Naamkunde. Jaargang 24

[p. 14]

De toponymische elementen rood, bruin en geel, in het bijzonder in relatie tot de bodemgesteldheid

1) Rood, bruin en geel i.v.m. bodem en water.

‘Meermalen ben ik in het voorjaar over dit lage land gelopen, dat ik tot over mijn voeten in eene geelrode pap wegzakte’. Deze uitspraak is afkomstig van de Groningse boer H. Bosker, die zich gevestigd had in de rond 1850 in gebruik genomen polder Waard-Nieuwland op Wieringen. De roodgele kleur van de grond wend veroorzaakt door ijzerverbindingen⁽¹⁾.

Rood als bodemkleur - al dan niet verbonden met de aanwezigheid van ijzer - komt in het hele land voor. Ik beperk me hier zo veel mogelijk tot vermeldingen uit dialektwoordenboeken, oudere landbouwkundige litteratuur etc. en vermeld slechts bij uitzondering de meer technische gegevens uit bodemkundige publikaties van later datum, hoewel die verderop natuurlijk wel ten sprake komen. Voor de toponymie zijn immers niet zozeer de kleurbepalingen van bodemkundige experts van belang als wel de observaties van lokale grondgebruikers.

Groningen: ‘Ze binnen aan 't waark op 't rode’ (in het bijzonder Oldambt en Hogeland; rode = rodoorngrond)⁽²⁾; 1868 ‘het water in de veengronden is bruinachtig gekleurd en hier en daar soms zwart of blauwachtig door de aanwezige ijzer- en zwavelachtige stoffen in den ondergrond. De roodoorngronden, die veel derrie of darg tot ondergrond hebben, kleuren het water meestal roodachtig of bruin door de aanwezige oer of ijzer-oxyde’: Oldambt⁽³⁾; (kienhout) in eenen rooden darggrond (Onstwedde)⁽⁴⁾; 1828 oergrond of rooddoorn en ‘rood[leem]

(1) J.T. Bremer: Wiringherlant deel 2 (Schoorl 1980), blz. 13, 53.

(2) K. ter Laan: Nieuw Groninger woordenboek (Groningen/Djakarta 1952, 2e druk), blz. 756.

(3) C.J. Geertsema: Beschrijving van den landbouw in de districten Oldambt, Westerwolde en Fivelgo in de provincie Groningen (1868), blz. 71. in: G.H. Kocks en J.M.G. van der Poel: Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw. Deel I. Groningen (Wageningen 1979).

(4) H.C. van Hall: Verslag van een landbouwkundig reisje door Westwoldingerland en een gedeelte van Drenthe, van den 28en Julij tot den 2den Augustus 1837, blz. 125. in: Kocks / Van der Poel I.

[p. 15]

doode leem genaamd’ (Sellingen, Vlachtwedde)⁽⁵⁾; Friesland: rode knipklei (n.a.v. toponiem De Reade Wier in Dantumadeel); Drente: ‘Het hooi- en weiland is over het algemeen met veen of zoogenaamd bron vermengd, die te onderscheiden is in roode en zwarte. De roode bron wordt voor de beste gehouden’ (Rolde)⁽⁶⁾; Overijsel: 1855 ‘..om niet meer toetelaten dat oer of roode oker uit den markengrond gegraven wordt..’(Batmen)⁽⁷⁾; Gelderland: 1866 ‘het zachte zandoer, ook roodgrond of roodzand genaamd, dat in de hoogere zandgronden gevonden wordt’ (hier in kontrast tot hard ijzeroer in de leemachtige zandgronden) (Gelderse vallei)⁽⁸⁾; ‘in de sloten en greppels van dit blok bevindt zich vaak roodbruin gekleurd roestig water’ (De Maten, Wageningen)⁽⁹⁾; roodblek, roodblik, roodgrond, rooie grond (Achterhoek/Liemers, rode grond waar ijzer in zit, oer(grond))⁽¹⁰⁾; (als een boer een greppel graaft) ‘komt rood, kleiachtig zand naar boven vermengd met brokken steep van dezelfde kleur en samenstelling’ (het oosten van Winterswijk, omgeving Vosseveld⁽¹¹⁾; in deze buurt komen keileem en met keileem afgedekte, opvallend roodbruin gekleurde, bontzandsteen voor⁽¹²⁾); 1913 ‘wat het onstaan der roode zandgronden ..betreft, zoo is het niet onwaarschijnlijk, dat zij gevormd zijn door overstrooming..met rood slibhoudend water, zooals zoovele beken op de Veluwe bevatten’ (Otterlo en elders op de Veluwe)⁽¹³⁾; Utrecht: 1771

(5) W. v.d. Wijk: 't Carspel Sellingen (Laude 1972), blz. 20.

(6) Uitkomsten van het onderzoek naar den toestand van den landbouw in Nederland. Eerste deel ('s-Gravenhage 1890), XVI, blz. 3.

(7) Overijsselsche stad-dijk- en markeregten. Derde deel. Negentiende stuk. Dat marckenboek van Bathman (Zwolle 1892), blz. 134.

(8) H.M. Hartog: Landhuishoudkundige beschrijving der Geldersche vallei, gelegen in de provincien Gelderland en Utrecht(1866), blz. 82. in: G.H. Kocks en J.M.G. van der Poel: Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw. Deel II. Overige provincies (Wageningen 1981).

(9) P. Buringh: Over de bodemgesteldheid rondom Wageningen ('s-Gravenhage 1951), blz. 75.

(10) A.H.G. Schaars: Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse dialecten (WALD). De mens en de weerld-A (Doetinchem 1987), blz. 5.

(11) A. Buter: De echte Achterhoek (Den Haag 1983), blz. 17.

(12) P. Harbers en H. Rosing: Bodemkaart van Nederland schaal 1:50000. Toelichting bij de kaartbladen 41 West en 41 Oost (Wageningen 1983), blz. 137, 139.

(13) Verslagen en mededeelingen van de directie van den landbouw 1913, nr 5 ('s-Gravenhage 1913), blz. 9.

[p. 16]

Rood ligt veen (omgeving van de Vecht)⁽¹⁴⁾; 1800 ‘Waaronder op alle plaatsen zich bevind zand, zomtijds wit, op enkelde rootagtig, en zijn op eenige plaatsen ook onderscheiden oerbanken in dezelve van een ijzeragtigen aard en zomtijds geele couleur..’, het water is op enkele plaatsen ‘wat roodgrondig. Dit bevriest 's winters noit en is slegt te gebruiken’ (district Maartensdijk-Blauwkapel)⁽¹⁵⁾; Noordholland: rò.wd∂ vèjn (rode veen) (Waterland)⁽¹⁶⁾ (vgl. jong veenmosveen dat herkenbaar is aan o.a. de roodbruine kleur⁽¹⁷⁾); ‘Evenals ook nu nog, trof men ook toen (= begin 17e eeuw) hier en daar water aan enigszins “gheel en roodt” van kleur’ (Heemskerk, met aantekening: gevolg van ijzerhoudende delen in de bodem)⁽¹⁸⁾; 1876 eenige hooge, rood gekleurde gronden (Uitgeest)⁽¹⁹⁾; 1771 rood-bruin veen met waterplantdeelen vermengd (Amstelveen)⁽²⁰⁾; Zuidholland: rood-bruin veen (Nieuwveen en Roelofarendsveen), roodagtig veen met hout en wortelen vermengd (Hazerswoude, laag onder het zwarte veen)⁽²¹⁾, ‘Van deze vier polders is de bodem grootendeels veengrond (plaatselijk genaamd “roode derrie”), met eene dunne laag klei bedekt’ (Noordeloos)⁽²²⁾; Zeeland: rooie grond (grond met roodachtige bouwvoor, door ijzerhumaten), roodlopende grond (slempige rooie grond) (Walcheren)⁽²³⁾; rooje grond = veenachtige grond (Aagtekerke, Walcheren; vermoedelijk wordt hier een soort moerige grond bedoeld:zeer laaggelegen, moerassig poelgebied)⁽²⁴⁾; 1832 roode zavel, Rood zandachtige gronden (St.

(14) J. Le Francq van Berkhey: Natuurlyke historie van Holland. Tweede deel. (Amsterdam 1771), blz. 618.

(15) J.M.G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800, II. in: Historia Agriculturae II (1954), blz. 135 v, 156.

(16) J. van Ginneken: Drie Waterlandse dialecten. Tweede bundel. Deel 1(bezorgd door A. Weijnen) (Alphen aan den Rijn 1954), blz. 289.

(17) K. Wagenaar en C. van Wallenburg: Bodemkaart van Nederland. Toelichting bij de kaartbladen 19 Oost en 20 West (Wageningen 1987), blz. 47.

(18) T. Wentink Dzn: Requiem voor een polder (Heemskerk 1976), blz. 16.

(19) Wentink, blz. 221.

(20) Le Francq van Berkhey 2, blz. 619.

(21) Le Francq van Berkhey 2, blz. 619.

(22) Uitkomsten van het onderzoek naar den toestand van den landbouw in Nederland. Tweede deel ('s-Gravenhage 1890), LXI, blz. 3.

(23) J. Bennema en K. van der Meer: De bodemkartering van Walcheren ('s-Gravenhage 1952), blz. 139, 140.

(24) Dialektlijst A 10 (= Vragenlijst, in 1941 verzonden door het toenmalige Centraal Bureau voor Nederlandsche en Friesche dialecten o.l.v. de Dialecten-commissie van de K.N.A.W.), I 63. Vgl. Bennema/Van der Meer, blz. 140.

[p. 17]

Jansteen, Zeeuws Vlaanderen)⁽²⁵⁾. Noordbrabant: rode get (= ijzer in de bodem, geeft aan het water van o.a. de Vosseloop een opvallend rood-bruine kleur, omgeving Ossendrecht-Woensdrecht)⁽²⁶⁾; Limburg: rode kleur van grond en water (n.a.v. toponiem Roeij Ert in Meerlo); Vlaanderen (België): roode aarde, rode grond, rode land, rode zand enz., ook: bruin zand, bruine aarde, bruine zavel ( = roestbruine aarde, aarde vermengd met ijzerhoudende bestanddelen); rood land ‘zandleemgrond’ (in Alveringem)⁽²⁷⁾; Duitsland: in het aan de Achterhoek grenzende Vreden wordt door informanten ‘die rote Farbe des Bodens’ (Eisenortsteinbildung) opgegeven als verklaring van toponiemen als rooden Steenbülten, een verklaring die ook in aanmerking kan komen voor Troovääne, 1876 an der rothen Vennsgotte in dezelfde plaats⁽²⁸⁾; vgl. ook Rijnlands Rotstein ‘Porphyr oder roter Sandstein’⁽²⁹⁾; ‘Bäche mit rötlichem Wasser, sei es, daß sie aus einem Moor gespeist werden, sei es, daß im Wasser lehmige oder sandige Bestandteile aufgelöst sind’ (n.a.v. Rotebach en varianten), ‘das Wasser des Baches ist eisensteinhaltig’ (n.a.v. Roteborn)⁽³⁰⁾; Denemarken en Zuidzweden: de kleur van het water, ten gevolge van ‘staerk okkerholdighet’ is de meest voorkomende verklaring voor waternamen van het type Rødboek, Rödabäck⁽³¹⁾. Roodachtig graniet vormt het naamgevingsmotief bij namen als Rödehällen, Rödestenarna, vgl. voorts Röde Sand (een zandbank)⁽³²⁾. Aan deze voorbeelden zouden vele andere toegevoegd kunnen worden.

Het grootste deel van de excerpten betreft gronden die ijzer bevatten. De ijzerhoudende kleigronden van Groningen, de rodoorngronden, genieten een zekere faam (naast rodoorn spreekt men ook wel van roodolm⁽³³⁾). IJzerhoudende gronden komen echter ook -hoewel in minder grote oppervlakken - elders in Nederland voor en ook andere

(25) Kadastrale Atlas van Zeeland 1832. Hulst /St. Jansteen. Serie Oost Zeeuws-Vlaanderen. deel 1 (Middelburg 1988), blz. 32.

(26) Ossendrecht in oude wegen VIII. in: Tijding 1982, nr 3, blz. 61.

(27) M. Devos en H. Ryckeboer: Woordenboek van de Vlaamse dialekten I,1 (Tongeren 1979), blz. 61-62, 45.

(28) E. Piirainen: Flurnamen in Vreden (Vreden 1984), blz. 336, 397v.

(29) H. Dittmaier: Rheinische Flurnamen (Bonn 1963), blz. 252.

(30) B.-U. Kettner: Flußnamen im Stromgebiet der oberen und mittleren Leine (Rinteln 1972), blz. 243 v, 247.

(31) J. Kousgård Sørensen: Danske sø- og ånavne 5 (København 1984), blz. 412v.

(32) I. Modéer: Småländska skärgårdsnamn (Uppsala 1933), blz. 83, 95.

(33) Ter Laan 1952 (als noot 2), blz. 756; W.N.T. XIII, kol. 1215.

[p. 18]

grondsoorten dan klei kunnen onderhevig zijn aan ijzervorming⁽³⁴⁾. De plaatsen waar ijzer in de grond voorkomt zijn lang niet altijd op bodemkaarten terug te vinden, omdat de koncentraties vaak niet groot genoeg zijn om voor kartering in aanmerking te komen. Als het ijzer voorkomt in een zandlaag die zich tot een harde laag heeft ontwikkeld spreekt men van een oerbank.

In de oerbanken van de Achterhoek komt moerasijzererts voor. Vooral in de vorige eeuw is dat erts gedolven ten behoeve van de plaatselijke ijzergieterijen. Ook in Drente is oer gedolven⁽³⁵⁾. In Overijsel hoort b.v. Losser tot de ijzererts-rijke plaatsen: ‘De laagste zandgrond is meest weide en hooiland; daarin wordt veel oer of ijzererts gevonden, wat tegen vrij hooge prijzen wordt verkocht, meest aan de Maatschappij de Gute Hoffnungshütte te Oberhausen (Pruissen); door het uitdelven wordt de grond niet slechter, wanneer de door het uitdelven van het oer ontstane gaten weder goed gevuld worden. Het geld voor het oer komt den landman zeer te stade bij de tegenwoordige malaise van den landbouw...’⁽³⁶⁾ (vgl. de toponiemen Het Roode Veld en 't Rode Rietje in Losser).

Ook in de aan de Achterhoek grenzende Liemers wordt ijzer aangetroffen; de ijzerhoudende gronden in Didam b.v. zijn grondig onderzocht. De okerafzettingen (bruin-oranje-okerkleurige ijzerafzettingen) komen hier voor in de vorm van banen in alle typen lager gelegen gronden. De aanwezigheid van ijzer houdt verband met de aanvoer van kwelwater langs kwelbanen. In het noordoosten van Didam zijn ook de landwegen okerkleurig.

De okerkleurige bovengrond die hier door de boeren roodgrond wordt genoemd heeft als landbouwgrond geen goede naam. Deze natte grond heeft ook een ongunstige invloed op de groei van populieren, zo vernam Pijls van een plaatselijke klompenfabrikant. Het ijzer treedt op in bepaalde banen; de als roodbruin beschreven gronden van Didam zijn

(34) Zie over ijzerhoudende gronden b.v.: M. Knibbe en A.M. van den Akker: Het ijzergehalte van enkele gronden in Overijssel, in het bijzonder van de zogenaamde rodoorns. in: Boor en Spade XV (1966), blz. 110-127.

(35) A.H. Booij: IJzeroer in Drenthe. Ontstaan, voorkomen, winning en gebruik. in: Nieuwe Drentse volksalmanak 1986, jrg 103, blz. 66-87; Toelichting bij Bodemkaart blad 41 West en Oost (Wageningen 1983), blz. 41.

(36) Uitkomsten van het onderzoek naar den toestand van den landbouw in Nederland. Eerste deel ('s-Gravenhage 1890), IX, blz. 3.

[p. 19]

dan ook alleen plaatselijk ijzerrijk⁽³⁷⁾ (vgl. het toponiem de Rooje duvet).

Niet alleen de grond, maar ook het water kan een typische kleur vertonen, vaak enigszins rood: vgl. toponiemen als 1781 de Roode Sloot in Epe en de Rode Wetering in Gendringen. De kleur kan ook meer bruin uitvallen: vgl. (in de omgeving van de Oude IJsel): ‘Let op het water dat bruin is van het ijzer’⁽³⁸⁾ en een toponiem als 1866 Bruine Kil in Dussen (iets verderop 1866 De Bleeke Kit). De Bruine Kil hoort tot de Biesbosch, een ijzerhoudend gebied: ‘Tot enkele meters onder het oppervlak is het grondwater letterlijk bruin van het ijzer’⁽³⁹⁾.

Soms geeft het ijzer een meer gelige nuance aan het water: ‘Daar waar een beek over en door oerhoudende grond stroomt wordt het water geel gekleurd en zet zich in geelbruine vlokken aan het gras en de bodem af. De beek die de Veenweg kruist is zo'n “rodolmbéke”’ (betreft Heerde, omgeving Kolthoorn)⁽⁴⁰⁾ (vgl. ook het citaat betreffende Heemskerk hierboven).

Een bijzonder fenomeen is het roodzand, dat vooral op de Veluwe bekend is, maar ook op enige andere plaatsen voorkomt. Het wordt gedefinieerd als ‘grond, pleksgewijs voorkomende op de Veluwe, waarvan de kleine korrels omgeven zijn met een bloedrood huidje van ijzerverbindingen, voorn. ijzerhydroxyden’⁽⁴¹⁾. De rode zanden zijn voor de landbouw minder waardevol. De gewassen verdrogen er snel, doordat, zoals een Veluwse boer het formuleerde, ‘de zon te veel in de grond kijkt’⁽⁴²⁾. Incidenteel kan de rode kleur van zand een gevolg zijn van houtskoolbereiding⁽⁴³⁾.

