftaalvorm. Tauchen, tunken ‘duiken’ in Nedersaksen ducken (Adelung 542). Vgl. Graff V: 195 DUNKôN, tunken, lat. tingere; Grimm XXII: 1794 ohd. thunkôn, dunkôn, mhd. dunken, tunken, < germ. thunkôn, met lat. tinguo en gr. teggo bij *teng- (Pokorny) en blijkens dial. < Obdt.; Schade 1872 II: 967 tûhhan, I: 115 duncôn. Zie ook Kluge 1989: 723 tauchen, mhd. tūchen zwak ww. met sterk partic. ohd. intūhhan, gitochan; oorspr. onbekend, wel auslautvariant bij dopen en diep; 745 tunken buiten germ. te vgl. met lat. ting(u)ere.

(54) Van Den Bergh 1852: 297; Kern 1892; Gamillscheg 1934: 188; Reaney 1969: 141 ziet verband maar spreekt zich niet uit over de betekenis als topografische term.

(55) De Bo 1874: 272; Lindemans 1924: 31.

(56) Carnoy 1927: 53.

(57) Bv. Van Passen 1962: 172-173; Molemans 1977: 44 en elders; Claes 1987: 52; Mertens 1988: 204.

2.1.3. Van ‘laag’ naar ‘hoog’

Reeds vroeg heeft men verband gelegd tussen tunc ‘hypogeum’ en tunga ‘stercoratio’. Waar Graff (V:433-434) nog een onderscheid maakte tussen beide, meende Wackernagel (1849), met verwijzing naar Tacitus, dat het om één woord gaat: mest (dung, zonder etymologie) diende bij de Germanen als bedekking van de onderaardse weefvertrekken, die daarom mettertijd zelf tung genoemd werden, waarna tung elke holte onder de grond ging aanduiden, van kelder tot dierenhol en afgrond. Het toponymisch element betrekt hij niet bij zijn betoog.

[p. 103]

De gedachte werd later geregeld herhaald (ook met betrekking tot het terreinwoord donk), zij het met wisselende accenten. Voor sommigen is ‘mest’ primair, voor anderen ‘kelder’, maar iedereen is het in wezen eens over de evolutie van ‘laagte’ naar ‘hoogte’⁽⁵⁸⁾.

Mansion schetste de evolutie als volgt: bij de Germanen was het winterverblijf van de wevers (ook vrouwenvertrek) een ondergrondse kuil (dt. tunc), die van buiten met mest bedekt was om de kou te weren (Dung); uit de betekenis ‘kuil’ ontstond die van kerker (eng. dungeon) en versterkte plaats (fr. donjon); daar de ‘ondergrondsche donk aan den buitenkant door een ophooping van mest kenbaar was, kan mettertijd de mesthoop tot een kleinen heuvel uitgegroeid zijn’, waarna men ook kleine verhevenheden in het landschap donk ging noemen⁽⁵⁹⁾.

Van Gorp (1935: 322) verzette zich niet tegen de etymologie van Mansion, maar deed opmerken dat de oorspronkelijke betekenis dan wel een grondige wijziging heeft ondergaan, want dat vanaf de 14de eeuw de betekenis blijkt te zijn ‘een vrij uitgestrekte verhevenheid, bewoond of geschikt voor kolonisatie, liggende aan een rivier of een moeras’ (ibid.). Later (1937: 48) vond hij Mansions etymologie niet meer bevredigend en zocht hij aansluiting bij de IE wortel *teng, ohd. dunkôn, lat. ting(u)ere, gr. teggo ‘indompelen, bewateren’ en vandaar: landtong (met water omspoeld)⁽⁶⁰⁾. Anderen hebben zich wel bij Mansion aangesloten⁽⁶¹⁾.

Teuchert (1944: 168) gaf een enigszins afwijkende visie. Hij noemde de etymologie ‘umstritten’ en dacht dat men moet uitgaan van

(58) Voor Benecke (1854, III: 130) en Kluge (1957: 147) is tunc ‘kelder etc.’ primair en Dung secundair, op grond van het feit dat de Germanen hun ondergrondse wintervertrekken met mest bedekten; bij IE *dhengh- ‘bedekken’. Ook voor De Vries (1971: 126) en Knobloch (1980: 182) is het uitgangspunt ‘bedekkende laag’. Kluge (1989: 160) is minder categoriek en vermoedt bij tunc en Dung ‘doch eher eine Homonymie’. Dittmaier (1963: 50-51) verwerpt etymologisch verband tussen donk en tunc ‘kelder etc.’. Het WNT III: 2817 noemt dong verwant met tunc, maar acht de bet. ‘mest’ secundair, blijkens on. dǫkk ‘kuil’.

(59) Mansion 1935: 33; Vgl. Beekman (1905: 911): ‘Misschien ook zijn de onderaardsche weef- of vrouwenvertrekken met hun bovenkant min of meer boven het omliggend terrein verheven geweest en heeft men sommige weinig verheven terreinbulten daarbij vergeleken.’

(60) Van Gorp (1937: 47): ‘Deze donken liggen in een broek langsheen een rivier. Wanneer bij regentij of in den Winter deze broeken regelmatig overstroomden, staken de donken alleen boven het water uit.’

(61) Met name Moerman (1956: 53): ‘eerst ondergronds verblijf (met mest bedekt), later kleine verhevenheid’; De Vries 1971: 126; Proost 1975: 59; Helsen 1978: 37; Marynissen 1985: 546.

[p. 104]

‘bedekkende strolaag’ voor de Germaanse ondergrondse vertrekken (*dhengh- ‘bedekken’); wanneer die laag onbruikbaar geworden was, werd ze als mest gebruikt (vandaar Dung); de betekenis ging over op de bedekte ruimte (tunc ‘kelder etc.’, later voortgezet in dungeon), terwijl de overgang op de ruimtelijk zichtbare bedekking enerzijds fr. donjon (burchttoren) opleverde en anderzijds Dunk (verwarde bundel stro en dgl.) en uiteindelijk leidde tot het begrip van het toponiem Donk als hoogte in of aan een moeras.

2.2. Evaluatie van voorgestelde etymologieën

Boven is reeds gebleken dat diegenen die een etymologie voor donk hebben gezocht vanuit de primaire betekenis ‘hoogte’ wellicht een verkeerde richting hebben ingeslagen. Bovendien zijn hun etymologieën ondertussen ofwel achterhaald ofwel zijn ze vatbaar voor kritiek.

Zo is de opvatting dat donk een ‘versterkte vorm’ zou zijn van dûn en verwant zou zijn met duin en donjon (als ‘toren’) thans wel verlaten. Keltisch -dûnum (‘vesting, oorspr. omheining’) leeft immers voort in tuin⁽⁶²⁾ en heeft niets met duin te maken⁽⁶³⁾, terwijl het fra. donjon teruggaat op vulg. lat. *dominio(nem) ‘toren van de heer’⁽⁶⁴⁾.

De ‘kulturgeschichtlich interessante(n) Etymologie’⁽⁶⁵⁾ van Wackernagel c.s. is evenmin vrij van zwakke kanten. Vooreerst moet men daarvoor aannemen dat het bij ohd. tung, mhd. tunc ‘kelder etc.’ en

(62) Zie Et.Wbb. s. tuin. Bv. FVW 713, De Vries 1991: 384.

(63) Zie Et.Wbb. s. duin. Bv. FVW 141, De Vries 1991: 121.

(64) Dauzat 1971: 243. Carnoy (1927: 137) bracht donjon in verband met de groep van donk/Dung (ook Teuchert 1944: 171) en noemde, met verw. naar Meyer-Luebke, de etymologie uit dominionem verouderd. Volgens Gamillscheg (1934: 188) duidde ‘dungjo’ oorspr. de onderaardse kerker aan en pas later de boven de kerker geplaatste toren; ook reeds Junius (1743) eng. dungeon ‘hypogeum, barathrum, tullianum’ (d.i. onderaards vertrek, afgrond/kloof/diepte, onderaardse gevangenis) en fr. donjon voor het diepste en sterkste deel van het bolwerk (‘donjon dicebatur Penitior ac validior arcis pays’). Junius geloofde aan benoeming naar dung ‘mest’ omdat de gekerkerden in de drek en de vuiligheid vertoefden. Thans lijkt evenwel de etymologie uit *dominionem algemeen aanvaard. Vgl. Shorter Oxford Engl. Dict. 617 dungeon (me.) < (o)fra. donjon, Gallo-Rom. *domnio, -ōn- (middellat. dangio, dunjo, donjo etc.) en Random 606 dungeon: 1250-1300, me. dungeo(u)n, dongeoun, dungun < mfra. donjon < vulg.lat. *domniōn-, gesyncop. variant van dominiōn-.

(65) Kluge 1989: 160. Voor twijfel aan de theorie van de winterverblijven met mestbedekking, zie De Langhe 1986.

[p. 105]

ohd. tunga ‘bemesting’ oorspr. om hetzelfde woord gaat, en wel met een oerbetekenis ‘bedekking’. Reeds Carnoy twijfelde daaraan en vermoedde dat er twee woorden dooreengelopen zijn en ook voor Kluge (1989: 160) ‘liegt deshalb doch eher eine Homonymie vor’ en geldt de afleiding uit IE *dhengh- alleen voor Dung ‘mest’⁽⁶⁶⁾. Verder moet men aannemen dat de Germanen hun ondergrondse bergplaatsen of winterverblijven benoemden naar de eropliggende mest, terwijl men toch veeleer mag veronderstellen dat ze die met ‘kelder, put, holte’ of iets dergelijks zullen hebben aangeduid. Bovendien moet men aannemen dat de mestlaag mettertijd tot een klein heuveltje kan uitgegroeid zijn en dat men kleine verhevenheden in het landschap bijgevolg ook maar donk ging noemen, hoewel voor dergelijke natuurlijke verhevenheden toch wel andere benamingen zullen bestaan hebben. De semantische ontwikkeling geschetst door Teuchert stuit op gelijkaardige bezwaren, terwijl bovendien zijn uitgangspunt niet in overeenstemming is met de opmerking van Tacitus, naar wie hij niettemin verwijst. Indien de betekenis ‘bedekkende strolaag’ primair is tegenover de betekenis ‘mest’ en de Germanen hun ondergrondse ruimten dus met stro bedekten (dat later als mest gebruikt werd), dan valt immers niet te begrijpen waarom Tacitus die strobedekking fimus (mest) noemde.

Diegenen die aansluiting zochten bij tūh, tūhan, dunkôn (Kremer, Van Gorp), zaten m.i. op het juiste spoor, maar ze lieten het bij het aanstippen van vage etymologische verbanden en konden zich niet losmaken van de reeds eeuwenlang gesuggereerde ‘hoogte’-idee. Kremer interpreteerde ‘duiken’ daarom als ‘opduiken’ en Van Gorp maakte de sprong van ‘indompelen’ naar ‘omwaterde landtong’.