Rood keileem wordt gevonden in het zuidwesten van Friesland, vgl.

(37) F.W.G. Pijls: Een gedetailleerde bodemkartering van de gemeente Didam ('s-Gravenhage 1948), blz. 24 v, 30 v; F.W.G. Pijls: Bodem en fruitteelt in de Liemers. in: Boor en Spade I (1948), blz. 136.

(38) Toelichting bij Bodemkaart van Nederland blad 40 West en 40 Oost (Wageningen 1975), blz. 190.

(39) T. Rongen: Brieven voor de Biesbosch. in: Rails nov. 1989, blz. 24.

(40) W. Zimmerman: Heerder Mijmeringen (15). in: Heerde historisch 1986, nr 41 (=jrg 11, nr 2), blz. 71.

(41) Veenman's agrarische Winkler Prins. Derde deel (Wageningen enz. 1957), blz. 342.

(42) W.J. van Liere en G.G.L. Steur: Een bodemkartering van de gemeente Epe en een bodemkundige verkenning van een deel van de gemeente Heerde ('s-Gravenhage 1955), blz. 62.

(43) P. Harbers en H. Rosing: Toelichting bij de kaartbladen 41 West en 41 Oost (Wageningen 1983), blz. 93.

[p. 20]

het toponiem Roode kerf in Hemelumer Oldeferd en - in hetzelfde gebied- het bekende Rode klif, dat sinds het einde van de negentiende eeuw tengevolge van een in die tijd aangebracht groen zodendek niet meer als zodanig herkenbaar is.

Aan een roodachtige variant van mergel ontlenen enkele toponiemen in Belgisch Limburg hun naam: 16e eeuw versus den Roden mergel (in Gutschoven) en 1385 versus Rodemergel (in Horpmaal)⁽⁴⁴⁾.

De kleur bruin neemt in het plaatselijk jargon van de landbouwende bevolking een minder prominente plaats in (met uitzondering overigens van Belgisch Vlaanderen, vgl. onder rood). Bruin vergelijkbaar met rood als kleur van ijzerhoudende grond en water kwam hierboven al ter sprake, vgl. nog de beschrijving van roodoornige grond in het Groningse Hunsego: ‘De bovenlaag van die gronden draagt niet altijd den naam van roodoorn, men spreekt dikwijls slechts van bruinen teelgrond..’⁽⁴⁵⁾.

Gekultiveerde zandgronden worden vaak onderscheiden in zwarte en bruine, zo b.v. in de negentiende-eeuwse bodemklassifikaties, die zijn opgemaakt ten behoeve van het kadaster: (z.j.) ‘zwarte en bruinachtige zandgrond’ (bouwland 1e klasse): Den Ham (O.)⁽⁴⁶⁾; 1831 ‘eene donker bruine zandgrond’ (bouwland 1e klasse): Eersel⁽⁴⁷⁾; 1831 ‘een bruin gryzen zand grond, van eene ligte bewerking’ (bouwland 1e klasse): Bladel⁽⁴⁸⁾. Soms worden bruine zanden (mineralogisch rijker) gekontrasteerd met witte zanden (mineralogisch armer), zo b.v. op de Veluwe⁽⁴⁹⁾. Bruine klei komt o.a. voor in de Bommelerwaard⁽⁵⁰⁾. Le Francq van Berkhey onderscheidt taai bruin veen, ‘gemeenlyk onder het Bedde zwart ros Veen; welker Turf ook zeer goed, dog ligter van stof dan die van zwart Veen, is’⁽⁵¹⁾.

(44) E. Ulrix en J. Paquay: Zuidlimburgsche plaatsnamen (Leuven/Brussel 1932), blz. 25, 38.

(45) P. Heidema Sr. en E. Dijkema: Beschrijving van den landbouw in het district Hunsego, provincie Groningen(1871), blz. 223. in: G.H. Kocks en J.M.G. van der Poel: Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw. Deel I. Groningen (Wageningen 1979).

(46) Tabel ..tot de klassificatie der ongebouwde en gebouwde eigendommen van de gemeente Den Ham z.j. (Archieven Inspectie der Registratie en Sucessie in Zwolle).

(47) Archief provinciaal bestuur Brabant, inv. nr 4152 (Rijksarchief in Brabant).

(48) Idem, inv. nr 4149.

(49) Bodemkaart van Nederland. Schaal 1:50000. Toelichting bij kaartblad 32 Oost (Wageningen 1965), blz. 16.

(50) C.H. Edelman e.a.: De bodemkartering van Nederland VII. Een bodemkartering van de Bommelerwaard boven den Meidijk ('s-Gravenhage 1950), blz. 48.

(51) Le Francq van Berkhey 2 (als noot 14), blz. 618.

[p. 21]

Een aantal bouwlandbenamingen van het type Bruinakker (in Markelo en Hilvarenbeek) en wegnamen als Bruine dijk kunnen aan de bodemgesteldheid ontleend zijn. Er moet wel rekening mee worden gehouden dat donkerbruine grond een zwart-toponiem kan hebben opgeleverd door een zekere afronding van de kleur⁽⁵²⁾ en dat opvallend veel bruin-toponiemen bij nader inzien een persoonsnaam blijken te bevatten. In namen van (zand)hoogten (Bruinehaar e.d.) slaat bruin eerder op de begroeiing dan op de grondsoort (wordt hieronder nog behandeld).

Ook geel heeft niet zo'n sterke basis in de volksmond. Het is geen gemakkelijke kleur in toponymisch verband, want er zijn veel interpretatiemogelijkheden. Geel is de kleur van bepaalde soorten klei, leem, zavel, zand, veen en mergel. Vgl. Gelderland (rivierengebied): 1866 ‘de zoogenaamde broeken, zijnde vlakke lage meestal leemachtige zandgronden, dikwerf met grootere en kleinere banken ijzeroer, kort onder hunne oppervlakte vermengd’. Men kan die broeken ‘volgen tot in het midden en laagste gedeelte der geheele vallei, waar zij onder den naam van zavelgronden, gele gronden en ten onrechte ook wel kleigronden bekend zijn’⁽⁵³⁾; ‘zit er veel leem in het zand, dan zegt men leemgrond, die een gelen tint heeft’ (Zelhem)⁽⁵⁴⁾; z.j. ‘gele zandgrond voor korten tijd van de heide aangegraven’: Den Ham (O.)⁽⁵⁵⁾; ‘rietveen is te herkennen aan..de typische gele kleur’: Noordholland (o.a. omgeving Alkmaar-Enkhuizen)⁽⁵⁶⁾; ‘Geele wanden van mergelsteen, hier en daar met struiken en klimplanten bekleed, rijzen aan de zijden van den diepen hollen weg forsch en krachtig omhoog’ (omgeving Bemeten)⁽⁵⁷⁾; de gele leem opvaren (en vergelijkbare uitdrukkingen) ‘te diep ploegen’: Limburg⁽⁵⁸⁾; geel zand ‘zavel’ (Vlaanderen, België)⁽⁵⁹⁾. Geel als herkenningsteken van ijzerhoudende grond en water kwam hierboven al ter sprake.

(52) Vgl. L.H. Maas: De toponymische elementen zwart, wit en grijs. in Naamkunde 1990, jrg 22, nr 1-4, blz. 82v.

(53) H.M. Hartog, blz. 81v. in: Kocks/Van der Poel II (als noot 8). In de oorspronkelijke tekst is niet gele gronden maar zavelgronden gecursiveerd.

(54) Dialektlijst A 10, G 278.

(55) Tabel ..tot de klassificatie der ongebouwde en gebouwde eigendommen van de gemeente Den Ham (als noot 46).

(56) Wagenaar/ Van Wallenburg (als noot 17), blz. 47.

(57) J. Craandijk: Wandelingen door Nederland. Het kasteel van Kessel enz. (Haarlem 1887, derde druk), blz. 253.

(58) A. Weijnen, J. Goossens en P. Goossens: Woordenboek van de Limburgse dialecten I,1 (Assen 1983), blz. 85.

(59) Devos/Ryckeboer (als noot 27), blz. 47.

[p. 22]

2) Rood, bruin en geel i.v.m. begroeiing.

Rood van begroeiing is een niet onfrekwent voorkomend naamgevingsmotief. Tot de mogelijke naamgevers horen o.a. het rood zwenkgras, een kwalitatief minder hoogwaardig gras dat groeit op drogere gronden, o.a. in Kennemerland en Didam⁽⁶⁰⁾. Er is ook een zilte variant, die b.v. voorkomt op de hoogste oeverwallen in de omgeving van Ooster- en Westerschelde⁽⁶¹⁾. De Rooie wei(e) in Ierseke was begroeid met roodachtig gras, ten gevolge van de slechte kwaliteit van de grond. Zuring is de (vermoedelijke) naamgevende factor in Rode Lap in Tjummarum, Rodekoe(polle), een eilandje in hat Snekermeer en Rooie stuk in Edam (vgl. ook ‘Zoere grond is bevobbeld weidegrond wao'j zo rood ovverhenkiekt. Dao greujt allene maor slech grös en zuring’ (opgave voor Beltrum)⁽⁶²⁾). Eenzelfde interpretatie (Suuramper ‘veldzuring’) is door een informant opgegeven ter verklaring van het toponiem Roodelyk in Engelsby in zuid-Sleeswijk⁽⁶³⁾. Een bepaalde wierenfamilie staat bekend als roodwier⁽⁶⁴⁾ (vgl. het Rooie Hoar in de omgeving van Harderwijk-Elburg). Op Rodelle in Epe groeiden ondermeer rode orchideën; de rode kleur zou in deze omgeving overigens ook verband kunnen houden met de aanwezigheid van ijzeroer.

Ook heide kan een rode nuance vertonen, vgl. 1599 apud rubram myricam (Rode Heide) in Tessenderlo, 1739 Röda Backen in Stockholm, een met heide begroeide helling en Rödmossen of Röde mosse in Landvetter bij Gotenburg⁽⁶⁵⁾. Heide had ook de verklaring kunnen zijn voor de Rodeberg, 1445 (Dyonisius) de rubeo monte, 1595 aenden roodenberch, 1776 aen den roybergh op de grens van Tessenderlo en

(60) H.C. de Roo: De bodemgesteldheid van Noord-Kennemerland ('s-Gravenhage 1953), blz. 175; F.W.G. Pijls: Een gedetailleerde bodemkartering van de gemeente Didam ('s-Gravenhage 1948), blz. 77.

(61) Toelichting bij Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50000, blad 49 West (Wageningen 1987), blz. 43.

(62) A.H.G. Schaars: Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse dialecten. WALD. De mens en de weerld-A (Doetinchem 1987), blz. 17.

(63) K. Hald: Sydslesvigs stednavne. Bind 7. Nordangel og Flensborg (København 1948), blz. 43.

(64) Encyclopedie van Zeeland II (Middelburg 1982), blz. 583.

(65) J. Mertens: Historisch -Naamkundige studie van Deurne in de Zuiderkempen, Brabantse gemeente en Luikse parochie(Hechtel-Eksel z.j.), blz. 263; Stockholms gatunamn (Stockholm 1982), blz. 351; Ortnamnen i Göteborgs och Bohus län I. Ortnamnen i Sävedals härad (Göteborg 1923), blz. 267.

[p. 23]

Deurne, ware het niet dat de berg roodachtige steen bevat, die in dit geval de meest aannemelijke naamgevende factor is. Er was hier ook een steengroeve. Juist dit toponiem als samenstelling met rode ‘rooiing’ verklaren, zoals Mertens voorstelt, is gezien de aard van het denotatum wat vergezocht⁽⁶⁶⁾.

Rood kan ook de kleur zijn van bomen en struiken. Een bepaalde wilgvarieteit is de roodwilg. Heukels noemt 1543 Roode wilghe als oude naam voor de bitterwilg⁽⁶⁷⁾, vgl. Roodwilligenstraat in Duiven⁽⁶⁸⁾. Deze boom moet niet verward worden met roowilg ‘veenwortel’ in o.a. Stellingwerf, Noordlimburg en op Schouwen⁽⁶⁹⁾, vgl. gronings rode veenwòddel ‘de wilde ween, de wederik’ (met rode wortelstok)⁽⁷⁰⁾. Rode beuk in het Limburgse Beek is een tot toponiem geworden boomnaam (vgl. foto waarop ‘de grote rode beuk achter de villa van Hoefer aan de Stationstraat’)⁽⁷¹⁾. Dittmaier denkt bij het toponiem Rotlaub in het Duitse Rijnland vooral aan de rode hazelstruik⁽⁷²⁾. Eén van de zojuist opgenoemde mogelijkheden kan van toepassing zijn op b.v. Rode heg(gen) in Apeldoorn en Amerongen.

Ook bruin kan op plantengroei slaan, in zonderheid bruine heide. Toponiemen met bruin als eerste bestanddeel hebben nogal eens ‘heide’ als denotatum: de broene heugte, een heidehoogte in Staphorst, den Bruinhaar, hoofdzakelijk heide in de omgeving van Tubbergen, Broene Hoop, heide in Wierden. Natuurbeschrijvingen getuigen van de bruine indruk die heide op de natuurgenieter maakt: ‘Men ziet kleine plasjes water, 't welk uit den grond opwelt, zich in zilveren adertjes, tusschen de bruine heide door, naar beneden kronkelt..’ (bedoeld wordt de Lemelerberg in Ommen)⁽⁷³⁾. In principe zou men bij zandhoogten met een bruin-naam ook kunnen denken aan bruin zand in plaats van een bruine begroeiing, maar deze interpretatie voldoet niet (een topo-

(66) Mertens, blz. 262v.

(67) H. Heukels: Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten (Amsterdam 1907, Utrecht 1987, reprint), blz. 223.

(68) topatl 3, blad 100.

(69) Heukels, blz. 190v.

(70) Ter Laan 1952 (als noot 2), blz. 756, 767.

(71) [J. Aussems]: Veldnamen in Beek (12). in: De Nuutsbaeker 1979, jrg 6, nr 3, blz. 27; M.J.H.A. Schrijnemakers, J.M.G. Aussems en H.G. Wouters: Proosdijveld Beek (Beek 1984), blz. 24.

(72) Dittmaier (als noot 29), blz. 252.

(73) Wandelgids voor Dalfsen, Rechteren, Vilsteren, Het Laar en Ommen (Dalfsen 1903), blz. 49.

[p. 24]

niem *Bruine zand is me even onbekend als *Zwarte zand, vgl. Zwarte haar, naar de begroeiing⁽⁷⁴⁾). Een kombinatie van een bruin- en een zwart-toponiem bij elkaar in de buurt (1696 Bruyne Haer en 't Swarte berghie in de omgeving van Leusden, voorts begin 17e eeuw? Bruyne Haar en Swarte Haar bij Vriezenveen) mogen we dan ook interpreteren als twee (zand)hoogten, de één met een zwarte (of althans zeer donker ogende), de andere met een bruine begroeiing. In Haamstede vinden we naast Broene duuntje ook Lange witte duin (onbegroeid).

Bij toponiemen met als denotatum ‘bos’ o.i.d. kan men denken aan een wilgenvariant, vgl. 17e eeuw? Bruynebos, ook genaamd Werfbos in de omgeving van Vriezenveen (werf = een snort wilg) en 1610 die bruinrijst, 1878 bruindriesten in Putten, door Hagoort verklaard als teenwilgbestand. Als naamgevingsmotief voor de bruine laan in Varseveld (Wis) wordt de kleur van de stammen van de langs deze laan staande sparren genoemd. De kleur van riet is terug te vinden in Bruine eend, 1630 het Bruyn heentgen in Warmenhuizen. Bruinen baard, een perceel in het Land van Brecht is genoemd naar de grassoort agrostis vulgaris (struisgras)⁽⁷⁵⁾, vgl. ook 1637 aenden Bruynen Aert, met kennelijke reïnterpretatie in 1755 vermeld als den Bruynenbaert, in Kontich-Lint⁽⁷⁶⁾.

Geel van begroeiing: de aanwezigheid van gagel hoort tot de gedane suggesties (vgl. Geelbroek in Rolde met in 1664 ‘geele bloemen’ in de omgeving). Inderdaad zijn er in Drente nogal wat met gagel samengestelde toponiemen, zodat aan een natuurlijke voorwaarde voldaan is. Er zijn nog meer mogelijkheden. Heukels noemt 1543 Geelbloeme voor de verfbrem, voorts Welriekende geelbloem voor het reukgras, geelbloem voor koolzaad en geelbloem voor dotterbloem⁽⁷⁷⁾. De verbouw van kool- en raapzaad was het naamgevingsmotief voor de Gele poel in Aalsmeer. Een bepaald soort geelgroen gras wordt genoemd als naamgevingsmotief voor de Gele mede op Marken.

Met de Gele Bindwilg wordt wel de schietwilg aangeduid⁽⁷⁸⁾, misschien een suggestie voor de verklaring van de Gele hegge in Angerlo.

(74) Vgl. L.H. Maas: De toponymische elementen zwart, wit en grijs. in: Naamkunde 1990, jrg 22, nr 1-4, blz. 60v.

(75) R.C. van den Eeckhaut: Toponymie van het Land van Brecht. Dissertatie K.U. Leuven (1957-58), blz. 180.

(76) R. van Passen: Toponymie van Kontich en Lint (Gent 1962), blz. 158.

(77) Heukels, blz. 110, 22, 42, 50.

(78) Heukels, blz. 221.

[p. 25]

Voor gele begroeiing als (vermoedelijk) naamgevingsmotief geldt - evenals voor de beide andere kleuren overigens - dat het aanbod van in aanmerking komende plantnamen zo groot is dat men zonder aanwijzing van de zegsman of andere informatie over het denotatum vaak niet tot een verantwoorde verklaring van een bepaald toponiem kan komen.

3) Rood, bruin en geel in namen van wegen.

Rood in wegnamen: in een aantal gevallen betreft het niet-verharde plattelandswegen. Rood kan dan, net als in namen van landerijen, op de kleur van de grond slaan. Een duidelijk voorbeeld is 't Rooie weggie in Dwingelo, een zandweg op een plaats waar de bodem ijzeroer bevat. Ook Rodijk in Den Ham (O.) kan z'n naam aan de natuurlijke bodemgesteldheid ontlenen (tenzij ro hier een variant is van rouw, zoals in Rohorst in dezelfde plaats). Het pad was in 1832 nog onverhard. In het algemeen schijnt de verharding van wegen op het platteland, in Overijsel althans, niet op gang gekomen te zijn vóór het begin van de negentiende eeuw. Volgens Bieleman waren er in heel Overijsel vóór 1821 nog geen verharde wegen. In dat jaar kwamen de Provinciale Staten bijeen om overleg te plegen over de aanleg van ‘kunstwegen’⁽⁷⁹⁾.

Geel komt in wegnamen weinig voor: ik heb in mijn materiaal alleen de Gele dijk in Varseveld (kleur van de bodem, begroeiing?) en de Geelsteeg in Schiedam. De Geelstraat in Roeselare bevat de plaatsnaam Geel, ter herinnering aan het feit dat inwoners van Roeselare hierheen uitweken tijdens de oorlog⁽⁸⁰⁾.

De Bruine kade in Everdingen was in 1836 een ‘kleivoetpad’, vermoedelijk kontrasterend met de Groene kade, die in datzelfde jaar beschreven wordt als een met gras begroeid pad. De Bruine kade loopt door een gebied met donkey grijsbruine klei, zodat de kleur van de grond hier inderdaad het naamgevingsmotief kan vormen. Misschien gaat een soortgelijke verklaring op voor 1865 Bruine Kade in Ooien en de Bruindijk in Wonseradeel, als deze laatste tenminste in relatie gezien

(79) J. Bieleman: Heino een geschiedenis van mens en plaats (Zwolle 1980), blz. 118.

(80) D. Denys: Plaatsnamen van Roeselare II. Niet gepubliceerde verhandeling (Chimay 1950), blz. 375, 335.

[p. 26]

mag worden tot de Griene Dyk even ten noorden van Witmarsum. Niet zo ver van Bruindijk ligt echter ook Bruindeer, zodat bruin in deze wegnaam secundair zou kunnen zijn. De Bruinsteeg in Den Helder (aangelegd vóór 1830, later genaamd Gortersteeg), bevat een persoonsnaam. Op de hoek van de straat bevond zich het bedrijf van de familie De Bruin⁽⁸¹⁾. In Bruinstraat, 1631 indie bruijns straet in Zonhoven is een persoonsnaam gereïnterpreteerd tot kleuradjektief⁽⁸²⁾. De naam van een voetpad in Noorderwijk, 1931 aan den Bruinen pad, houdt mogelijk verband met de Bremsche haag in dezelfde plaats, in 1394 vermeld als neuen gheert bruyns haghe, 1494 de bruijnshaege, 1448 aen die bruyne haghe, eveneens een samenstelling met een gereïnterpreteerde persoonsnaam⁽⁸³⁾.

Het grootste gedeelte van de met rood samengestelde wegtoponiemen verwijst niet naar de bodemgesteldheid, maar naar een vorm van verharding: puin of klinkers, zoals o.a. Rode weg in Groningen, het rode stigt in Maarsen, Rooie dijk in St. Maarten, de Rode dreef in Hoek, Rooie wegske in Beek, vgl. daarnaast Rood Puindijkje in Menaldumadeel en Rode Puinweg in Beverwijk.

Puin als verhardings/ophogingsmateriaal van wegen was rond 1600 al bekend, blijkens een vermelding in het Journaal van A. Duyck⁽⁸⁴⁾. De toepassing van puin als wegverhardingsmateriaal lijkt in de vorige eeuw sterk in zwang geweest te zijn. ‘Ras kwamen wij te Zuidbroek, mede een groot dorp, waar de grond reeds vruchtbaarder en de landbouw voordeeliger is dan in de overige veenkoloniën. De puinweg vervangt er den zandweg en de trekvaart maakt het dorp zeer levendig’ (1823)⁽⁸⁵⁾. Een weg ten oosten van Augustinusga (Achtkarspelen) staat in 1844 als Puin-weg op de kaart⁽⁸⁶⁾. Verschillende Friese wegen zijn rond het midden van de 19e eeuw van puin voorzien of waren al als puinweg in gebruik, zoals o.a, de ‘Weg naar Oldeboorn bepuind in 1838 begrind 1850’ en ‘de Oude Zeedijk bepuind 1853’ in de omgeving van Hol-

(81) W. Stoll: Helderse straatnamen (Den Helder 1986), blz. 10.

(82) J. Molemans m.m.v. J. Mertens: Zonhoven. Historisch-naamkundige studie (Zonhoven 1982), blz. 335-336.

(83) J. Helsen: Toponymie van Noorderwijk (Brussel 1944), blz. 67, 66.

(84) W.N.T. XII, 2, kol. 4762.

(85) M.E. Kluit: Nederland in den goeden ouden tijd zijnde het dagboek van Jacob van Lennep..1823 (Utrecht 1942), blz. 99.

(86) W. Eekhoff: Nieuwe atlas van de provincie Friesland ('s-Gravenhage/Leeuwarden 1970, facs.), blad Achtkarspelen.

[p. 27]

werd⁽⁸⁷⁾. De verbeteringen aan het wegennet in Friesland werden door de toenmalige weggebruikers hogelijk gewaardeerd: ‘Onze vaderen hebben eertijds groote dingen gedaan, en wij zijn gewoon hunnen ondernemingsgeest, moed en volharding hoog te roemen. Het is waar. Maar, om in slechts achttien jaren tijds (boven de gelijktijdige verbeteringen aan den Waterstaat, welke wij nader zullen vermelden) met zoo ontzaggelijke bezwaren en verbazende kosten vier zulke, grootendeels nieuwe, Hoofdwegen, met gebakken steen of puin bevloerd, tot stand te brengen, - ziet, dat is een werk, hetwelk, in vergelijking van hetgeen vroeger is geschied (..), tot roem van het tegenwoordig Landsbestuur, den lof van tijdgenoot en nageslacht verdient’⁽⁸⁸⁾.

In de omgeving van Deldenerbroek liep rond de eeuwwisseling ‘een roode weg, met puin verhard’ in de richting van Almelo. Ook elders in Delden, in de buurt van Twickel, werd de wandelaar met puin gekonfronteerd: ‘Den weg vervolgend, treffen wij daar ter zijde rechts in 't bosch groote hoopen steen en puin. Daar laat de eigenaar van Twickel, als er geen ander werk voor de arbeiders is, steenen tot puin stukslaan, om er de wegen mede te verharden en daar de Twentsche steen over 't algemeen hoog rood gekleurd is, kan men de wegen die er mede zijn bewerkt gemakkelijk kennen. We zullen er verschillende ontmoeten’⁽⁸⁹⁾.

In 1869 klaagde B. en W. van Bloemendaal over de niet naar verwachting uitgevoerde bestrating van de Leidse Vaart: ‘ten deele een bestrating met stukken steen van allerhand soort, alleen tot puin geschikt en overigens uit een bepuining van zeer slecht allooi’⁽⁹⁰⁾. De Rijnsburgsche straatweg op de grens van Leiden en Oegstgeest werd in 1807 verhard met het puin van de huizen die waren ingestort bij de ramp met het kruitschip in het begin van dat jaar⁽⁹¹⁾. Een pad van planken in Uitgeest spoelde in 1825 gedeeltelijk weg ‘door eenen

(87) Eekhoff, bladen Utingeradeel (1849, de betreffende aantekening is kennelijk later toegevoegd)en West-Dongeradeel(1853). In de inleiding van H.K. Schippers bij de herdruk van deze atlas worden nog meer soortgelijke gegevens over andere Friese wegen vermeld.

(88) W. Eekhoff: Geschiedkundige beschrijving van Leeuwarden, de hoofdstad van Friesland. Tweede deel (Leeuwarden 1846), blz. 282.

(89) Viator: In en Om Hengeloo, Borne en Delden (Hengeloo z.j.), blz. 58, 56.

(90) J.W. Groesbeek: Bennebroek beeld van een dorpsgemeenschap (Bennebroek 1982), blz. 87.

(91) J.C. Overvoorde: De Rijnsburgsche straatweg. in: Leidsch Jaarboekje 1910, blz. 176.

[p. 28]

grooten watervloed’, waarna men het pad liet bepuinen. De weg was daarna het hele jaar door bruikbaar, wat voordien niet het geval was geweest⁽⁹²⁾. In de omgeving van Oud-Loosdrecht leidde in 1902 op een bepaalde tweesprong ‘Rechts.. een smalle puinweg naar Kortenhoef, links een sintelweg (de Bloklaan) naar Loenen’⁽⁹³⁾.

(92) H. Westerveld: Aardrijks- en geschiedkundige beschrijving van Uitgeest (Amsterdam 1846, heruitgave Uitgeest 1977), blz. 42v.

(93) J. Schipper: Gids voor Hilversum en omstreken (Hilversum 1902), blz. 87.

4) Rood, bruin en geel in namen van huizen en buurten.

Bij rood in namen van huizen en buurten neemt de kleur van de dakbedekking het grootste deel van de betreffende toponiemen voor haar rekening, vgl. een illustratief geval in Workum: Reaskurre, 1765 Roodepanneschuur, waarnaast met adjektiefafleiding Reaskuorster poel, 1750 Readepannepoel, vgl. voorts Rood Pannehuisje in St. Jacobiparochie, read Panhûskrutsje in Idaarderadeel, roodpannenhuus in Havelte, het Rood Pannenhuis in Staphorst, 1843 (Egelshoek of) Rood pannen huis in Hilversum, Rode-Pannenbuurt (met de kleurloze variant Pannenbuurt) in Hoek van Holland, Rode Pannenbuurt in Leerdam, Roodpannenhuis in Middelharnis, Rodenburg bij Zoeterwoude, 1598 Rootpannenhuis in Rittem. De kleur van dakpannen wordt als verklaring aangevoerd voor Rodeschool in Middelstum en Uithuizermeden (hoewel voor het tweede toponiem ook een afwijkende verklaring bestaat: naar de rode verf) en Rode hok in Putten.

Het onderwerp dakpannen zou overigens een studie op zich vergen, die in dit kader te ver voert. Er zijn allerlei plaatselijke verschillen in het moment waarop stro en riet als dakbedekkingsmateriaal worden verboden en harde materialen worden aanbevolen en in het gebruikte type tegel of pan⁽⁹⁴⁾. Sporadisch kwam ik wel eens ongezocht een konkrete aanwijzing tegen over een in gebruik zijnd type dakbedekking. In Groningen b.v. waren rond 1850 de schuren in Wester-Hunsingo en Fivelgo meestal met dak (stevig roggestro) bedekt, die in de rest van de

(94) Zie b.v. D.J. de Vries e.a.: Over pannen en tegels: traditie en innovatie in de late middeleeuwen. in: Overijsselse Historische Bijdragen 100e stuk, 1985, blz. 83-146 en de daar geciteerde litteratuur.

[p. 29]

provincie gewoonlijk met rode, een enkele maal met blauwe pannen⁽⁹⁵⁾ (vgl. toponiem Roode Schuur in Oldehove in het Westerkwartier).

Het bestanddeel pannenhuis kan nog incidenteel problemen opleveren, namelijk daar waar pannenhuis ‘met pannen gedekt huis’ kan botsen op panhuis, ook pannenhuis ‘brouwerij’ (het woord is in die betekenis momenteel nog in Brabant en Limburg bekend)⁽⁹⁶⁾. Ook kan men zich nog afvragen of men Roodpannenhuis moet interpreteren als Rood/Pannenhuis danwel Roodpannen/huis, vgl. drents roopannen ‘met rode dakpannen’ en roopannen hoez⁽⁹⁷⁾ en It Blaupandykhûs, 1855 het blauwpan dijkhuis, 1861 het..Blauwpannendijkhuis in Bozum (Baarderadeel) (Breuker vat hier het eerste element op als participium praeverbale, vgl. fries blaupanne ‘met blauwe dakpannen gedekt’)⁽⁹⁸⁾.

De Reasskurre, 1765 Roodepanneschuur in Workum is een duidelijk voorbeeld van een elliptische formatie. Over het algemeen ontbreekt echter zo'n voorstadium bij vergelijkbare toponiemen in mijn materiaal en het hoeft ook niet noodzakelijk verondersteld te worden. Namen van het type Rode schuur, Roodhuis e.d. kunnen zeer wel tot stand zijn gekomen zonder voorafgaande uitgebreidere vorm. Voor de naamgever lag een deel van het naamgevingsmotief (dakpannen, verf o.i.d.) dan al in het kleuradjektief besloten.

Aanwijzingen dat rood mogelijk slaat op de kleur van de gevel of het houtwerk van ramen en deuren zijn wat minder in aantal. In Oost-nederland (Twente en de Achterhoek) was het gebruikelijk om houten (voor)gevels van boerderijen te schilderen met robonje, een rode verf die was vervaardigd uit ijzeroer of ijzeroxydehoudende klei of leem; het resultaat was de ‘ossenbloedkleur’⁽⁹⁹⁾. Juist in deze streken heb ik geen boerderijnamen met het element rood aangetroffen, waarschijnlijk omdat deze rode kleur hier zo algemeen was. De toepassing van een uit meekrap vervaardigde kleurstof leidde tot de boerderijnaam De Roode Stee in het Zuidhollandse Nieuwenhoorn.

(95) H. Dijkema: Proeve van eene Geschiedenis der Landhuishouding en Beschaving, in de Provincie Groningen (Groningen 1851), blz. 641.

(96) W.N.T. XII, 1, kol. 274.

(97) H. Hadderingh en B. Veenstra: Drents woordenboek (Schiedam 1979), blz. 233.

(98) Ph.H. Breuker: Toponymy fan Boazum. Fryske nammen 2 (Ljouwert 1978), blz. 30 v; J.W. Zantema: Frysk Wurdboek 1 (Ljouwert 1984), blz. 111.

(99) Over de exakte samenstelling van de verf lopen de meningen uiteen. Vgl. A.H.G. Schaars: Agrarische terminologie in oost-Gelderland (Zutphen 1977), blz. 60; A. B(uter): Rode oker. in: 't Inschrien 1969, jrg 1, nr 3, blz. 36.

[p. 30]

De Rode Toren in Driel was uit rode baksteen vervaardigd, evenals die in Zwolle (dat hoeft een benoeming naar rode dakpannen nog niet uit te sluiten). De in 1394 genoemde Rode camer in Werkhoven wordt in 1417 omschreven als ‘dat steenhuis’. Stelt men Rode camer naast het toponiem Stenen kamer (in het westen en midden van het land⁽¹⁰⁰⁾), dan is men in eerste instantie geneigd te denken aan een interpretatie als ‘roodstenenkamer’. Het voorkomen van Blauwe kamer (gewoonlijk wel naar de dakbedekking⁽¹⁰¹⁾) doet mij weer overhellen naar een ‘kamer met rode dakpannen’, vgl. bovendien nog het (verouderde) pannenkamer ‘huisje dat met pannen gedekt is’⁽¹⁰²⁾. Een mooi voorbeeld van de blauwe variëteit is ca 1666 De Blauwe Kamer, een buitenplaats in Marlot (Den Haag), in 1699 met een blauw dak in kaart gebracht door landmeter A. Quack⁽¹⁰³⁾. Vaak zal het niet mogelijk zijn de herkomst van het toponiem met zekerheid vast te stellen, ook als men de oorspronkelijke bouwmaterialen kan achterhalen. Bij een onderzoek van de Waelneshoeve in Hendrik Ido Ambacht (type stenen kamer) werden zowel puin van rode baksteen als daktegels uit roodbakkende klei gevonden⁽¹⁰⁴⁾, materialen die zowel tezamen als ieder voor zich een toponiem *Rode kamer hadden kunnen opleveren.

Vergelijkbare problemen doen zich voor bij de toponiemen Rode toren en Rode poort. De blauwe tegenhangers kunnen niet alleen naar dakpannen maar ook naar een blauwe steensoort (zoals arduin) verwijzen. Dit laatste is het geval bij b.v. De Blauwe Poort in Leiden (gereed in 1610), waarvan de gevels waren opgetrokken uit rode baksteen met lagen blauwe natuursteen: ‘goeden blaeuwen onvervalschten ofte onberispelicken Naemschen steen’⁽¹⁰⁵⁾. Op een schilderij getiteld

(100) Zie G. Alders: De Waelneshoeve te Hendrik Ido Ambacht en andere middeleeuwse stenen kamers in Nederland. in: Hollandse Studiën 12 (Dordrecht 1982), blz. 2-35 (een verspreidingskaartje van het toponiem Stenen kamer op blz. 27; het meest oostelijke exemplaar in Voorst, Gld.).

(101) Dit gaat niet voor iedere Blauwe kamer op; bij een oorspronkelijke veldnaam hoort blauw naar blauwgras of naar blauwe klei tot de meest voor de hand liggende mogelijkheden.

(102) W.N.T. XII, 1, kol. 275.

(103) Sv.E. Veldhuijzen: De straat waarin wij wonen. Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in 's-Gravenhage (Den Haag 1984), blz. 34v.

(104) Alders, blz. 9.

(105) W.N.T. II, kol. 2791; H.A. van Oerle: Leiden binnen en buiten de stadsvesten. Beschrijving (Leiden 1975), blz. 344.