(66) Overigens staat m.i. zelfs niet vast dat Dung ‘dierlijk mest’ moet afgeleid worden uit IE *dhengh- ‘bedekken’. Cfr.infra.

2.3. Etymologische verbanden

Van de semantisch verwante lexemen diep, diepte, dopen, dompelen, eng. dip, dump, dt. Tümpel etc. is bekend dat ze ook etymologisch samenhangen, ablautend of via nasalering. Ik meen dat deze reeks kan uitgebreid worden met duiken, donk, dok, deuk e.a., waar dat verband niet of nauwelijks wordt (h)erkend. Alle genoemde lexemen (en andere, cfr.infra) kunnen etymologisch in een eng patroon ingepast worden, nl.

[p. 106]

binnen de ablautende wortelreeks IE *dheu-, *dhou-, *dhu-, uitgebreid met labiaal of gutturaal en al dan niet genasaleerd. Om dit te illustreren is het nuttig vooraf een drietal observaties te maken.

1. Het verschijnsel dat in woordgroepen verwante genasaleerde vormen optreden naast andere, is bekend. Men vergelijke in de Et.Wbb. woordgroepen als die van blank, blaken, bleek, blik, blinken, blijken, van muil, mokken, monkelen, van struik, stronk en struikelen, Kil. stronckelen, van kluit, kloot, klont, ook homp en heup en misschien honk bij hok etc. Misschien mag men hieraan toevoegen lonken en luiken, ronken en ruiken⁽⁶⁷⁾, bonken en beuken⁽⁶⁸⁾. Op dezelfde manier kan donk optreden naast duiken. Cfr. infra en vgl. Schmeller I:525, Bair. dunken ‘nicken mit dem Kopf, wenn man sitzend einschlummert’ en eng. duck ‘rapid jerky lowering of head or body’, mnl. ducken ‘duiken, bukken’.

2. Parallelisme van (al dan niet genasaleerde) labiaal- en gutturaalvormen treft men geregeld aan: zuigen/zogen tegenover zuipen, zuivel, zoopje, sop; bonken en eng. bump (vgl. mde. bumpe); stuip (eng. to stoop) en stuiken; mokken, monkelen en mompelen; sluipen en sluiken; mnl. stronc, brab. stromp, mnd. strump; struikelen, Kil. stronckelen, mnd. strunkelen, dial. stronkelen en strompelen etc. De afwisseling werd bij diep/duiken (IE *dheub-, *dheug-) reeds opgemerkt door FVW (s.v.), met vermelding van Kil. duypen ‘het hoofd laten hangen’ (vgl. Bair. dunken, mnl. ducken, nl. duiken). Men vergelijke ook enerzijds eng. dip ‘onderdompelen’, dive ‘duiken’, dt. taufen, nl. dopen ‘(oorspr.) onderdompelen’ en de genasaleerde vormen dompelen, dump, Tümpel met anderzijds duiken, eng. duck, dt. tauchen en genasaleerd tunken. Kluge (1989: 723) noemt de oorsprong van tauchen onbekend, maar herkent het wel als een Auslautvariant bij de groep van dopen en diep; bij duiken merkt De Vries (1991: 121) op: ‘misschien is er hogerop verwantschap met diep’. Dit is inderdaad het geval binnen het beschouwde parallelisme: naast de labiaalvorm diep (< germ. *deupa- < IE *dheubo-) staat de gutturaalvorm duiken (<

(67) Het eerste wordt beschouwd als afleiding van de klankschilderende wortel IE *reu- (De Vries 1991: 310), het tweede eventueel uit *reug- < *reu-, de wortel van rooien (De Vries 1983: 257-258, 1991: 312). Misschien zijn beide evenwel te herleiden tot *reu- ‘krachtig geluid voortbrengen’ en dan verwijzend naar het snorkend besnuffelen?

(68) Algemeen als onomatopeeën beschouwd bij de IE klankwortel *b(e)u-, *bh(e)u-, maar misschien in verband te brengen met de groep van buigen, boog, bochel etc. en verwijzend naar de slaande beweging? Zie ook noot 72.

[p. 107]

IE *dheugh-). De verklaring van het afwijkend vocalisme volgt uit de derde observatie.

3. In Ablautreeks II van de sterke werkwoorden (IE eu - ou - u; germ. iu/eo - au - u > o) is het normale paradigma bv. ohd. kiosan - kōs - kurum - gikoran, liogan - loug - lugum - gilogan etc. Afwijkend daarvan zijn de werkwoorden van reeks IIb (wgm. *lūkan - *lauk - lukum - gilokan), de zogenaamde aorist-presentia met ū in plaats van eu. Dergelijke aorist-presentia treden in de diverse germ. dialecten met wisselende frequentie op, zodat men naast (1) de ‘normale’ werkwoorden (reeks II zowel in dt., nl. als eng.) diverse categorieën kan onderscheiden: (2) IIb in de drie talen, (3) II in dt. maar IIb in nl. en eng., (4) II in dt. (en eng.) maar IIb in (m)nl. met soms varianten uit II. Tot categorie (1) behoren (ohd. - nl. - oe.): liogan - liegen - lēogan (lie), klioban - klieven - clēofan (cleave), fliogan - vliegen - flēogan (fly), riochan - rieken - rēocan (reek), siodan - zieden - sēoþan (seethe), kiosan - kiezen - cēosan (choose) etc. In cat. (2) horen: lūchan - luiken - lūcan (lock), sūfan - zuipen - sūpan (sup), sūgan - zuigen - sūgan (suck), tūhhan - duiken - *dūcan (me. dūke, douke, eng. duck), brūchan - (ge)bruiken - (ge)brūcan (brook). In cat. (3): biogan - buigen - būgan (bow), skioban - schuiven - scūfan (shove)⁽⁶⁹⁾, sliofan - sluipen - slūpan, spriezen (mhd.) - spruiten - me. sprūten (sprout). In cat. (4): nl. ruiken/rieken < mnl. ruken/rieken, mnl. stuven/stieven, sluten/slieten (limb.) etc.⁽⁷⁰⁾.