[p. 31]

‘de vlootschouw van 1612’ (Enkhuizen) is een toren met een blauw dak afgebeeld⁽¹⁰⁶⁾.

Het toponiem Rodenstein vertoont een opmerkelijke koncentratie in het zuidoosten van Utrecht en de aangrenzende delen van Gelderland: Koten, Neerlangbroek, Amerongen en Zoelen (aldaar ook Wittenstein); ook is er één in Utrecht-stad. Rodenstein in Koten dat vanaf 1442 in de bronnen voorkomt (in 1442 als eigendom van bisschop David) heeft mogelijk model gestaan voor één of meer van de gelijknamige huizen in de buurt. Het toponymisch klimaat was in deze omgeving bepaald gunstig voor de vorming van toponiemen op -stein. In de zuidoosthoek van Utrecht verdringen de stein-namen elkaar. De opkomst van het lang produktief gebleven element is beschreven door Blok en Gorissen⁽¹⁰⁷⁾.

In Noordholland trekken Roostien (Rode steen) in Andijk (een stuk grond) en het huis Roode steen (in de 18e eeuw nog land zonder behuizing) in Zijpe de aandacht.

Ik zou me kunnen voorstellen dat er in één of beide gevallen inspiratie is geput uit de /het Rode Steen, een plein in het centrum van het nabije Hoorn. Deze plek (1352 bi den Roeden Steen van der havenen) had aan het begin van de vijftiende eeuw een centrumfunctie gekregen. Men vond hier o.a. het stadhuis⁽¹⁰⁸⁾. De Hoornse Rode Steen genoot een zekere bekendheid in Westfriesland zoals blijkt uit de zegswijze 'n plaas (spul) op Roostien (met als variant: op de Rooie Stien) ‘een gunstig, in het centrum van het dorp gelegen boerderij, bedrijf of woning’ die aan deze straatnaam ontleend is⁽¹⁰⁹⁾. Een vernoeming naar dit plein zou een uiting van tevredenheid over (de ligging van) de lokaliteit kunnen zijn.

Een huisnaam als Ro(den)stein kan ook teruggaan op een familie-

(106) P.J. de Vries: Voorwoord. in: Steevast 1989, blz. 3 (afbeelding op omslag).

(107) D.P. Blok: Naamsveranderingen en modeverschijnselen in de middeleeuwse plaatsnaamgeving in Utrecht en Holland benoorden de Lek. in: M.V.N. 1957, jrg 33, nr 1, blz. 25 en F. Gorissen: Niederrheinländische Burgnamen. Bijdr. en Med. van de commissie voor naamkunde enz. van de K.N.A.W. XXVI (Amsterdam 1972), blz. 62-67.

(108) G.J. Borger: De oudste topografie van Hoorn: de wording van een stad. in: West-Frieslands Oud en Nieuw 45e bundel (1978), blz. 8; H.W. Saaltink: Hoorn in kaart z.pl., z.j.), blz. 12. Ik ga hier verder niet in op het verschijnsel van de rode steen als markering van een gerechtsplaats, zoals b.v. de rode steen in Leiden, waar de schout van Marendorp recht sprak; deze steen is op zestiende-eeuwse kaarten ingetekend (H.A. van Oerle: Leiden binnen en buiten de stadsvesten. Beschrijving (Leiden 1975), blz. 116, 156). Zie verder o.a.: R. van Passen: Het toponiem Blauwe steen. in: M.V.N. 1959, jrg 35, nr 2-3, blz. 51; J. Meier: Ahnengrab und Rechtsstein (Berlin 1950), blz. 127-131.

(109) J. Pannekeet: Westfries woordenboek (Wormerveer 1984), blz. 294v.

[p. 32]

naam. Dit gaat ook op voor de huisnaam Rodenburg. Zo wordt een huis in Egmond-binnen na 1693 als Rodenburg vermeld; het werd in dat jaar overgedragen aan Cornelis Jansz Rodenburch (vóór 1693 is voor dit huis geen naam bekend)⁽¹¹⁰⁾. De familie van deze C.R. Rodenburch was wellicht afkomstig van het in de tweede helft van de zestiende eeuw afgebrande huis Rodenburg in Egmond aan de Hoef. Ook bij Rodenburg kan modieuze naamgeving een rol gespeeld hebben. Dat geldt in het bijzonder voor een viertal naamdragers vrij dicht bij elkaar in midden- en oostelijk Brabant (Eten, Dinter, Boxmeer en Veldhoven). Een geval apart is Aardenburg, 966 in Rodenburgh (eerste element een waternaam Rodana)⁽¹¹¹⁾.

Soms staat rood in kontrast tot zwart, zoals de Rode en Zwarte schuur in Hemelumer Oldeferd respectievelijk Gaasterland: zwart naar zwarte verf / teer? Er kan hier herinnerd worden aan de boerderij genaamd Zwarte schuur in de omgeving van Sappemeer. Deze boerderij liet Cornelis Star Nauta in 1876 zwart verven na de dood van zijn vrouw, ten teken van rouw⁽¹¹²⁾.

Rood kan in namen van huizen en buurten ook in kontrast staan tot blauw, gewoonlijk wel naar de kleur van de dakpannen: Rode en Blauwe dorp in Almelo, Rooie en Blauwe lap in Borne, Rode en Blauwe dorp in Arnhem, Roode en Blauwe hoef in Steenbergen, Roodewijk in Kattendijke en Blauwewijk in Wolfaartsdijk even verderop.

Het lijkt me in principe niet onmogelijk dat bruin in huisnamen incidenteel op de kleur van het bouwmateriaal slaat, maar ik heb geen enkel voorbeeld bij de hand. Niet zelden is het eerste element een persoonsnaam, b.v. Bruinen Hoeve, 1770 Hendrick Bruijnen hoeve in Kaulille⁽¹¹³⁾, 1597 op den Bruijnenshoff, 1615 den bruynenhof in Opwijk⁽¹¹⁴⁾.

Gele baksteen kan het naamgevingsmotief vormen voor Geleburen in Baarderadeel. Gele verf (opvallend gele kozijnen en dakgoten) wordt opgevoerd als motief voor De Gele Hoef bij Rosmalen. Gele Huizen is

(110) W.J. van den Berg: Historisch kadaster van de binnen-Egmonden 3 (Utrecht 1985), blz. 1211v. en idem 4, blz. 1315.

(111) R.E. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoeff: Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200 (Amsterdam 1989, tweede druk), blz. 53v.

(112) L. Smid: Oud Hoogezand en Sappemeer in woord en beeld (Hoogezand-Sappemeer z.j., 2e druk), blz. 57.

(113) J. Molemans: Limburgse plaatsnamen. 1 Kaulille (Leuven/Brussel 1973), blz. 29.

(114) J. Lindemans: Toponymie van Opwijk ('s-Gravenhage 1931), blz. 41.

[p. 33]

de naam van een rij ‘in het geel geschilderde’ huizen in het Belgische Oudenburg⁽¹¹⁵⁾. De Gele buurt in Alfen aan de Rijn was genoemd ‘naar de kleur van de huizen’, zonder nadere specifikatie.

Ook voor een aanzienlijk gedeelte van de rode dorpen en dito buurten en een enkele wijk gaat de reeds besproken dakpanverklaring op (ook wel eens de kleur van dakpannen èn baksteen). Hier is echter nog een tweede verklaring van toepassing (soms in kombinatie met de eerste), namelijk rood in de zin van ‘socialistisch’ of anderszins ‘links’ georiënteerd. Dat socialisme heeft dan betrekking op de bewoners en/of de signatuur van de woningbouwvereniging. In één geval ('t Rooie Darp in Winterswijk) wordt door een informant het veelvuldig voorkomen van brand als motief opgegeven. Hoewel ik mij kan voorstellen dat in een zeer intensief bewoonde wijk sneller brand ontstond dan in een dunbevolkter buurt, is deze verklaring toch wat dubieus. Ook hier zou ik toch wel in eerste instantie voor rode daken of eventueel een links georienteerde bevolking opteren, waarbij de kleur rood pas later met brand geassocieerd is.

Een iets afwijkend geval is 't Rode dorp in Assen. Het eerste element is hier secundair bij Roodeweg; oorspronkelijk had men het over ‘het dorp bij de Roodeweg’. Ik ben geen toponiemen tegengekomen die geassocieerd kunnen worden met Het roode dorp in de betekenis ‘gevangenis’ (rood: de kleur van het recht)⁽¹¹⁶⁾, met uitzondering van 't Rode dorp als benaming voor het huis van bewaring in Amsterdam. Dit toponiem blijkt al van vóór de bouw van deze instelling te dateren, toen op deze plaats nog een klein dorpje te vinden was met voornamelijk rode pannedaken. Dat neemt niet weg dat de bestemming als huis van bewaring ertoe kan hebben bijgedragen dat deze plek nog enige tijd in de volksmond rooie dorp bleef heten.

Het huis van bewaring in Middelburg staat bekend als 't rôôi'uus, maar als naamgevingsmotief wordt hier de kleur van het pand opgegeven, zodat rood hier kennelijk niet in eerste instantie in verband moet worden gebracht met de functie van het gebouw.

De rode dorpen en buurten zijn, voor zover te dateren, voor het merendeel gebouwd in de eerste decennia van deze eeuw, hoewel er ook oudere (vooral eind-negentiende-eeuwse) en enkele jeugdiger exemplaren (b.v. Dwingelo, 1947-48) bij zijn. De Woningwet was in 1901 tot

(115) M. Gysseling: Toponymie van Oudenburg (Brussel 1950), blz. 129.

(116) W.N.T. XIII, kol. 1184-1185.

[p. 34]

stand gekomen. Rijksleningen en subsidies voor volkswoningbouw gingen tot de mogelijkheden horen. Pas in de jaren nà de eerste wereldoorlog ging deze Woningwet tot substantiële resultaten leiden. Een verband tussen de ‘rooie dorpen’ en de bouw van woningwetwoningen is al eens eerder gelegd⁽¹¹⁷⁾.

Gezien de mogelijke kontakten tussen bestuurders van de plaatselijke woningbouwverenigingen die zich vaak min of meer tezelfdertijd bezighielden met plannen voor sociale woningbouw hield ik het niet voor onmogelijk dat het geregeld optreden van het toponiem Rode dorp zou kunnen duiden op door de initiatiefnemers gestuurde naamgeving. Voor zover er iets wordt vermeld over het ontstaan van de naam Rode dorp blijkt het echter steeds te gaan om naamgeving in de volksmond. Ongetwijfeld hebben de naamgevers zich daarbij niet zelden laten inspireren door al bestaande rode dorpen in de buurt. Aardig is in dit verband dat de schrijver van een gids voor Driebergen-Doorn en omstreken (ongedateerd, nà 1897) 't Roode Dorp in Doorn beschrijft als ‘een rij niet-roodgedakte arbeiderswoningen’. Daaruit blijkt wel dat de auteur op de hoogte was van het bestaan van andere rode dorpen, dat hij die met rode dakpannen associeerde en dat hij deze kennis ook bij de lezer aanwezig veronderstelde.

Ook de frekwentie van Rode dorp wijst op naamgeving naar een voorbeeld. Het valt anders niet te verklaren, waarom Rode dorp (ook in stedelijke regio's) zo hoog scoort in vergelijking met Rode buurt en Rode wijk (44 × tegenover 8 × respectievelijk 1 ×). Dorp komt als element in de naam van een groep woningwetwoningen ook voor in b.v. Lauradorp in Waubach⁽¹¹⁸⁾. Een ander voorbeeld is een in Strijp (Eindhoven) gesitueerde woonwijk voor de arbeiders van de Philipsfabrieken die oorspronkelijk Drentse buurt werd genoemd (er was ook een Gelderse buurt), maar nu als Drents dorp bekend staat. Het oudste deel van de wijk werd door Philips gerealiseerd; later werd de bouw voortgezet door de door Philips opgerichte woningbouwvereniging ‘Thuis Best’ (1924-1929). Het Drents dorp lag oorspronkelijk geïsoleerd in een landelijk gebied als een ‘grootsteedse enclave’⁽¹¹⁹⁾.

(117) Th. van Tijn: Het algemeen karakter van het tijdvak 1895-1914. in: AGN 13 (Haarlem 1978), blz. 313; H. van Deelen: Een ommegang door Angeren(Arnhem 198), blz. 156.

(118) P.M. Boudewijn: Sanderbout-Kleindorp. in: Historisch jaarboek voor het Land van Zwentibold V (1984), blz. 165.

(119) F.P.W.A. Kramer: Een lichtende toekomst tegemoet? De migratie van veenarbeiders uit Drenthe naar het Eindhoven van Philips, 1920-1940. in: Nieuwe Drentse volksalmanak 1989, jrg 106, blz. 15 vv.

[p. 35]

Bieleman vat de benaming het rooie dorp voor een wijk in Heino op als ‘wat laatdunkend’⁽¹²⁰⁾. Als hij daarin gelijk heeft zou deze opvatting mede een verklaring kunnen vormen voor de populariteit van het element dorp boven buurt en wijk. Dorp zou vooral in een stedelijke omgeving iets kunnen uitdrukken van afstand van meer gezeten burgers tegenover industriearbeiders in woningwetwoningen. Ook in een meer agrarische omgeving kan enige terughoudendheid tegenover fabrieksarbeiders hebben bestaan. Het Rode dorp in Winterswijk b.v. had volgens mededeling van P. Meerdink, streekarchivaris in Oost-Gelderland (zelf uit Winterswijk afkomstig) niet zo'n goede naam in de rest van de gemeente. Hetzelfde wordt verteld over de arbeidersbuurt de Rooie Lap in Borne⁽¹²¹⁾. De eveneens uit Winterswijk afkomstige G.J.H. Krosenbrink (voormalig direkteur van het Staringinstituut) ontkent echter dat het Rode dorp in zijn woonplaats minder gunstig bekend zou hebben gestaan, ook al beschouwt hij Winterswijk als een sterk gelaagde samenleving. In het Winterswijkse Rode dorp woonden vooral veel spoorwegbeambten.

De populariteit van dorp zal eerder gezocht moeten worden in de ligging en bouwstijl van de betreffende buurten. Er zijn een aantal enigszins geïsoleerde of althans buiten het centrum gelegen huizengroepen bij (b.v. Weststellingwerf, Zelhem (2×), Zeist, Doorn, Hilversum, Nederhorst den Berg, vgl. ook de ligging van het Drents dorp in Strijp). Hun aantal zal aan het begin van de eeuw groter geweest zijn dan nu, omdat oorspronkelijk vrij gelegen rode dorpen later door de voortschrijdende bebouwing opgeslokt kunnen zijn. Ook bij een nietgeïsoleerde ligging kan de homogeniteit van de bebouwing ertoe hebben bijgedragen dat een buurt de visuele indruk wekte een aparte nederzetting te zijn, een ‘dorp’. Mogelijk hebben we in sommige gevallen te maken met een kombinatie van factoren: ligging/karakter van de bebouwing en een zeker dédain van de kant van niet in de buurt woonachtigen. De laatste factor is moeilijk meetbaar. In ieder geval moet analogie bij de vorming van deze dorp-toponiemen een belangrijke rol gespeeld hebben⁽¹²²⁾.

(120) J. Bieleman: Heino. Een geschiedenis van mens en plaats (Zwolle 1980), blz. 58.

(121) Inslag 1986, jrg 7, nr 1, blz. 12v.

(122) Vgl. over analogie ook L.H. Maas: De toponymische elementen zwart, wit en grijs. in: Naamkunde 1990, jrg 22, nr 1-4, blz. 83v.

[p. 36]

In IJselstein alterneert buurt met dorp. Laatst genoemde variant is aangetroffen als bijschrift op een foto uit 1918. Naar verluidt werd in de volksmond alleen van Rode buurt gesproken, zodat het twijfelachtig is, of de variant op dorp in dit geval ook werkelijk ter plaatse in gebruik is geweest.

Het Rooie dorp = Gorredijk wijkt af van de overige naamdragers omdat de benaming hier niet een bepaalde buurt, wijk of straat betreft, maar een dorp in zijn geheel.

5) Rood ‘socialistisch’.

Onder Venhuizen werd een bocht in de Westerkerkweg-Kerkweg vooral door katholieken De rooie hoek genoemd (protestanten spraken van De Hoek zonder meer). Deze omgeving werd gemeden door katholieken, omdat er (protestantse) SDAP-stemmers zouden wonen. Er stond ook jaren een rood(achtig) geverfd hek, maar dit zal niet het (hoofd)motief voor de benaming gevormd hebben. Rood ‘socialistisch’ is voorts van toepassing op een deel van de Rode dorpen en mogelijk ook op Rode Tetter, naam van een kraakpand (eerste helft tachtiger jaren) in Amsterdam, de voormalige lettergieterij Tetterode. Het is zeer twijfelachtig of we de Reade Hoeke, waarmee heel Frieslands zuidoosthoek werd bedoeld⁽¹²³⁾ als toponiem mogen beschouwen (vgl. fries In reade hoeke ‘streek met veel socialisten of communisten’, waartegenover: De swarte hoeke ‘streek met veel gereformeerden’⁽¹²⁴⁾).

Rood en zwart staan tegenover elkaar in Rode en Zwarte Beien in Hennaarderadeel, Rode (of Kleine) en Zwarte Haan in Het Bilt. Voor het eerste geval heb ik wel eens gedacht aan een kombinatie van socialisme (arbeiderswoning) en zwarte bessen (voormalig kroegje)⁽¹²⁵⁾. Indien de Zwarte Haan (mogelijk uit *Zwarte harne, maar gereïnterpreteerd tot haan) het eerst aanwezig was, kan deze naam een Rode haan hebben opgeroepen (zelfs zonder motief als rode dakpannen of socialisme). Misschien heeft Rooie haan elders in Het Bilt (een rijtje huizen aan de Ouwe Dyk⁽¹²⁶⁾) model gestaan. Er zijn ook Rode hanen

(123) Mededeling Fryske Akademy per brief van 25 april 1989.