Mede in het licht van de voorgaande observaties kunnen nu een hele reeks semantisch verwante lexemen in een eng etymologisch schema worden ondergebracht.

(69) Verouderd dt. ook schauben en dan cat. (2).

(70) Vgl. ook onfra. psalmen: criepinda, driepinda (Van Loon 1986: 58), bij nl. kruipen, druipen.

1. IE *dheub-, *dhoub-, *dhub-

In deze reeks (germ. *deup-, *daup-, *dup-) leidde *deup-(az) klankwettig tot ohd. tiof/tiuf, dt. tief, nl. diep, oe. dēop, eng. deep en met Umlautsfactor (diupi) tot dt. Teufe ‘diepte’, teufen ‘uitdiepen, graven’, dial. (Noorderwijk) duipt ‘diepte’⁽⁷¹⁾. De jan-afleiding van *daup-

(71) Dial. vb. uit Van Loon 1986: 54; zie daar voor afwijkende evolutie van eu in Westnederlandse dial.

[p. 108]

leidt tot got. daupjan, ohd. toufen, dt. taufen, nl. dopen (vgl. me. doppe < oe. *doppian < *doppōjan ‘onderdompelen, dopen’, verouderd eng. dop ‘duiken, dompelen; buiging, dompeling’), jan-afleiding van de nultrap (*dupjan) tot ndd. düppen, ohd. tupfen ‘wassen’, oe. dyppan, eng. dip ‘onderdompelen etc.’ Een variant van de nultrap (IE *dhubh-, germ. *dub-) verklaart eng. dub ‘muddy, stagnant pool etc.’, nl. dobbe ‘uitgeveende plas’ (< *dubba/ō-), dt. Tobel ‘kloof’, mnl. dubben ‘onderdompelen’, oe. dūfan ‘duck, sink’, oe. dȳfan ‘dip, submerge’, eng. dive ‘plunge etc.’, wellicht ook nl. dobber en misschien deuvik, mnd. dövel etc.⁽⁷²⁾. De genasaleerde vorm (IE *dhumb-, germ. *dump-) ligt aan de basis van no. dump ‘put, poel’, eng. dump ‘deep hole in bed of river or pond; plunge down etc.’, nl. dompelen, ohd. tumphilo, mhd. tümpfel, dt. Tümpel, eng. dimple ‘diepe plaats in water, kolk en vandaar bodemdepressie’.

(72) De Vries 1991: 112 vergelijkt dobber met mnl. dubben ‘onderdompelen’ en vermoedt verband met de groep van diep. Voor deuvik, mnd. dövel e.a. (‘stop in spongat, pin, bout’) verwijst hij naar de gissing dat ze verband houden met ofri. dubben ‘stoten, slaan’, oe. dubbian ‘(tot ridder) slaan’. Dial. dook (met zelfde bet.) kan evenwel wijzen op verband met de hier beschouwde groep van diep en duiken, met bet. ‘wat ingeslagen, verzonken wordt’. Het is overigens opvallend dat andere woorden die bij diep/duiken horen, eveneens de betekenis ‘slaan’ inhouden: eng. dub ‘pool etc.’, ook ‘a beat, a blow’; eng. dump ‘pool etc.’ (no. dump), vgl. thump ‘slaan, slag etc.’, fri. dump ‘kloppen’, on. dumpa ‘stoten, slaan’, no. dumpa ‘plots vallen’.

2. IE *dheug-, *dhoug-, *dhug-

In de reeks met gutturaal (germ. *deuk-, *dauk-, *duk-) zou *deuk-normaliter ohd. *tiohan, nl. *dieken moeten opleveren, maar het presens heeft de gerekte ū van Ablaut IIb (aorist-presentia): ohd. tūhhan, dt. tauchen, nl. duiken, met afleiding tūhhil, tūhhari ‘duiker (watervogel)’. Bij de normaaltrap hoort wel dt. dial. Teuchel (= Teichel) ‘waterleidingsbuis’; de nultrap levert eng. duck, nl. dok (*duka) en deuk (*duki)⁽⁷³⁾. De nasalering van de nultrap (germ, dunk-) verklaart ohd. dunkōn, dt. tunken, AmE. to dunk ‘onderdompelen’, no.zwe.dial. dunken ‘vochtig’, dt. Tunke (vgl. eng. dip sauce) en eventueel ook tunc, donk⁽⁷⁴⁾.

(73) Voor deuk kan men uitgaan van de bet. ‘induiking, holte’ (De Vries); De Vries 1991 vermoedt evenwel verband met dokken ‘stoten’, onomatopee. Vgl. noot 72. Voor dok, zie Törnqvist 1968: 29-30.

(74) Dat tauchen = tunken illustreert Kluge (1957: 773): In Obdt. ongebruikelijk en moest reeds voor Luthers tijdgenoten met tunken verduidelijkt worden. Vgl. ook Adelung (1793, IV: 722) bij Die Tunke: ‘eine flüssige aber dickliche Speise, andere festere darein zu tunken oder zu tauchen’, bij tunken: ‘in einen flüssigen Körper halten oder stecken, wie das edlere tauchen’, bij tauchen (541): bet. naast ‘duiken’ ook ‘in einen flüssigen Körper thun oder stecken, wo es vorzüglich in der höhern Schreib- und Sprechart theils für tunken, theils für stecken üblich ist.’

[p. 109]

Oude vormen op -dung, -dong wijzen er evenwel op dat men voor dit laatste woord moet uitgaan van de variant IE *dhungh- (vgl. *dhub- en *dhubh-). Daaruit vallen dan zowel donk als dong te verklaren. Germ. *dung- evolueerde enerzijds tot ohd. tung/tunc, mhd. tunc, onl. -dung/dunc, mnl. -dong/donc (Auslautverscherping maar behoud van -g- in casus obl.)⁽⁷⁵⁾, anderzijds tot ohd. tunga, mhd. tunge, oe. dung, mnl. dong, dt. Dung⁽⁷⁶⁾. Dit impliceert dan dat dung ‘mest’ niet hoort bij *dhengh- ‘drücken, bedecken etc.’, zoals algemeen aangenomen wordt, maar bij *dhu(n)g(h)-/duiken c.s., wat even plausibel lijkt. Het woord dateert immers wel van voor de tijd dat ‘mest’ de betekenis had van ‘stalmest’, d.i. stalstrooisel vermengd met dierlijke uitwerpselen, dat kan uitgespreid worden op de akkers en dus een ‘bedekkende laag’ vormt. Enerzijds gebeurde bemesting oorspronkelijk rechtstreeks door het vee op het veld en anderzijds zal ook buiten een bemestingscontext reeds een naam gegeven zijn aan dierlijke uitwerpselen, lang voor dat men zich bewust was van het potentieel gebruik ervan voor bemesting of zelfs voor dat men ook maar vertrouwd was met de idee van bemesting als zodanig. Men mag daarom aannemen dat dung oorspr. zoveel betekent als ‘dierlijke uitwerpselen’⁽⁷⁷⁾. Voor de betekenis ‘wat neerduikt, wat zinkt, wat men laat vallen’ kan men het eng. droppings ‘dierlijke uitwerpselen’ vergelijken, evenals lat. faex-faeces ‘droesem, depot, bezinksel’. Overigens betekent eng. to dung en dt. düngen (intr.) ook ‘uitwerpselen afscheiden (v. dieren)’, een betekenis die misschien primair is tegenover ‘bemesten’, daar de evolutie ‘uitwerpselen, uitwerpselen produceren’ > ‘mest, bemesten’ logischer lijkt dan die van ‘bemesten’ > ‘mest produceren’ > ‘uitwerpselen produceren’.

(75) Oudste vermelding in nl. teksten steeds donc, sinds 13de eeuw (zie Gysseling, Corpus I:13-189-349 passim); in (oudere) lat. teksten (10de eeuw, bv. Mansion 1924: 181, Gysseling 1986: 18) evenwel -dung.

(76) Vgl. on. dyngja ‘vrouwenvertrek’ (De Vries 1971: 126, 1991: 114; Kluge 1989: 160), volgens OED en Pokorny 250 evenwel ook ‘heap, dung’ en ‘mesthoop’; Adelung I:1573 de.zwe. dyng, dynga ‘hoop’.

(77) Wat Adelung (1793, I:1573) reeds vermoedde: ‘scheinet vielmehr ursprünglich den natürlichen thierischen Auswurf zu bedeuten.’

[p. 110]

3.0. Besluit

Ik meen dat er niet voldoende topografische en etymologische gronden zijn om het terreinwoord donk te verklaren als ‘hoogte’. Alle recent microtoponymisch onderzoek wijst immers in de richting van ‘laag’ of hoogstens ‘afhellend’, terwijl men voor de betekenis ‘hoogte’ etymologisch niet verder is geraakt dan de wat barokke semantische evolutie van Wackernagel c.s.

Veeleer zijn zowel dong (‘mest’) als donk etymologisch onder te brengen bij de groep van diep en duiken: dong als ‘droppings’, donk als *‘duikte’, bv. met de betekenis ‘ondiepe put, inzinking, afzakkend terrein en dgl.’ In het licht van de afwisseling gutturaal/labiaal zijn eng. dub, nl. dobbe en de semantisch haast identieke genasaleerde rechtstreekse verwanten eng. dump, dt. Tümpel daarbij niet alleen etymologisch maar ook semantisch zowat de evenknie van donk. Bij de menselijke constructie tunc (‘half-onderaardse kelder etc.’) overheerst de betekenis ‘diepte, put, uitholling’, bij de terreinwoorden komen ‘put, afhellend terrein, terreininzinking’ in aanmerking, met daarbij begrijpelijkerwijs de idee van ‘dompelen’: in of nabij beken of moerassen worden dergelijke terreininzinkingen al vlug ‘plas, poel, diepe plaats in waterloop etc.’. Donk staat dan zeer dicht bij dial. zonk (bij zinken, zoals ook dial. afzink): ‘laagte of afzakking in een veld, weide, vloer, straat etc.’ (Van Dale). De ligging van donken bij beken en moerassen kan erop wijzen dat het gaat om periodiek overstromende terreinen, zodat de idee van ‘dompelen, onderduiken’ veeleer voorligt dan die van ‘afhellen’. Een mogelijke definitie van donk is dan: ‘afzakking, afhellend terrein in inundatiegebied’ of ‘moerassige terreindepressie, tijdelijk ondergedompeld land; ook poel’ (vgl. dub ‘modderige poel’, dobbe ‘uitgeveende plas’, dump, Tümpel en dimple ‘diepe plaats in water, kolk, terreindepressie’)⁽⁷⁸⁾.