(124) J.W. Zantema: Frysk Wurdboek 1(Ljouwert 1984), blz. 409.

(125) Maas, De toponymische elementen zwart, wit en grijs, blz. 8.

(126) H.S. Buwalda: Fan Swarte Harne na Swarte Haan. in: Fryske Plaknammen (FP) V (1952), blz. 6-9.

[p. 37]

in het aangrenzende Groningen, zodat een voorbeeld niet ver geweest hoeft te zijn. Het duo Rode en Zwarte schuur kwam hierboven al ter sprake.

6) Homoniemen en rood, bruin en geel als persoonsnamen.

Ik ga nu over tot het bespreken van een aantal namen die in eerste instantie associaties met het kleuradjektief rood oproepen, maar die terug te voeren zijn tot homoniemen of althans voor meer dan één interpretatie vatbaar zijn.

Allereerst kan een toponiem de Rode, de Rooi zowel het gesubstantiveerd adjektief rood als het substantief rode ‘rooiing’ representeren. Een vergelijkbaar probleem doet zich voor bij samenstellingen met ro(de)/rooi als eerste element. Vervanging van d door j wordt gesignaleerd in Brabant, Limburg (vgl. b.v. de Rooj Brök ‘de rooie brug’ in Roermond), van waaruit het verschijnsel zich naar het oosten en noorden verbreidde en o.a. in de Betuwe belandde⁽¹²⁷⁾. Een toponiem in Rumpt, Deil illustreert deze ontwikkeling: 1459 in de Roidecamp, waarnaast (niet exakt gedateerd) Rudecamp, Raidecamp, 1576 in de Rodecampen, 1605 in de Ruencampen, 1782 in de Rooykampen⁽¹²⁸⁾ (enkele qua vokaal sterk afwijkende varianten kunnen het resultaat van overschrijffouten zijn).

Een toponiem als b.v. Rooiaarde, 1423 beempt ten Rode, 1523 dat roo landt, 1717 opt Roijelandt in de Belgische Kempen mag blijkens de oudste vermelding tot de rooiingen gerekend worden (een gesubstantiveerd kleuradjektief is hier weinig waarschijnlijk)⁽¹²⁹⁾.

Toponiemen als Roland, Rooiland zullen voor een niet onaanzienlijk deel te herleiden zijn tot het appellatief mnl. rodelant = rode ‘rooiing’, vgl. Roland (met oudere vermeldingen Roetland, Rodeland e.d.) in dezelfde betekenis in het Duitse Rijnland⁽¹³⁰⁾. Dat wil niet zeggen dat

(127) A. van Loey: Schönfelds historische grammatica van het Nederlands (Zutphen 1970, 8e druk), blz. 34-37; J.C.P. Kats: Remunjs waordebook (Roermond 1985), blz. 248.

(128) J.J.S. Sloet en A.H. Martens van Sevenhoven: Register op de Leenaktenboeken. Het Kwartier van Nymegen (Arnhem 1924), blz. 599, 600, 601.

(129) A.-M. en J. Helsen: Gehuchtnamen in de Antwerpse Kempen (Leuven 1978), blz. 86.

(130) E. Verwijs en J. Verdam: Middelnederlandsch woordenboek. Zesde deel ('s-Gravenhage 1907), kol. 1481. De hier aangevoerde vindplaats blijkt overigens niet korrekt te zijn: rodelant moet in deze passage (1248) gelezen worden als rodtlant (J.G. Kruisheer: Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299, II (Assen/Maastricht 1986), nrs 792 en 793); Dittmaier, blz. 249.

[p. 38]

bij Roland en varianten de mogelijkheid van een kleursamenstelling uitgesloten mag worden. Ook in samenstellingen met een ander tweede element dan land kan de keuze moeilijk zijn. Extra-linguïstische factoren kunnen soms de doorslag geven. Zo observeerde Edelman in het rivierengebied enige ‘rooikampen’: ‘Deze hadden een werkelijk rode kleur, veroorzaakt door sterke kwel’⁽¹³¹⁾.

Ook de toponymische omgeving kan een aanwijzing bevatten. Het toponiem Roodland in Bergen (L.) b.v. is waarschijnlijk secundair bij de Root even verderop, hier wel variant van rode ‘rooiing’ (frekwent element in Limburg). De ligging van Rooiakker(s), 1499 die roede ackers in Valkenswaard naast Raaiakker bevestigt de juistheid van de gegeven verklaring rode ‘bos-, heiderooiing’⁽¹³²⁾.

Bij de verklaring van 1801 Rodeslag in Lool, Didam is het de variant Raslag, 1649 't Raedeslag en (appellativisch) 1613 ein raden slag die duidelijkheid brengt.

In streken als het Gelders rivierengebied en de Liemers is nog een extra komplicerende factor aanwezig: de landmaat roede, die in schrijfvorm en uitspraak nogal dicht in de buurt komt van rode, vgl. o.a. 1544: 4 mergen end 44 royen van den Symelt in Elst en 13 hont 25 roden lants in Driel⁽¹³³⁾ en toponiemen als de hooge rooie en de leege rooie, 1637 de hoge Royen, de lage Royen in Driel, 1729 Die lange roide, 1820 De Roeden in Didam en Didamse roeden [d∂ di:ms∂ ruye], 1613 der Diemscher Roeden, 1659 Die dimsche royen, in dezelfde plaats⁽¹³⁴⁾.

Op plaatsen waar root ‘vlasroot’/het werkwoord roten gangbaar zijn geweest, dreigen weer nieuwe gevaren. Enerzijds kunnen root ‘vlasroot’ en root= rode, rade ‘rooiing’ op elkaar stoten en anderzijds moeten deze woorden weer gescheiden worden gehouden van de kleur rood-, vooral in samenstellingen.

Roodven, 1535 Reutje in St. Odiliënberg⁽¹³⁵⁾ hoort bij de vlasroot-

(131) C.H. Edelman: Iets over veldnamen en perceleringen. in: Boor en Spade 2 (1948), blz. 109.

(132) H.E.M. Mélotte en J. Molemans: Noordbrabantse plaatsnamen. Monografie I. Valkenswaard (z.pl. 1979), blz. 222, 215.

(133) Register op de Leenaktenboeken. Kwartier van Nymegen, blz. 241.

(134) A. Tinneveld, m.m.v. D.P. Blok: Toponymie van Didam (Amsterdam 1973), blz. 207, 209, 88.

(135) P.H.M.S. Offermans: Toponiemen uit drie Limburgse dorpen (Amstenrade, Sint Odiliënberg, Middelaar). Sint Odiliënberg, nr 165. Doctoraalscriptie (Nijmegen z.j.).

[p. 39]

toponiemen (reut hier wel identiek met root ‘plaats waar geroot wordt’, vgl. Vlaasreut naast Vlaasroot in de Kempen⁽¹³⁶⁾; de d kan op associatie met de kleur rood wijzen). Molemans verklaart 1780 het rood venne in Neerpelt ook als vlasroot⁽¹³⁷⁾, vgl. in Nederlands Limburg ca 1865 kp Rood Ven in Hunsel en 1936 Rootven in Horst⁽¹³⁸⁾ en Roodven in het Brabantse Moergestel. Ook hier geldt dat een keuze op grond van alleen linguistische factoren vaak ondoenlijk is. Er zou tenslotte taalkundig niets op tegen zijn een roodven als ‘rood gekleurd ven’ op te vatten. Associatie met de kleur rood kan in root- toponiemen tot vervanging van de t door een d geleid hebben. Dat kan o.a. het geval zijn bij rood-toponiemen met als tweede element poel, put, sloot, vaart e.d., vgl. de appellativa rootpoel, rootput, rootsloot, rootvaart, rootwater. Een keuze voor één van de zojuist besproken mogelijkheden is vaak arbitrair, op het onmogelijke af. Ik heb daarom een aantal toponiemen (voornamelijk in het Gelders rivierengebied, Brabant en Limburg) in het glossarium laten staan (soms van kommentaar voorzien), hoewel hun relatie met de kleur rood wel eens dubieus is.

Naast rood- (van kleur) komt in samenstellingen ro(o)- voor, een vorm die door het W.N.T. wordt gepresenteerd als ‘volkstaal en gewestelijk’ (Westvlaanderen, Groningen, Twente en Oostdrente⁽¹³⁹⁾), vgl. toponiemen als 1748 Roo Moolen in Amsterdam, de Roo-duit, een pakhuis in Wormerveer (‘De vorm roô ..thans ongebruikelijk’)⁽¹⁴⁰⁾ en 1647 Roo Mole in Woubrugge.

Ro(o)- uit rood is zo op het oog niet te scheiden van ro(o)-, variant van ruw/rouw, in het bijzonder in het oosten van het land: het Rohof, 17e/18e eeuw Rou(w)hof, boerderij in Almelo⁽¹⁴¹⁾, Rohorst, 1498, kopie 1508 die Ruwe horst, 1601 Rouhorst in Meer, Den Ham(O.)⁽¹⁴²⁾, Rode Brede naast Rouwe breede in Haaksbergen (één van beide vormen vermoedelijk een hyperkorrekte vorm voor *Robrede), 1762 de Rouwe of Roode harten maat in Losser⁽¹⁴³⁾, Rouwenberg(wel hyperkorrekt

(136) A.P. de Bont: Dialekt van Kempenland III (Assen 1969), blz. 212.

(137) J. Molemans: Toponymie van Neerpelt (Leuven/Brussel 1975), blz.149, 269.

(138) Top.krt nr 673, schaal 1: 25000 (1936).

(139) W.N.T. XIII, kol. 1191.

(140) G.J. Boekenoogen: De Zaansche volkstaal (Leiden z.j.), kol. 852.

(141) G.J. I Kokhuis: Historie van Almelo (Hengelo 1985), blz. 152.

(142) Cartularium klooster Bethlehem, f. 52 (Gemeentearchief Zwolle); Statenarchief nr 2455.

(143) Oldenzaalse rekeningen (excerpt in PJMI).

[p. 40]

voor Roo(n)berg) naast Rodenberg/Roomberg (uit *Roonberg) in Wis, Groot en Klein Rowinkel⁽¹⁴⁴⁾, 1867 kp Groot en Klein Ruwwinkel in Scherpenzeel, 1386 Zestien morgen lands in den Ruwenveen, 1559 Ruweveen, 1640 die Rouweveenen, 1662 het Rodeveen in Zevenaar⁽¹⁴⁵⁾ (Rodeveen wel hyperkorrekt uit *Roveen; mogelijk is dezelfde herkomst van toepassing op 1866 Roveenen in het aan Zevenaar grenzende deel van Duiven), vgl. nog Rouveen (Staphorst), ‘in den dagelijkschen wandel hoort men veelal Rooveen of Rooveene’⁽¹⁴⁶⁾.

Speciaal fries is de verwarring tussen rood en de persoonsnaam Roorda: Roordahuis naast Rodahuis in Hennaarderadeel en 1517 Roerdehel als variant van Rodehel, een verwarring die door Miedema wordt toegeschreven aan het niet uitspreken van een dentale consonant voor de r⁽¹⁴⁷⁾.

Persoonsnamen vormen ook nog een factor waarmee bij de verklaring van rood-namen moet worden rekening gehouden. Een duidelijk voorbeeld is (De) Rodepolder of Pieter Rodespolder⁽¹⁴⁸⁾, 1866 kp Roode p(olde)r, 1874 Pieter de Roode polder (naar landmeter Pieter de Roode)⁽¹⁴⁹⁾, ook Jan Rodenpolder⁽¹⁵⁰⁾ in Groede. Het Roosant, Roâdzand (vruchtbare klei) in Stad aan het Haringvliet is genoemd naar de eigenaar⁽¹⁵¹⁾. Enkele andere voorbeelden zijn: 1447 's Roden slach, 1469 des Roden slach, 1473 den Roden slach in Hummelo⁽¹⁵²⁾; 1432 een hoeve lants..geheiten des Roden hoeve, 1495 's Rodes hoeve⁽¹⁵³⁾, 1648 Roode Hoeve⁽¹⁵⁴⁾: Nijbroek, Voorst.

Bruin biedt minder mogelijkheden tot verwarrende ontwikkelingen. Als persoonsnaam is bruin relatief sterk vertegenwoordigd: Bruinhof in

(144) M. Pott: Aardrijkskundig woordenboek van Nederland (Groningen 1913, tweede druk), blz. 371.

(145) W. Wijnaendts van Resandt en J.S. van Veen: Register op de leenen der bannerheerlijkheid Baer. (Arnhem 1926), blz. 70-72.

(146) B. Stegeman en A. de Roos: Uit het verleden van Staphorst (Meppel 1897, herdruk Meppel 1980), blz. 27.

(147) Miedema 1979, blz. 160.

(148) Pott, blz. 366.

(149) G.P. Roos: Beknopt geschied- en aardrijkskundig woordenboek van Zeeuwsvlaanderens westelijk deel (Oostburg 1874), blz. 123.

(150) Encyclopedie van Zeeland II (Middelburg 1982), blz. 583.

(151) Dialektlijst A 10, I 44.

(152) Oostgelders tijdschrift voor genealogie en boerderijonderzoek 1987, jrg 4, nr 1, blz. 3.

(153) J.J.S. Sloet en J.S. van Veen: Register op de leenaktenboeken. Het Kwartier van Arnhem (Arnhem 1917), blz. 294.

(154) Verpondingsboek (excerpt in PJMI).

[p. 41]

Ambt Ommen, Bruine bouw in Warmenhuizen, Bruinsteeg in Den Helder en verder o.a. op verschillende plaatsen in België, zoals Zonhoven en Neerpelt⁽¹⁵⁵⁾, mogelijk ook de Bruine Eng, 1865 kp Bruinen Ing (bouwland, zand) in Renen (met verklaring: psn De Bruyn, een naam die veel in de archieven ter plaatse voorkomt, hoewel geen direkte relatie met dit perceel gelegd wordt)⁽¹⁵⁶⁾. Een persoonsnaam bevat ook 1546/1547 Bruine fenne in Harlingen, kennelijk identiek met 1546/47 Bruyninge fen, Bruninge fenne⁽¹⁵⁷⁾.

Naast geel van kleur kan geel = geil ‘vruchtbaar, vet’ optreden, vgl. 1610 een camp..den gelenengh, 1650 den geelen enck: Putten (met de plausibele verklaring geel = geil ‘vruchtbaar’)⁽¹⁵⁸⁾. De keus is niet altijd gemakkelijk. Weliswaar kunnen geel en geil in bepaalde dialekten althans via de uitspraak uit elkaar worden gehouden⁽¹⁵⁹⁾ maar bij alleen schriftelijk overgeleverde toponiemen moet men het zonder het houvast van de uitspraak stellen. Vooral als de uitspraak van geel en die van geil in een bepaalde regio nogal dicht bij elkaar liggen, zal de geschreven versie niet altijd doorslaggevend kunnen zijn. De gesteldheid van het perceel kan wel een aanwijzing geven. Zo kan geil ‘vruchtbaar’ niet van toepassing zijn op het Gele maatje in Den Ham (O.), dat blijkens kadastrale gegevens uit 1832 van matige kwaliteit was.

In 1572 Geel Metskesfenne in Kollum (Kollumerland) is het eerste element kennelijk de Friese vrouwennaam Geel. Een persoonsnaam (Geale) bevat ook Geale sleat in Tietjerkstradeel, 1479 Gela slaet, 1543 an de galesloet, ca 1543 Geelesloet, 1761 giele sleat⁽¹⁶⁰⁾. Vermoedelijk

(155) J. Molemans/Mertens, Zonhoven (als noot 82) blz. 335-336; Molemans, Neerpelt (als noot 137), blz. 127, 167, 216, 245.

(156) H.P. Deys: De Bruine Eng. in: Oud Rhenen 1986, jrg 5, nr 1, blz. 1.

(157) R. Heeringa en J.A. Mol: Oanbringregisters fan Harns en Harnzer Utbuorren. in: Pleatslike skiednis II (Ljouwert 1987), blz. 97, 94, 90.

(158) W.J. Hagoort: Bijdrage tot de toponymie van Putten. Doctoraalscriptie (Utrecht 1984), blz. 158.

(159) B.v. gronings geel ‘geel’ en gaail ‘vruchtbaar’ (K. ter Laan: Nieuw Groninger woordenboek (Groningen/Den Haag 1929, blz. 230, 244); veluws gē.ə̭l ‘geel’ en gejl ‘geil’ (W. van Schothorst: Het dialect der noord-west-Veluwe (Utrecht 1904), blz. 132).

(160) A.J. Andreae: Oudheidkundige plaatsbeschrijving van de gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland. Tweede gedeelte (Kollum 1885), blz. 160. Op het toponiem Geale sleat (inklusief de verklaring) werd mijn aandacht gevestigd door drs. K. Gildemacher (Joure), die ook zijn excerptenverzameling ter beschikking stelde. De vermelde vormen uit: S.J. van der Molen: Op eigen manneboet op nammen út. Fryske nammen 5 (Ljouwert 1985), blz. 52, 58 v; P. Sipma: Oud friesche oorkonden. Eerste deel ('s-Gravenhage 1927), nr 295; Beneficaal-boeken van Friesland (Leeuwarden 1850), kol. 105b; S.J. van der Molen: Turf uit de wouden (Leeuwarden 1978), blz. 25; verzameling Fryske Akademy in Leeuwarden.

[p. 42]

verbergen zich in mijn materiaal nog meer samenstellingen met een persoonsnaam. Geel kuiken, ook Geel kieken in Maastricht is een verrassende verbastering van het Gulden kuilke⁽¹⁶¹⁾.