Dat donk-namen slaan op lichtjes stijgende terreinen nabij beek of moeras is daarmee niet in tegenspraak. De beemden en dgl. werden

(78) Relevant voor het verband dobbe-donk is misschien een att. (1635) bij Van Gorp (1935: 310): ‘Wouwers toesterloe genaempt den grooten ende cleynen Bragendonck, Braendonck, Brandendonck over het uyttorven ende uytsteken van leem’, waarin donk uitgeveende plassen of reeds het vóór de uitvening lage en natte terrein (turf, leem) benoemt.

[p. 111]

genoemd naar de aanpalende ‘donk’, d.w.z. een poel of een moerassige terreindepressie, een terrein dat zelf ongeschikt was voor cultivering, omwille van de drassigheid en periodieke ‘onderdompeling’. Evenmin tegenspraak is er bij de donk-namen die wat hogergelegen nederzettingen aanduiden. Zoals talloze andere NZ-namen zijn dgl. donk-namen niets anders dan oorspronkelijk microtoponiemen waarvan de referent wijzigde in de loop van de bewoningsgeschiedenis. Het gaat hier m.a.w. gewoon om een uitbreiding van de benoemingsradius van het toponiem: de naam die aanvankelijk sloeg op een moerassige depressie ging mettertijd een buurt, gehucht of zelfs een hele gemeente aanduiden.

Brasschaat, 1991

Ward Van Osta

Aangehaalde literatuur

Adelung 1793 = Adelung J.C., Grammatisch-kritisches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart, Leipzig, 1793.

Anspach 1897 = Anspach J., Opmerkingen over de beteekenis van enkele plaatsnamen, in: Hand. XXIV Nederl. Taal- en Lett. Congres, Dordrecht 1897, pp. 127-142.

Bach = Bach A., Deutsche Namenkunde. II, 1-2 Die deutschen Ortsnamen, Heidelberg, 1953-54.

Becanus 1569 = Becanus J. Goropius, Origines Antwerpianae, Antverpiae, 1569.

Beekman 1902 = Beekman A.A., Nomina Geographica Neerlandica uit een Geografisch oogpunt beschouwd, in: Tijds. v.h. Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap, Leiden, 2e R., 19 (1902), pp. 909-935.

Beekman 1905 = Beekman A.A., Het Dijk- en Waterschapsrecht in Nederland vóór 1795, 's-Gravenhage, I(1905) - II(1907).

Benecke 1854 = Benecke G. & Möller W., Mittelhochdeutsches Wörterbuch, Hildesheim, 1854.

Buiks 1985 = Buiks C., Het middeleeuwse landschap in de Baronie van Breda, in: Brabants Heem, 37 (1985), pp. 27-34, 50-58, 98-109.

Carnoy 1927 = Carnoy A., Origine des Noms de Lieux des environs de Bruxelles, Bruxelles, z.j. (ca. 1927).

Carnoy 1939 = Carnoy A., Dictionnaire étymologique du nom des communes de Belgique, Louvain, 1939-40, 2 vols.

Claes 1931 = Claes W., De plaatsnaam Donck, in: Limburg, 12 (1930-31), pp. 52-54.

Claes 1987 = Claes F., Inleiding tot de Oostbrabantse toponymie, in: Naamkunde, 19 (1987), pp. 46-103.

[p. 112]

Corpus = Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300)/onder red. van Maurits Gysseling..., 1977-1980.

Cuvelier 1897 = Cuvelier J. & Huysmans C., Toponymische Studie over de Oude en Nieuwere Plaatsnamen der Gemeente Bilsen, Gent, 1897.

Dauzat 1971 = Dauzat A. e.a., Nouveau Dictionnaire Étymologique et historique, Paris, 1971(^5).

De Bo 1874 = De Bo, Taal-Questie. Donk., in: Rond den Heerd, IX (1874), pp. 271-272.

De Langhe 1986 = De Langhe J.E., Het toponymisch element ‘Donk’, in: Biekorf, 86 (1986), pp. 54-56.

De Smet 1864 = De Smet J.J., Recueil de Mémoires et de notices historiques, Gand, 1864, 2 vols.

De Vries 1962 = De Vries J., Woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandse Plaatsnamen, Utrecht-Antwerpen, 1962.

De Vries 1971 = De Vries J., Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden, 1971.

De Vries 1983 = De Vries J./ De Tollenaere F., Etymologisch Woordenboek, Utrecht/Antwerpen, 1983.

De Vries 1991 = idem, 1991.

Dittmaier 1963 = Dittmaier H., Rheinische Flurnamen, Bonn, 1963.

Edelman 1946 = Edelman C.H. en Vink T., Over de wenschelijkheid van het behoud van de donken in de rivierstreek, in: Tijds. Aardr. Gen., 1946, pp. 602-604.

Engelen 1957 = Engelen L., De Donknamen in Zuid-Nederland, onuitg. lic. verh., Leuven, 1957.

F.H. 1882 = F.H., in: Rond den Heerd, XVII (1882), p. 71.