(161) H. van Bommel: Oude plaatselijke benamingen vooral bij Maastricht. in: De Maasgouw 1977, jrg 96, nr 2, blz. 49.

7) Rood als onderscheidend element.

Als onderscheidend element komt rood voor in Rood Bloemendaal, begin zestiende eeuw Bloemendaal sec (polder in Zevenbergen), ter onderscheiding van de later gereedgekomen polder Bloemendaal onder Standdaarbuiten (rood naar de kleur van de bodem?, vgl. de Roodevaart in Zevenbergen). De naam komt tussen 1559 en circa 1580 voor in de vormen Roy Bloemendaal, Royen Bloemendaal, Root Bloemendaal en wordt daarna in de bronnen niet meer aangetroffen. Deze gegevens ontleen ik aan een ongepubliceerd manuscript van de hand van A. Delahaye, die rood verklaart als indicatie van ouderdom (rood als de oudste van twee in een paar van het type Rode Sluis en Blauwe Sluis). Voor een dergelijke verklaring zijn echter geen argumenten te vinden⁽¹⁶²⁾. Rood in het Rode Weeshuis in Groningen doelt op de kledij van de wezen (ter onderscheiding van Blauwe en Groene Weeshuis); hetzelfde is van toepassing op 't Rode weeshuis (Old Burger Weeshuis) in Leeuwarden (tegenover het Blauwe weeshuis, het Nieuwe Stads Weeshuis)⁽¹⁶³⁾.

(162) Een kopie van de betreffende passage uit het niet gepubliceerde manuscript, dat getiteld is ‘Het grondgebied van de gemeente Zevenbergen’ ontving ik van G.J. van Donschot, assistent-archivaris van het streekarchief Nassau-Brabant. De opmerkingen over Rood Bloemendaal in M.Th. Friends: Zevenbergschen Hoek (z.pl. 1979), blz. 5 worden geacht op dit manuscript gebaseerd zijn.

(163) Ach lieve tijd. Tien eeuwen Groningen en de Groningers (Zwolle/Haren 1984), blz. 86; 't kleine krantsje 1982, jrg 18, nr 409, blz. 5.

8) Rood als bestanddeel van een metafoor.

De Rode koe (polle) is een (vroeger veel groter geweest) eilandje in het Snekermeer. Alle grond in de buurt bestaat uit veenmosveen, d.w.z. klei op veengrond (volgens een analyse bij de Hommerts is de bovenste laag

[p. 43]

zeer donker bruin⁽¹⁶⁴⁾; deze kleur heeft vermoedelijk niet tot de naam aanleiding gegeven). Een Rooie koe (drassige veengrond, grasland) is ook te vinden in de Eilandspolder (Noord- en Zuidschermer) tussen de Delft en de Beemsterringvaart. De bodem bestaat in deze contreiën uit laagveen (klei met veengrond); voor zover valt op te maken uit de geraadpleegde, nogal globale, bodemkundige gegevens zijn de bovenste laag en de daaropvolgende lagen niet rood van kleur⁽¹⁶⁵⁾. Ook in Gulpen wordt (in 1841) een perceel roode koe genoemd. De bodem van Gulpen is nogal komplex, vooral lössleemgronden, maar ook wat kleien zandgrond⁽¹⁶⁶⁾.

Het toponiem komt ook voor buiten de landsgrenzen: Rode Koe in Vlijtingen in Belgisch Limburg⁽¹⁶⁷⁾. In Zweden is het aantal rode koeien in de eilandrijke kustgebieden bij Stockholm respectabel. Stahre noemt er vier en voegt daaraan toe dat hem nog zeven klippen met dezelfde naam bekend zijn in de buurt van Åland en Nyland (West-Finland). Al deze koeien zijn te vinden langs belangrijke vaarroutes. Röko in het zuidelijk deel van Mysingen wordt door Lucas Waghenaer genoemd als Roen Koen, Roo koe (1584-85). Dezelfde plek wordt in 1644 in een Zweedse bron beschreven als ‘rödhe Kon, hwilket är een rödh Klippa’ (‘de rode Koe, die een rode klip is’). Een ander Röko, ten zuidwesten van Örudden op Torö, wordt in 1815 vermeld als ‘en kal röd klippa, kallad Rödko’ (‘een kale rode klip, genaamd Rodekoe’). Stahre kept Rode koe als naam van een schip (16e eeuw) en is geneigd het toponiem Rode koe te beschouwen als een oorspronkelijke scheepsnaam (een schip van die naam kan op een eilandje vastgelopen zijn). De naam zou vervolgens door zeevarenden aan andere, niet noodzakelijk rood gekleurde, lokaliteiten gehecht zijn, zodat Rode koe als een soort mode- of vernoemingsnaam ging optreden⁽¹⁶⁸⁾. Recentelijk heeft S. Fries zich hierbij aangesloten⁽¹⁶⁹⁾.

(164) Bodemkaart 10 Oost (1974) en Toelichting.. (Wageningen 1974), blz. 54.

(165) L.J. Pons en M.F. van Oosten: De bodem van Noordholland (Wageningen 1974), blz. 164 en losse bodemkaart.

(166) M.M. van den Broek: De bodem van Limburg (Wageningen 1966) en losse bodemkaart.

(167) A. Houet: Dictionaire moderne..des communes Belges/ Modern woordenboek..der Belgische gemeenten (Brussel z.j.), blz. 584.

(168) N.-G. Stahre: Röko och Vita Märrn. in: Ortnamnssällskapets i Uppsala Årsskrift 1973, blz. 57-65; idem: Ortnamn i Stockholms skärgård (Stockholm 1986), blz. 28v.

(169) S. Fries: Likhetsnamn eller vandringsnamn? En synpunkt på namngivningen längs våra kuster. in: Stadnamn i kystkulturen. Norna-rapporter 41 (Uppsala 1989), blz. 36-37. Vgl. nog Modéer die ter verklaring van rood in bepaalde namen van bakens voor de zeevaart denkt aan rode verf (hij noemt als voorbeeld Röde och vite kon in Döderhult (I. Modéer: Småländska skärgårdsnamn (Uppsala 1933), blz. 83).

[p. 44]

Stahres gedachten over deze verspreidingsweg lijken mij juist. Er moet hier een vorm van beïnvloeding hebben plaatsgevonden. Al deze rode koeien zullen niet geheel onafhankelijk van elkaar tot stand gekomen zijn. De suggestie dat een scheepsnaam ten grondslag zou liggen aan dit toponiem spreekt mij daarentegen minder aan.

In de eerste plaats zijn althans enkele lokaliteiten bewijslijk rood van kleur. Bovendien is het niet ongebruikelijk dat lokaliteiten met (al dan niet van een adjektief voorziene) dieren worden vergeleken. Vooral eilandjes, landtongen en zwerfkeien doen vaak aan (liggende) beesten denken. Stahre noemt zelf verschillende voorbeelden, o.a. Stora en Lilla Grisen (‘het grote en kleine varken’) en Vita märren (‘de witte merrie’)⁽¹⁷⁰⁾. In Kullaberg, aan de Zweedse westkust, vinden we b.v. Kvigan (‘de vaars’), een grote zwerfsteen. Oorspronkelijk waren er twee stenen, waarvan de één Koen (‘de koe’) werd genoemd. Hier liggen ook Hästen (‘het paard’), een steen in het water die lijkt op een paard met geheven hoofd, Lejonet (‘de leeuw’), een eilandje in de vorm van een liggende leeuw en Ugglan (‘de uil’), een grote steen bij het water⁽¹⁷¹⁾. Verschillende voorbeelden, waaronder Kamelen (‘de Kameel’) zijn te vinden bij Modéer⁽¹⁷²⁾. Zilliacus kent in het Finse Houtskär o.a. Grågalten (‘de grijze beer (mannetjesvarken)’) en Svarta hunden (‘de zwarte hond’)⁽¹⁷³⁾.

Er is eigenlijk geen reden om de Rode koe op een andere manier te behandelen dan bovengenoemde toponiemen, die wèl als metafoor worden beschouwd. Bovendien mag dan de verspreiding in Zweden en Finland in relatie staan tot een druk bevaren route, de rode koeien in ons eigen land en het Belgische exemplaar laten zien dat er niet bepaald een op de klippen gelopen schip nodig is om tot het toponiem Rode koe te komen.

Ik geloof dat het toponiem Rode koe in het algemeen moet worden gezien als een metafoor, met dien verstande dat bij een kluster rode koeien rekening moet worden gehouden met naamgeving naar voorbeeld, waarbij de rode kleur van een perceel de overname bevorderd

(170) Stahre 1986, blz. 233, 238.

(171) K. Wijkander: Ortnamn på Kullaberg (Göteborg 1969(²)), blz. 93, 63, 99, 149.

(172) I. Modéer: Småländska skärgårdsnamn (Uppsala 1933), blz. 84 vv.

(173) K. Zilliacus: Ortnamnen i Houtskär (Helsingfors 1966), blz. 219, 220.

[p. 45]

kan hebben, maar niet steeds een noodzakelijke voorwaarde geweest hoeft te zijn.

Het rood van de koe kan naar gelang de plaatselijke omstandigheden veroorzaakt zijn door b.v. een bepaalde steensoort (in Zweden vaak fältspat), bij ons eerder een rode begroeiing (zoals zuring) of de kleur van de bodem (löss in Gulpen?). Bij de Rode koe sluit aan de Rode teef in Venlo (ijzeroer), mogelijk ook de rodehond (rooie Hond) in Edam en Landsmeer en Rode Luis in Gendringen. Het grote rode ‘Essogebouw’ in Den Haag heeft in 1989 de naam de Rode Olifant gekregen (in de Olifant is een toespeling op de olie van Esso verborgen).

Een kennelijke metafoor is ook de Reade Hoas, aangetroffen op drie plaatsen in de gemeente Tietjerkstradeel (in één geval ook bekend als De Sok) met als denotatum een rijtje arbeiderswoningen/buurtje, één maal in Menaldumadeel (een huisje) en dan nog een keer in Deersum (Rauwerderhem) als it Dearsumer húske, ook genaamd de Reade hoas of de Forbaernde fuotsok. Vergelijkbaar is De Roode Sok (een huis of huizen) in het Brabantse Berlikum. Kennelijk deed een (met rode dakpannen bedekte) huizenrij/ huisje de naamgevers denken aan een rode kous (vgl. ook kous als benaming voor ‘een, oorspronkelijk wel recht, stuk water’⁽¹⁷⁴⁾). Kledingstukken zijn wel vaker metaforisch gebruikt voor de naamgeving van bouwwerken, b.v. wambuis en jak⁽¹⁷⁵⁾ Gezien de koncentratie van drie exemplaren van de Reade Hoas in Tietjerkstradeel mogen we wel aannemen dat één van de drie namen model heeft gestaan voor de beide andere.

De omgeving van Harderwijk- Elburg deed door de grote hoeveelheden roodachtig wier denken aan rood haar: het Rooie Hoar. Het Rode Hoofd in de omgeving van Schiermonnikoog kàn een metaforische benaming zijn, maar een samenstelling met hoofd in de zin van ‘kaap, vooruitstekende landspits’ o.i.d. is ook denkbaar. Een vergelijking met een rode wollen stof ligt ten grondslag aan 1630 Rood Schaerlaecken in Katwoude, terwijl Het Roode Koper in Ermelo mogelijk gebaseerd is op de koperkleur van het zand, vgl. ook de Rode toren als benaming van een zandformatie in Rozendaal (Gld.). De donkerrode Coolse Poort in Rotterdam heeft in de volksmond de bijnaam Rode Kool gekregen.

De keuze voor lap in De Rooie en Blauwe Lap, twee rijtjes huizen in Borne, kan gestimuleerd zijn door het feit dat de Rooie Lap eigendom

(174) M. Schönfeld: Nederlandse waternamen (Amsterdam 1955), blz. 220.

(175) R. Rentenaar: Planken wambuis. in: Naamkunde 1987, jrg 19, nr 1-4, blz. 5-23.

[p. 46]

was van een textielconcern, terwijl in de naburige Blauwe Lap ook veel arbeiders van dat bedrijf woonden. Misschien mogen wij ook Roodkapje, naam van een villa in Putten, bij de metaforen onderbrengen, als die naam tenminste gekozen is op grond van een rood dak, iets wat bepaald niet zeker is (vgl. nog het huis van Roodkapje, een benaming die schoolkinderen hadden gegeven aan een klein houten huisje met roodgeverfde voorgevel in Nieuwleusen⁽¹⁷⁶⁾).

(176) H. Sterken Rzn: Ni'j luusen mien dörpien (Nieuwleusen 1976), blz. 88.

9) Vernoemingsnamen.

Vernoemingsnamen zijn Rodeplein in Gouda (een plein waar de verkeerslichten lang op rood bleven staan) en voorts De Roode Zee in Leiden. De Rode zee heeft ook elders in Europa tot vernoemingen geïnspireerd, vgl. het Deense toponiem Det røde Hav, een plas met bruinachtig water en De Roode Zee, 1664 de roo see in het Belgische Zwevegem die wordt beschreven als ‘Een meersch, die 's winters soms door rosachtige aarde overvloeid wordt’⁽¹⁷⁷⁾. Hier hoort niet bij Rode meer, naam van een huis in Deventer, dat een gevelsteen voorstellende Mozes in de Rode zee als oorsprong heeft⁽¹⁷⁸⁾. Het toponiem Rode steen (Andijk en Zijpe), mogelijk ook te beschouwen als een vernoeming naam, werd hierboven al behandeld.

(177) J. Kousgård Sørensen: Danske sø- og ånavne 5 (København 1984), blz. 417.K. de Flou: Woordenboek der toponymie van westelijk Vlaanderen, enz. (Brugge 1932), kol. [...]2; vgl. over bijbelse vernoemingsnamen R. Rentenaar: Vernoemingsnamen (Amsterdam 1984), blz. 201, 327.

(178) H.J. Nalis: Deventer verleden tijd (Rijswijk 1984), blz. 83; M.E. Houck: Wandelingen door Oud-Deventer (Deventer 1909), blz. 66.

10) Namen met een secundair eerste element.

Namen met een secundair eerste element zijn het hiervoor al besproken Rode dorp in Assen, de Rode kamp in Putten, waarschijnlijk ook 1540 Rooyvoort in Chaam en Rode dijk in Bergen (L.) en verder Roode Wetering in Woubrugge (in de Roode Polder), 1867 Roode Polder in Woubrugge (naar 1647 Roo Mole) en, eveneens naar een molen, 1610-15 De Roo Polder, 1639 De Roo polder in Schalkwijk, die in 1746

[p. 47]

verschijnt als De Roo Molen Polder, 1865 Romolenpolder, bijna epexegetisch aandoende vormen. Een voorstadium *Ro(de)molenpolder hoeft niet persé aan een naam als Rode polder vooraf te gaan, vgl. nog 1712 't Zwarte poldertje in Loosduinen ('s-Gravenhage) met aan de rand 't Zwarte Wip Molentje⁽¹⁷⁹⁾. Ik wil dan ook liever van secundaire naamgeving dan van reduktie spreken behalve in die gevallen waar duidelijk een ellips waarneembaar is, zoals bij Reaskurre, 1765 Roodepanneschuur in Workum.

(179) Vgl. L.H. Maas: De toponymische elementen zwart, wit en grijs. in: Naamkunde 1990, jrg 22, nr 1-4, blz. 41.

Het materiaal

Namen zonder bronvermelding zijn afkomstig uit de toponiemenverzameling van het P.J. Meertens-Instituut in Amsterdam (PJMI). Niet opgenomen zijn de namen van artefakten en stenen, huisnamen afgeleid van uithangborden, afleidingen van en samenstellingen met persoonsnamen, en toponiemen waarin de kleur niet op het perceel zelf slaat, maar deel uitmaakt van het eerste bestanddeel (b.v. Roderokkenbuurt of Baaienrokkenbuurt in Gouda⁽¹⁸⁰⁾). Wèl zijn steeds opgenomen namen van het type Rode Puinweg en Rood Pannenhuis, een kategorie waarbij niet altijd duidelijk is of rood bij het eerste of het tweede element gerekend moet worden. Bij meerdere toponiemen binnen één plaats wordt de (alfabetische) volgorde bepaald door het tweede element.

Groningen: rood: (Het) Rodewold, buurt: Bedum⁽¹⁸¹⁾; 't rooie dörp, arbeidersbuurt: stad Groningen⁽¹⁸²⁾; Rode weg, ook schertsend genaamd de Rooie akker, vroeger een puinweg (trekweg met rood steengruis) langs het Hoendiep: ten westen van de stad Groningen⁽¹⁸³⁾; 't Rode Huuske, vroeger een huisje⁽¹⁸⁴⁾, 1866 kp (blad Grijpskerk) Roode huisje: Lutjegast, Grotegast; Roodhuzen, streek: Lutjegast, Grotegast

(180) A. Scheygrond: Goudsche straatnamen (Alphen aan den Rijn 1979), blz. 167.

(181) Pott, blz. 368.

(182) Mededeling J.P. Wiegmans, Amsterdam.

(183) K. ter Laan: Nieuw Groninger woordenboek (Groningen/Djakarta 1952, 2e druk), blz. 756, 767; idem (Groningen/Den Haag 1929), blz. 842.

(184) Ter Laan 1952, blz. 767.

[p. 48]

(naar het daar gestaan hebbende Rode Huuske)⁽¹⁸⁵⁾; Rooie Voart, pad: Loppersum (vgl. 1730 ‘een uitvaart naar de weg’; vaart hier ‘boerenlaan’⁽¹⁸⁶⁾); Rooie acht: Middelstum All (vgl. 1828 ‘vruchtbare grond..waarna de zoogenaamde rooddoorn volgt’⁽¹⁸⁷⁾); Rooie schoul, 1436 tho Roeder Schoele⁽¹⁸⁸⁾, 1866 kp (blad Bedum) Roodeschool, 1867 kp (blad Middelstum) Roodeschool, voormalige kloosterschool van de abdij Aduard: Middelstum (in 1658 werd de school verkocht voor de sloop; in 1735 was een (vermoedelijk) gedeelte nog aanwezig. In 1829 werd het toen verdwenen gebouw als volgt beschreven: ‘..gebouw, hetwelk zich in het verschiet geheel rood vertoonde, doordien het met kleine roode pannen gedekt was, waarvan de scherven nog bij menigte daar voorhanden zijn’)⁽¹⁸⁹⁾; Rodeweg: Middelstum⁽¹⁹⁰⁾; Roode Schuur: Oldehove⁽¹⁹¹⁾; 1679 de Roopoorte, huis en land: Kolham, Slochteren⁽¹⁹²⁾; Rooie schoul, 1867 kp De Roode School, dorp: Uithuizermeden (naar de oude school, die met rode pannen of tegels gedekt was⁽¹⁹³⁾; volgens een andere versie (uit 1828) was de in 1730 gebouwde school van binnen en van buiten rood geverfd⁽¹⁹⁴⁾); De Rooie akker, identiek met De Ga, streek: Zuidhorn (naar de roodachtige grond)⁽¹⁹⁵⁾;

bruin: Broeneiland, bw en groenland, zand: Vlachtwedde;

geel: ôl-gele, bouwland: Kloosterburen, sectie D.

Friesland: rood: De Rohel, 1632 Rohel⁽¹⁹⁶⁾, 1844 Roohel⁽¹⁹⁷⁾, Reahel, De Reade Hel⁽¹⁹⁸⁾, De Roode Hel, gehucht: Augustinusga, Achtkarspelen (met verklaring: naar de kleur van het veen/rode zetwal van

(185) Ter Laan 1952, blz. 767.

(186) J.E. Muntinga en G.A. Brouwers: Bijdragen tot de kennis van de gemeente Loppersum (Loppersum 1960), blz. 88; Ter Laan 1929, blz. 1131.

(187) G. de Boer: Middelstum door de eeuwen heen (Bedum 1988), blz. 165.

(188) De Boer, blz. 249.

(189) Ter Laan 1952, blz. 767; De Boer, blz. 249.

(190) De Boer, blz. 251.

(191) Pott, blz. 368.

(192) K. ter Laan: Geschiedenis van Slochteren (Groningen 1962), blz. 304-05.

(193) Ter Laan 1952, blz. 767; H. Dijkema: Proeve van eene Geschiedenis der Landhuishouding en Beschaving, in de Provincie Groningen (Groningen 1851), blz. 460.

(194) T.K. Nijhoff-Meijer: Historie en boerderijen van Uithuizermeeden (Uithuizermeeden 1980, tweede druk), blz. 89.

(195) Ter Laan 1952, blz. 767, 263.

(196) S.J. van der Molen: Turf uit de wouden (Leeuwarden 1978), blz. 190.

(197) W. Eekhoff: Nieuwe atlas van de provincie Friesland ('s-Gravenhage-Leeuwarden 1970, facs.), blad Achtkarspelen.

(198) J. Winkler: Friesche Naamlijst (Leeuwarden 1898), blz. 299.

[p. 49]

een turfpet⁽¹⁹⁹⁾; vgl. fries hel ‘uitgeveende poel’⁽²⁰⁰⁾. De naam Rohel komt op meer plaatsen in Friesland voor (zie hieronder). In de meeste gevallen is het denotatum een boerderij. Een letterlijke interpretatie vanuit de bodemgesteldheid hoeft dan ook niet overal van toepassing te zijn. Mede door associatie met hel ‘inferno’ kan het tot de verbeelding sprekende toponiem zich tot een modenaam ontwikkeld hebben. Zie ook Rodehelstraat in Buren (Gld.) en Roode hel in Bennebroek (Nh.)); De Reade Skoalle, stuk grond, voormalige sate⁽²⁰¹⁾, 1548 byder schoele, 1576 ‘seeckere onse huys de schole genoempt staende by 't veene wesende een steenen huys met pannen gedeckt’⁽²⁰²⁾, 1718 Roa Schoel: Surhuisterveen, Achtkarspelen (bezit Gerkesklooster⁽²⁰³⁾; kan genoemd zijn naar baksteen en/of dakpannen); De Reade skûrre⁽²⁰⁴⁾, 1718 Roschuir⁽²⁰⁵⁾, 1865 kp Roodeschuur, gehucht: Surhuisterveen, Achtkarspelen; Rodemer: Jellum, Baarderadeel⁽²⁰⁶⁾; Readhûs: Minnertsga, Barradeel⁽²⁰⁷⁾; Rode Lap, Reade Lape (waarschijnlijk naar de rode gloed van surken = zuring over het hooiland)⁽²⁰⁸⁾: Tjummarum, Barradeel; de Rooie Haan, ook gen. De Klaine Haan, rijtje huizen ten oosten van de Swarte Haan: Het Bilt (mogelijk is de Rode Haan ontstaan als pendant van de reeds aanwezige Zwarte haan (waarin haan mogelijk harne ‘hoek’), misschien (mede) onder invloed van Rooie Haan, rijtje huizen onder St. Jacobiparochie, wat meer naar het zuidwesten in Het Bilt)⁽²⁰⁹⁾; De Rooie Hoek⁽²¹⁰⁾, Rode Hoek, 1865 kp

(199) H.T.J. Miedema: Reahel problems, the homonym hel and the distribution of old frisian and middle english breg ‘bridge’. in: Us Wurk 1979, jrg 28, blz. 155, 160; Encyclopedie van Friesland (Amsterdam/Brussel 1958), blz. 553.

(200) J.W. Zantema: Frysk Wurdboek 1 (Ljouwert 1984), blz. 387.

(201) Winkler 1898, blz. 300.

(202) Van der Molen, blz. 48-49.

(203) Van der Molen, blz. 48-49.

(204) Winkler 1898, blz. 300.

(205) Uitbeelding der heerlijkheit Friesland..door D Bern. Schotanus à Sterringa (z.pl. 1718, facs. Amsterdam/Leeuwarden 1979), blad Achtkarspelen.

(206) D.J. v.d. Meer: Namen van staten en saten in Friesland. in: FP XIII (1962), blz. 85.

(207) V.d. Meer, blz. 84.

(208) J.J. Spahr van der Hoek, m.m.v. O. Postma: Geschiedenis van de Friese landbouw. Deal II (z.pl. 1952), blz. 570.

(209) H.S. Buwalda: Fan Swarte harne na Swarte haan. in: FP V (1952), blz. 6-9; H.S. Buwalda: 'n Minnig Bildtse toponymen. in: FP VI (1953), blz. 12; L.H. Maas: De toponymische elementen zwart, wit en grijs, in: Naamkunde 1990, jrg 22, nr 1-4, blz. 7. Het zeer veel voorkomende toponiem Rode haan (vaak wel van oorsprong een huisnaam, naar een uithangbord) is verder niet in mijn onderzoek opgenomen.

(210) Buwalda 1953, blz. 15.

[p. 50]

Roode hoek: Nieuwe Biltdijk, Het Bilt; Roodpad, 't Roadpad, verharde weg: Lievevrouwenparochie, Het Bilt (waarschijnlijk is de naam ontleend aan de verharding met rood puin, afkomstig van het tichelwerk van Oudezijl. De weg loopt in de buurt van de Attesweg, bepuind in 1844, maar is daarmee niet identiek⁽²¹¹⁾); Rood Pannehuisje: St. Jacobiparochie, Het Bilt; De Rooie Poort, huis: St. Jacobiparochie, Het Bilt⁽²¹²⁾; De Reade Hel⁽²¹³⁾, 1854 De Roode hel, boerderij: Bolsward⁽²¹⁴⁾; Roodkerk, Readtsjerk, 1421 Rada tzerka, 1437 Radatziercstera, Rode Kercke: Dantumadeel⁽²¹⁵⁾ (met verklaringen: ‘Roodkerk, weleer Roorda-kerk, van den geslachtnaam Roorda’⁽²¹⁶⁾ (deze suggestie wordt niet door de oude vermeldingen gestaafd); ‘de oude kerk staat er vrij eenzaam en is met “roode” pannen gedekt’⁽²¹⁷⁾ (tussen deze observatie en de oudste vermelding van het toponiem zitten echter bijna vijf eeuwen); ‘Christelijke tegenhanger tegen de zwarte hel der Heidenen, gelijk Readhel..’ (de gedachte achter deze, voor de naamsverklaring onbruikbare, suggestie is dat de christenen zich de hel voorstelden als een heet gloeiend oord, terwijl de heidenen dachten aan een duistere, koude plaats)⁽²¹⁸⁾; Roode Poel, plas: Veenwouden, Dantumadeel⁽²¹⁹⁾; De Reade Wier (afgegraven): Roodkerk, Dantumadeel (rode knipklei)⁽²²⁰⁾; de Rode Winkel, straathoek?: Dokkum⁽²²¹⁾; 1865 kp Rodenburg, huis: Doniawerstal; 1543 die roede weren: Langweer, Doniawerstal⁽²²²⁾; De Reafinne, Roode Fenne, stuk land: Blija, Ferwer-

(211) Buwalda 1953, blz. 19; Eekhoff, blad het Bildt (1852).

(212) Buwalda 1953, blz. 9.

(213) Winkler 1898, blz. 299.

(214) Eekhoff, blad Wonseradeel; Miedema 1979, blz. 160.

(215) T. Wynterp: Toponymen fan de Trynwalden en omkriten. in: FP XIV (1965), blz. 65.

(216) A. Wassenbergh: Verklaring der namen van eenige Steden, Grietenijen en Dorpen in Friesland. in: Friesche Volks-almanak 1840, jrg 5, blz. 141.

(217) J. Hepkema: Eenvoudige Memories en Bemerkingen langs straten en wegen voor landgenoot en vreemdeling (z.pl., z.j.), blz. 90. blijkens de heruitgave van deze Memories, met een toelichting van J.J. Kalma (Leeuwarden 1970) beslaan Hepkema's memories de periode 1894-1917.

(218) J. Winkler: De hel in Friesland. in: Friesche Volksalmanak 1894, blz. 5, 1.

(219) Lijst der aardrijkskundige namen van Nederland (Leiden 1936), blz. 361 (hierna afgekort als Lijst 1936).

(220) T. Wynterp: Toponymen fan de Trynwalden en omkriten. in: FP 14 (1965) blz. 70; Miedema, blz. 155.

(221) S.E. Wendelaar Bonga: Oer strjitnammen yn Dokkum. in: FP X (1957), blz. 53.

(222) Spahr van der Hoek, Landbouw II, blz. 570.

[p. 51]

deradeel⁽²²³⁾; 1851/1867 De Rohel, De Roode Hel, boerderij en grasland: omgeving Midlum, Franekeradeel⁽²²⁴⁾; Rode dorp, Reade dorp, id. met: Gorredijk (vanwege politieke richting; Gorredijk was in het laatste kwart van de vorige eeuw sterk betrokken bij de opkomende socialistische beweging)⁽²²⁵⁾; Roode kerf, buurt: Warns, Hemelumer Oldeferd⁽²²⁶⁾ (in gebied met rood keileem, vgl. Roode Klif); Rea(de) Klif⁽²²⁷⁾, it Reade Clif, ‘oudtijds Ra-wier’⁽²²⁸⁾, Het Roode Klif, 1639 't Roode Clif⁽²²⁹⁾, 1823 de zogenaamde Roodeklift (‘De zee heeft onlangs van dien klift de helft weggespoeld, zoodat dezelve nu aan den zeekant geheel steil is en de ingewanden das Duins zichtbaar zijn’)⁽²³⁰⁾, 1865 kp Roode Klif: Scharl, Hemelumer Oldeferd (pleistocene opduiking, die voornamelijk bestaat uit keileem⁽²³¹⁾. Het klif werd eind negentiende eeuw glooiender gemaakt en met graszoden bedekt; daarvóór had het een steile wand van rood keileem. Het Rode Klif speelt een rol in verschillende verhalen (waaronder verklaringssagen en kronieken)⁽²³²⁾; Rea(de) skuorre⁽²³³⁾, Roode Schuur, huis⁽²³⁴⁾, 1851 de Roode Schuur vr. Koppenburg⁽²³⁵⁾: Laaksum, Hemelumer Oldeferd (vgl. even over de gemeentegrens 1854 de Zwarte schuur, huis: Gaasterland⁽²³⁶⁾); Reade Beijen, ‘koumelkersspultsje’: Kubaard, Hennaarderadeel (naast

(223) Winkler 1898, blz. 299.

(224) Miedema 1979, blz. 160.

(225) Mededeling van de Fryske Akademy per brief van 25 april 1989. Zie verder: Sj. van der Schaaf: De Gordyk en de Folkspartij. in: De vlecke Gorredyck. Haadstikken út 350 jier skiednis (Gorredijk 1981), blz. 103-111; J. Frieswijk: De Gorredijkse socialisten en de arbeidersbeweging in de Friese zuidoosthoek in de negentiende eeuw. in: Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland 1976, blz. 92-139.

(226) Pott, blz. 368.

(227) P. Sipma: Fryske Nammekunde II (Drachten 1966), blz. 150.

(228) Bruinsma, blz. 17.

(229) Jacob Aertsz. Colom's kaart van Holland 1639 (Alphen aan den Rijn 1979), blad 28.

(230) M.E. Kluit: Nederland in den goeden ouden tijd zijnde hat dagboek van Jacob van Lennep.. 1823 (Utrecht 1942), blz. 43.

(231) Toelichting bij Bodemkaart van Nederland. Blad 15 West en 15 Oost (Wageningen 1970), blz. 144, 100, 38.

(232) Zie J.J. Bruinsma: Het Roode klif. in: Nieuwe Friesche volks-almanak 1863, blz. 17-40, Encyclopedie van Friesland (Amsterdam-Brussel 1958), blz. 552 en W.T. Beetstra: Toponimen en toponimyske eleminten yn Fryslân (Ljouwert 1987), blz. 158.

(233) Spahr van der Hoek, Landbouw II, blz. 551.

(234) Pott, blz. 368.

(235) Eekhoff, blad Hemelumer Oldephaert en Noordwolde.

(236) Eekhoff, blad Gaasterland.

[p. 52]

Swarte Beijen, arbeiderswoning, vroeger een kroegje)⁽²³⁷⁾; 1738 Rodahuis, 1851 Rodenhuis, kleine boerderij: Kubaard, Hennaarderadeel (vermoedelijk te interpreteren als *Roordahuis; vgl. 1709 Sipke Jans Roordahuis)⁽²³⁸⁾; 1721 Roode huis, plaats: Waaksens, Hennaarderadeel⁽²³⁹⁾; Trehûs⁽²⁴⁰⁾, Reahûs, dorp (met verklaring: oorspronkelijk een boerderij met rood pannendak)⁽²⁴¹⁾, 1865 kp Roodhuis: Oosterend, Hennaarderadeel; Rodedorp: Herenveen⁽²⁴²⁾; read Panhûs krutsje: Idaarderadeel; Rawier, boerderij: Warga, Idaarderadeel (Rawier werd wel als naam voor heel Warga gebruikt)⁽²⁴³⁾; De Reade Skoarstien, ook gen. De Lape, sate: Wartena, Idaarderadeel⁽²⁴⁴⁾; Rea(de) skuorre: Warga, Idaarderadeel⁽²⁴⁵⁾; de Roode Schuur: Burum, Kollumerland⁽²⁴⁶⁾; Reade wei, weg: Kollumerland (‘waarschijnlijk omdat de verharding niet uit macadam maar uit puinslag van rode klinkers bestond’)⁽²⁴⁷⁾; Rooie dorp: Leeuwarden (rode daken)⁽²⁴⁸⁾; Rooie dorp, arbeidersbuurt: Huizum, Leeuwarderadeel⁽²⁴⁹⁾; Roode reed: Oude Leije, Leeuwarderadeel; de Reade hoas, (in 1969 afgebroken) huisje: Beetgum, Menaldumadeel⁽²⁵⁰⁾; De Reade Hel⁽²⁵¹⁾, 1851 Rohel⁽²⁵²⁾, boerderij: Slappeterp, Menaldumadeel⁽²⁵³⁾; Rood Puindijkje: Berlikum, Menaldumadeel; it Dearsumer húske, ook gen. de Read hoas of de Forbaernde fuotsok: Deersum, Rauwerderhem⁽²⁵⁴⁾; it Raide heufd, ca

(237) H.W. Kuipers: Kubaerder toponimen. in: FP X (1957), blz. 56.

(238) Kuipers, blz. 56.

(239) R.S. Roarda: In mannich toponymen II. in: FP XI (1958), blz. 80.

(240) Winkler 1898, blz. 300.

(241) Encyclopedie van Friesland 1958, blz. 554.

(242) Lijst van Nederlandse straatnamen..(1967).

(243) J.J. Spahr van der Hoek: Dr. P. Sipma syn toponymyske neilittenskip. in: FP XV (1969), blz. 95.

(244) Winkler 1898, blz. 356.

(245) Spahr van der Hoek, Landbouw II, blz. 551.

(246) A.J. Andreae: Oudheidkundige plaatsbeschrijving van de gemeente Kollumerland en Nieuwkruisland. Tweede gedeelte (Kollum 1885), blz. 168.

(247) H. Veenstra m.m.v. J. Jongsma en O. Vries: Voetpaden in de gemeente Kollumerland c.a. (Kollum 1982, 2e uitgave), blz. 87.