Förstemann = Förstemann E., Altdeutsches Namenbuch, II. Orts- und sonstige geographische namen, Bonn, 1911-16, ed. H. Jellinghaus, 1967.

FVW = Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage, 1912-29.

Gamillscheg 1934 = Gamillscheg E., Romania Germanica. Sprach- und Siedlungsgeschichte der Germanen auf dem Boden des alten Römerreichs, Berlin und Leipzig, I(1834) - II(1935).

Graff 1834 = Graff, Althochdeutscher Sprachschatz, I-VI, Berlin, 1834-42.

Gramaye 1610 = Gramaye J.B., Antiquitates illustrissimi ducatus Brabantiae, Lovani/Bruxellis, 1610 (uitg. 1708), waarin: Antverpiae Antiquitates en Taxandria, in qua Antiquitates...

Grandgagnage 1855 = Grandgagnage Ch., Mémoire sur les anciens noms de lieux daps la Belgique orientale, Bruxelles, 1855.

Grimm = Grimm J. & W., Deutsches Wörterbuch, Leipzig, 1854 vlg.

Gysseling 1948 = Gysseling M., Een inleiding tot de toponymie van Oostvlaanderen, in: Cultureel Jaarboek voor de Provincie Oostvlaanderen 1948, Gent, 1949, pp. 294-301.

Gysseling 1952 = Gysseling M., Blaar ‘koe’ in plaatsnamen, in: Med. Ver. Naamk. XXVIII (1952), pp. 39-40.

Gysseling 1953 = Gysseling M., Topografische terminologie in Nederlandstalige plaatsnamen, in: Wetenschappelijke Tijdingen 13 (1953), pp. 182-183.

[p. 113]

Gysseling 1969 = Gysseling M., Die Bergnamen im niederländischsprachigen Teil Belgiens, in: 10. Internationaler Kongress für Namenforschung, Wien, 1969, Abhandlungen I, pp. 185-189.

Gysseling 1985 = Gysseling M., De naam Mendonk, in: Heemk. Nieuws, 13 (1985), nr. 5, pp. 2-4.

Gysseling 1986 = Gysseling M., Uit de vroege geschiedenis van Gent en de Oost-Oudburg, in: De Oost-Oudburg XXIII (1986), pp. 5-87.

Helsen 1938 = Helsen J., Plaatsnamen der Antwerpsche Kempen, Toponymica VI (1938).

Helsen 1944 = Helsen J., Toponymie van Noorderwijk, (Nomina Geogr. Fland. Mon. III), Brussel, 1944.

Helsen 1978 = Helsen A.-M. en J., Gehuchtnamen in de Antwerpse Kempen, (Nomina Geogr. Fland. Studiën XIII), Leuven, 1978.

Hessmann 1972 = Hessmann P., Die Flurnamen des nördlichen und östlichen Kreises Rotenburg (Wümmel), (Rotenburger Schriften, Sonderband 16; Name und Wort, Band 4), Rotenburg, 1972.

Heylen 1837 = Heylen A., Historische Verhandeling over de Kempen, Turnhout, 1837.

Hoeufft 1816 = Hoeufft J.H., Taalkundige Bijdragen tot de Naams-uitgangen van eenige, meest Nederlandsche, Plaatsen, Breda, 1816.

Hoevenaars 1892 = Hoevenaars W., Uit het archief der abdij van Berne, in: Nomina Geographica Neerlandica, II (1892), pp. 96-150.

Ihre 1769 = Ihre J., Glossarium Suiogothicum, Upsala, 1769.

Jellinghaus 1896 = Jellinghaus H., Die Westfälischen Ortsnamen nach ihren Grundwörtern, Kiel-Leipzig, 1896.

Junius 1743 = Junius F., Francisci Junii Francisci filii Etymologicum Anglicanum, Oxonii, 1743.

Kern 1892 = Kern H., Donk, in: Nomina Geographica Neerlandica, II (1892), pp. 190-194.

Kiliaan = Kiliaan, Etymologicum Teutonicae Linguae (1599), uitg. F. Claes, 's-Gravenhage, 1972.

Kluge 1957 = Kluge F., Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Berlin, 1957(^17)

Kluge 1989 = Kluge F., Etymologisches Wörterbuch, 22. Auflage, bearbeitet v. Elmar Seebold, Berlin - New York, 1989.

Knobloch 1980 = Knobloch J., Ergologische Etymologien zum Wortschatz des indogermanischen Hausbaus, in: Sprachwissenschaft, 5 (1980), pp. 172-200.

Kreglinger 1847 = Kreglinger A., Mémoire historique et étymologique sur les noms des communes de la province d'Anvers, in: Bulletin de la Commission Centrale de Statistique, III (1847), pp. 209-303.

Kremer 1883 = Kremer A.J.C., Horst en Donk, in: Navorscher, XXXIII (1883), pp. 276-278.

Künzel 1988 = Künzel R.E., Blok D.P. en Verhoeff J.M., Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200, Amsterdam, 1988.

Lexer 1974 = Lexer M., Mittelhochdeutsches Handwörterbuch, Leipzig, 1873-76, uitg. Stuttgart, 1974.

[p. 114]

Lindemans 1924 = Lindemans J., Kleine Leidraad bij de Studie der Plaatsnamen, Antwerpen, 1924.

Lindemans 1930 = Lindemans J., Toponymie van Opwijk, Brussel, 1930.

Mansion 1924 = Mansion J., Oud-Gentsche Naamkunde, 's-Gravenhage, 1924.

Mansion 1935 = Mansion J., De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche Plaatsnamen, Brussel, 1935.

Marynissen 1985 = Marynissen A., Bijdrage tot de toponymie van Turnhout en Oud-Turnhout, onuitgegeven lic.verh., Leuven, 1985.

Mertens 1988 = Mertens J., Historisch-Naamkundige studie van Deurne in de Zuiderkempen, Brabantse gemeente en Luikse parochie, Hechtel-Eksel, 1988.

Moerman 1956 = Moerman H.J., Nederlandse Plaatsnamen, Leiden, 1956.

Molemans 1974 = Molemans J., De stand van het toponymisch onderzoek in de Kempen en de eigen inbreng van de toponymie bij de Kempische landschaps- en bewoningsgeschiedenis, in: Brabants Heem, 26 (1974), pp. 112-123.

Molemans 1977 = Molemans J., Profiel van de Kempische toponymie, in: Naamkunde 9 (1977), pp. 1-50.

Molemans 1982 = Molemans J., Toponymie van Zonhoven, (Nom. Geogr. Fland. Mon. XIII), Zonhoven, 1982.

Molemans 1982b = Molemans J., De nederzettingsnamen in het land van Vogelzang, in: Naamkunde, 14 (1982), pp. 17-45.

Müller 1928 = Müller J., Rheinisches Wörterbuch, Bonn, I(1928).

MW = Verwijs E. & Verdam J., Middelnederlandsch Woordenboek, 's-Gravenhage, I-IX, 1885-1929.

OED = The Oxford English Dictionary.

Pokorny 1959 = Pokorny J., Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, I, Bern, 1959.

Proost 1975 = Proost G., Bijdrage tot de toponymie van Gierle, onuitgegeven lic.verh., Leuven, 1975.

Random = Flexner S.B. (ed.), The Random House Dictionary of the English Language, New York, 1987(^2).

Reaney 1969 = Reaney P.H., The Origin of English Place-Names, London, 1959, 1969(^4).

Schade 1872 = Schade O., Altdeutsches Wörterbuch, Halle a. S., 1872-1882.

Schayes 1838 = Schayes A.G.B., Les Pays-Bas, Bruxelles, I(1837) - II (1838).

Schobbens 1930 = Schobbens J., Les Environs d'Anvers, Bruxelles, 1930.

Schönfeld 1949 = Schönfeld M., Veldnamen in Nederland, Amsterdam, 1949.

Schmeller 1872 = Schmeller J.A., Bayerisches Wörterbuch, 4. Neudruck der von G. Karl Frommann bearbeiteten 2. Ausgabe München 1872-77, München, Wien, 1983, 2 vols. (oorspr. 1827).

Schwarz 1950 = Schwarz E., Deutsche Namenforschung, II. Orts- und Flurnamen, Göttingen, 1950.

[p. 115]

Stallaert = Stallaert K., Glossarium van verouderde rechtstermen..., Leiden, 1890.

Teuchert 1944 = Teuchert H., Die Sprachreste der niederländischen Siedlungen des 12. Jahrhunderts, Neumünster, 1944, ed. Köln, Wien, 1972(^2).

Törnqvist 1968 = Törnqvist N., Ein niederdeutsch-niederländischer Seeausdruck dunkler Herkunft, in: Korrespondenzblatt des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung, Neumünster, 75 (1968), pp. 28-30.

Van Den Bergh 1852 = Van Den Bergh L.Ph.C., Handboek der Middel-Nederlandsche Geographie, Leiden, 1852.

Van Gorp 1935 = Van Gorp J., Donk-namen in de provincie Antwerpen, in: Bijdragen tot de Geschiedenis, 26 (1935), pp. 308-322.

Van Gorp 1937 = Van Gorp J., De Donken, in: Kempische Landschapsgeschiedenis, Antwerpen, 1937, pp. 46-51.

Van Langendonck 1966 = Van Langendonck W., Het toponiem Tildonk, in: Med. Naamk., XLII (1966), pp. 128-133.

Van Loon 1986 = Van Loon J., Historische Fonologie van het Nederlands, Leuven-Amersfoort, 1986.

Van Oudenhoven 1670 = Van Oudenhoven J., Silva-Ducis aucta & renata of Een Nieuwe ende gantsch Vermeerderde Beschrijvinge van de Stadt van s'Hertogen-Bossche..., 's Hertoghen-Bossche, 1670.

Van Osta 1990 = Van Osta W., Toponymie van Brasschaat, onuitg. doct. diss., Leuven, 1990.

Van Passen 1962 = Van Passen R., Toponymie van Kontich en Lint, Gent, 1962.

VDM 1882 = V.D.M., in: Rond den Heerd, XVII (1882), p. 167.

Wackernagel 1849 = Wackernagel W., Tung, in: Zeitschrift für Dt. Alterthum, 7 (1849), pp. 128-133.

Wackernagel 1878 = Wackernagel, Altdeutsches Wörterbuch, Basel, 1878.

Waitz 1846 = Waitz G., Das alte Recht der Salischen Franken, Kiel, 1846.

Wichmans 1632 = Wichmans A., Brabantia Mariana tripartita, Antverpiae, 1632.

Willems 1845 = Willems J.F., Mémoire sur les noms des communes de la province de la Flandre Orientale, in: Bulletin de la Commission Centrale de Statistique, Bruxelles, II(1845), pp. 287-332.

WNT = Woordenboek der Nederlandse Taal, 's-Gravenhage-Leiden, 1882-.