(248) S. Boetes-Nicolai: Mijmeringen van dochter van de brandweerman. in: 't kleine krantsje 1984, jrg 20, nr 461, blz. 11.

(249) Opgave Nammekundich Wurkforbân Fryske Akademy.

(250) Spahr van der Hoek, Landbouw II, blz. 562.

(251) Winkler 1898, blz. 299.

(252) Eekhoff, blad Menaldumadeel.

(253) Miedema 1979, blz. 160.

(254) Ph.H. Breuker: Toponymy fan Boazum (Ljouwert 1978), blz. 7.

[p. 53]

1732 het Roodhooft⁽²⁵⁵⁾, 1732 ‘Het Rood hooft koomt veel boven’⁽²⁵⁶⁾, 1762 kapen en zeetonnen op Schiermonnikoog, op het roode hoofd⁽²⁵⁷⁾ (op de kaart van 1732 is de plaats van (witte en zwarte) kapen en tonnen ingetekend), 1863 Het Roode Hoofd (met verklaring: naar de kleur van mossels of zeewier?; de kleur van mossels varieert van olijfbruin tot blauwzwart, zodat de mossels in ieder geval als naamgevingsmotief afvallen⁽²⁵⁸⁾), ook genaamd It Read Fjûr of Robbewâl, 1865 kp Roode hoofd: omgeving Schiermonnikoog (volgens vissers brandde hier ‘in read fjûr, to sizzen in reade lampe op in gasboei’)⁽²⁵⁹⁾ (hoofd: ‘kaap, vooruitstekende landspits’ o.i.d. of metafoor); Rohel, Reahel, 1507 Nyega off Radehol, Reede Hel, 1509 Die Rodehel, 1517 Roerdehel⁽²⁶⁰⁾ (met verklaring: naar de kleur van het veen. De bodem bestaat uit venige en zandige klei op veenmos- of zeggeveen: bovenin zwart, daaronder roodbruin⁽²⁶¹⁾), 1848 Rohel of Nijega⁽²⁶²⁾, dorp: Schoterland; Reade Hoas, rijtje arbeiderswoningen: Giekerk, Tietjerkstradeel⁽²⁶³⁾; Reade Hoas: Oudkerk, Tietjerkstradeel⁽²⁶⁴⁾; De Sok of de Reade Hoas, buurtje: Tietjerk, Tietjerkstradeel⁽²⁶⁵⁾; De Reade Singel, eerder Reade Loane: Tietjerkstradeel⁽²⁶⁶⁾; De Reade Wier (afgegraven): Tietjerkstradeel⁽²⁶⁷⁾; Roodeterp: Westdongeradeel⁽²⁶⁸⁾ (Roodeterp vond ik alleen bij Pott. Misschien is er sprake van verwarring met Raarderterp (ook in andere vormen, o.a. 1718 Raard terp, 1853 Raad of

(255) H. Feenstra: De Schiermonnikoger families Donama en Donema. in: Jaarboek Centraal Bureau voor genealogie 41 (1987), blz. 212.

(256) L. Mellema: Schiermonnikoog lytje pole (Haren 1973), blz. 53; dezelfde afbeelding ook in: J. Abrahamse en H. Koning: Schiermonnikoog van Westerstrand tot Willemsduin (Haren 1969), blz. 33. Deze kaart wijkt licht af van degeen die in Feenstra is afgedrukt.

(257) H.O. Feith: Register van het archief van Groningen. Vijfde Deel (Groningen 1857), blz. 13.

(258) Oosthoek's geïllustreerde Encyclopaedie. Achtste deel (Utrecht 1922), blz. 329.

(259) Y. Poortinga: In pear wâdtoponymen. in: FP IX (1957), blz. 30; Y. Poortinga: Wierumer wad- en noardse- toponymen. in: FP VIII (1956), blz. 34.

(260) Miedema 1979, blz. 160.

(261) Kaart behorend bij J. Cnossen: De bodem van Friesland (Wageningen 1971).

(262) Eekhoff, blad Schoterland.

(263) Opgave Fryske Akademy per brief van 25 april 1989.

(264) Idem.

(265) T. Wijnterp: Toponymen fan Ryptsjerk, Tytsjerk, Suwâld en fan Hurdegaryp, in: FP XV (1969), blz. 27.

(266) Wynterp 1965, blz. 70.

(267) Wynterp 1965, blz. 70.

(268) Pott, blz. 368.

[p. 54]

Roorderterp), dat een iets andere ligging heeft⁽²⁶⁹⁾. Dit toponiem is wel verklaard als terp van rode knipaarde, overigens zonder opgave van oude vermeldingen die deze verklaring zouden kunnen ondersteunen⁽²⁷⁰⁾); De Roo Westerpolder: Holwerd, Westdongeradeel; Rode dorp: omgeving Noordwolde (buiten bebouwde kom), Weststellingwerf⁽²⁷¹⁾; de Reafinne, laagveen: Oudega, Wymbritseradeel; Reakou, hooiland, Rea Kou, twee percelen hooiland (waarvan één buitendijks, horende onder Scharnegoutum sectie D en E)⁽²⁷²⁾, 1511 die rode koe (met verklaring: naar de rode gloed van surken = zuring over het hooiland? rode koeien waren destijds in Friesland niet uitzonderlijk, zodat deze metafoor geen verbazing hoeft te wekken)⁽²⁷³⁾, Roekepôlle⁽²⁷⁴⁾, Rûkke(polle) (met volksetymologische verklaring: eiland bewoond door roeken)⁽²⁷⁵⁾, 1718 De Roo Koe⁽²⁷⁶⁾, 1865 kp Rookoepolle, eilandje in het Snekermeer: op de grens van Doniawerstal en Wymbritseradeel (een verklaring uit *Reade Gaw⁽²⁷⁷⁾ mist steun in de realiteit); De Reade Hel, 1728 Roohel, boerderij: Workum⁽²⁷⁸⁾ (volgens mededeling van W.T. Beetstra missen de oudste vormen van dit toponiem het adjektief; rood kan later zijn toegevoegd naar analogie van andere Rode hellen en/of door associatie met hel ‘inferno’; vgl. ook Rodehelstraat in Buren, Gld.); Reaskurre, Reaskuorre, Roode Schuur⁽²⁷⁹⁾, 1765 Roodepanneschuur, boerderij: Workum⁽²⁸⁰⁾ (vgl. adjektiefafleiding Reaskuorster poel, 1750 Readepannepoel, ca 1880 Reaskurstermar⁽²⁸¹⁾);

(269) Schotanus, blad Donger deel west zyde; Eekhoff, blad West-Dongeradeel; Pott, blz. 358.

(270) R. Posthumus: Vervolg en slot der proeve eener taalkundige verklaring van plaatselijke benamingen in Westdongeradeel. in: Nieuwe Friesche volks-almanak 1857, jrg 5, blz. 51, 52.

(271) Grote Provincie Atlas 1:25000. Friesland (Groningen 1989), blad 149.

(272) H. Halbertsma: Het Sneeker Oud-Kerkhof. in: De Vrije Fries 38 (1946), blz. 57.

(273) Spahr van der Hoek, Landbouw II, blz. 570.

(274) J.J. Kalma: Forfoarme nammen. in: FP II (1949), blz. 24.

(275) L.A. Dokkum: Het Sneeker oud kerkhof en de Gravinneweg. in: De Vrije Fries 21, (1913), blz. 428.

(276) Uitbeelding der heerlijkheit Friesland..door D Bern. Schotanus à Sterringa (z.pl. 1718, facs. Amsterdam/Leeuwarden 1979), blad Donia werstal.

(277) Dokkum, blz. 427v.

(278) W.T. Beetstra: Warkumer toponymen. in: FP XV (1969), blz. 118.

(279) Pott, blz. 368.

(280) PJMI/Beetstra 1969, blz. 118.

(281) W.T. Beetstra: Warkumer wetternammen, in: FP XII (1959), blz. 50; Beetstra 1969, blz. 118.

[p. 55]

bruin: Bruinkorst: Minnertsga, Barradeel; Brunwetters leech: Akkerwoude, Dantumadeel; Bruine vier achter weiland: Herbaium, Franekeradeel; Brúndear⁽²⁸²⁾, 1867 kp Bruindeer, gehucht: Wonseradeel (duistere herkomst); Brúndyk (vgl. Griene Dyk)⁽²⁸³⁾, 1867 kp Bruindijk: Wonseradeel;

geel: Geel Sân, land, omgev. Hollum, Ameland⁽²⁸⁴⁾; 1866 kp Geleburen: Baard, Baarderadeel (mogelijk naar gele baksteen; tussen Bolsward en Tsjum wordt klei gevonden die van nature geelbakt (wordt gebruikt voor gevelsteen)⁽²⁸⁵⁾, vgl. ook 1800 ‘..landen daar onder die kleij, de geele tichelkleij, zomtijds 3 voet diep, om geele steep van te bakken, zit’⁽²⁸⁶⁾); Gielfinne (waarschijnlijk naar gele bloemen)⁽²⁸⁷⁾, Giel(e)finne, weiland: Jelsum, Leeuwarderadeel;

Drente: rood: Roakker, 1806 Rooakker: Anderen, Anlo; 1806 Roo Sand, wei: Schipborg, Anlo; Roodijk: Anreep, Assen; Rode Dorp: Assen (naar de ligging bij de Roodeweg, eerste element secundair. De buurt (sociale woningbouw) was gereed in 1916)⁽²⁸⁸⁾; Roodeweg: Assen⁽²⁸⁹⁾; 1844 (de) roodbol: Bruntinge, Beilen⁽²⁹⁰⁾ (verbastering van plantnaam robol/roebol?); Roo (d) brand, groen- en bouwland, hoge zandgrond, 1807 Roobrand, ca 1830 't Rode Brand⁽²⁹¹⁾: Drijber, Beilen; Roodeland (in ijzerrijk stroomdal): omgeving Beilen⁽²⁹²⁾; 't Rooie Darp, het rooie dörp, ca 1950 Rode Dorp, rij huizen: Hooghalen, Beilen (‘naar de steensoort en politieke overtuiging’)⁽²⁹³⁾; Robos(sen): Drouwen, Borger; Roomaat: Drouwen, Borger; 1807 Rooland, groen-

(282) J.J. Spahr van der Hoek: De plaknammen fan Wûnseradeel. in: FP XV (1969), blz. 42.

(283) K.A. Rienks en G.L. Walther: Binnendiken en slieperdiken yn Fryslan, Tekst (Bolswert 1954), blz. 301 en Atlas, blz. 123.

(284) A.G. Oud: Woa'deboek fan ut Amelands (Ljouwert 1987), blz. 283.

(285) Encyclopedie van Friesland 1958, blz. 312.

(286) J.M.G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800. III. in: Historia Agriculturae III (1956), blz. 123 (District De kleistreken van Friesland).

(287) Spahr van der Hoek, Landbouw II, blz. 543.

(288) B. Boivin: Gaarne zouden wij een woning willen hebben... De 75-jarige geschiedenis van de sociale woningbouw in de stad Assen (Assen 1983), blz. 23.

(289) Boivin, blz. 23.

(290) J. Wieringa: Drentse veldnamen. Kaartblad 30. Drijber (Groningen 1981), blz. 14.

(291) PJMI/ Drijber, blz. 16.

(292) A.H. Booij: IJzeroer in Drenthe. Ontstaan, voorkomen, winning en gebruik. in: Nieuwe Drentse Volksalmanak 1986, jrg. 103, blz. 71.

(293) R.A. Ebeling en J. Wieringa: Drentse veldnamen. Kaartblad 17. Schattenberg (Groningen 1987), blz. 14; W. Bakker e.a.: Beilen in oude ansichten (Zaltbommel 1971), nr 45.

[p. 56]

land: Wittelte, Diever; 't rooie dörp: Dwingelo (negen woningen, in 1947-48 gebouwd op de last van de gemeente; ze zijn genoemd naar de kleur van de dakpannen die opviel in een dorp met voornamelijk grijze dakpannen en rieten daken)⁽²⁹⁴⁾; 't rooie weggie, zandweg: Dwingelo (benaming in de volksmond vanwege de kleur: de bodem bevat ijzeroer)⁽²⁹⁵⁾; roodpannenhuis, boerderij: Havelte; Roode Wijk, kanaal: Hogeveen⁽²⁹⁶⁾ (niet identiek met de iets zuidelijker gelegen Roodhuizenwijk); Rogat: Meppel⁽²⁹⁷⁾; Rowand, Rowan(nen): Langelo, Norg;de Dreeve of de Rooie, 1860 Veenweg, Exloër en Valther Rooweg, 1930 Exloër en Valter Rooiweg: op de grens van de marken Exlo en Valte, Odoorn⁽²⁹⁸⁾ (de vorm rooi- mogelijk door associatie van deze rechte weg met rooi(lijn)); Roonboom (natte grond met veel ijzer), Roomboom, groenland: Zwinderen, Oosterhesselen⁽²⁹⁹⁾ (boom is voor meerdere interpretaties vatbaar: bodem, slagboom?); Rorhienen (te lezen als Rorhienen?) (natte grond met veel ijzer): Gees, Oosterhesselen⁽³⁰⁰⁾; Rooma, groenland: Ansen, Ruinen; Roomas, groenland: Nuil, Ruinen (uit *Romars); Roomos, wei of hl: Pesse, Ruinen ( uit *Romors, variant van Roma(r)s?); Roboms: Sleen⁽³⁰¹⁾ (herkomst duister); Rode Sloot, vroeger een waterloop ten oosten van de Laak: Sleen⁽³⁰²⁾; Ro-akkers, de Rooakkers, 1807 (Kleine) Roo akker, bw: Zwiggelte, Westerbork⁽³⁰³⁾; 1807 Kleine Roo hak, bw: Zwiggelte, Westerbork; 1850 het Roodhoutje: Balinge, Westerbork⁽³⁰⁴⁾; Rode zand, roodzand, roo zand: Donderen, Vries; Ro(o)dijk: Deurze, Rolde;

bruin: 1574 den Bruijnen Bultt: (marke van) Ansen, Ruinen⁽³⁰⁵⁾; 1807 veen in het Mandevelt bij de Bruineberg: Zuidwolde⁽³⁰⁶⁾;

(294) R. Smit: Fragmenten uit de geschiedenis van Dwingelo (z.pl. 1982), blz. 280.

(295) Smit, blz. 318.

(296) Lijst 1936, blz. 361; top.krt nr 256, schaal 1:25000 (1935).

(297) J. Prunel-Bosch: Mijn jeugd in Meppel. in: Oud Meppel 1986, jrg. 8, nr 3, blz. 43.

(298) J. Wieringa en R.A. Ebeling: Drentse veldnamen. Kaartblad 19. Exlo (Groningen 1983), blz. 28.

(299) B. van Heuveln en J. Wieringa: Veldnamen in het Zuidenveld. in: Nieuwe Drentse Volksalmanak 1958, jrg 76, blz. 146.

(300) Idem.

(301) J. Wieringa: De veldnamen in de gemeente Sleen (z.pl. 1970), blz. 29.

(302) Booij, blz. 71v.

(303) Schattenberg, blz. 26.

(304) Drijber, blz. 13.

(305) J.G.C. Joosting: Plaatsnamen in Drente. in: N.G.N. V (1901), blz. 33.

(306) P. Brood: Inventaris van stukken afkomstig van de familie Linde te Zuidwolde (Assen 1976), inv. nr 84. in: Zeven zuidwest-drentse familie-archieven (Assen 1983).

[p. 57]

geel: Geelbloemen: Assen; 1444 terra graminalis sive fundus dictus dat Gelebroeck, 1474 eenre ghemeenten geheten dat Gelebroeck⁽³⁰⁷⁾, 1865 kp Geel Broek: Assen (grenst aan Geel Broek in Rolde); Geelbroek, wei: Beilen; de Gelink, 1651 Gelinck: Exlo, Odoorn⁽³⁰⁸⁾; ca 1650 Gele Broeck, 1663 (groenlanden) bij en ontrent Geelbroeck als een quabbe liggende, 1664 ‘(een gruppe of slootien) beginnende van het Vledder int Geelbroeck gelegen recht uyt tot aen de paell achter de geele bloemen staende’: omgeving Amen-Deurze, Rolde (de auteur denkt aan de gele bloemen van de gagel)⁽³⁰⁹⁾;

Overijsel: rood: Rode Dorp: Almelo (wijk De Riet waar veel arbeiders woonden. De wijk werd nà 1918 gebouwd door de in 1914 opgerichte woningstichting ‘Beter wonen’⁽³¹⁰⁾; in Almelo ook 't Blauwe dorp, denotatum onbekend); Rooie Lap, rijtje huizen: Borne (Deldense straat. De woningen werden rond 1890 gebouwd in opdracht van het textielbedrijf Spanjaard (tegenover de fabriek). Over de herkomst van de naam doen verschillende verklaringen de ronde: 1) de woningen werden bewoond door socialisten; 2) er woonden publieke vrouwen (buurt met rode lampjes); 3) de woningen hadden rode dakpannen. Deze laatste verklaring lijkt mij de meest aannemelijke, vgl. Blauwe Lap, rijtje huizen, eveneens in de Deldense straat, vermoedelijk voorzien van blauwe dakpannen. Ook hier woonden veel werknemers van Spanjaard)⁽³¹¹⁾; 1934 Roode kamp, wei: Denekamp⁽³¹²⁾; Rode Maat, 1934 Roode maat, wei⁽³¹³⁾ (naast de Roode kamp): Denekamp (‘oerbanken’)⁽³¹⁴⁾; Rode Mors, wei, mogelijk identiek met 1866 kp Roden Mos, boerderij: Denekamp; 't Rode Veld, heidegrond: Denekamp; Roodendijk: Deventer⁽³¹⁵⁾; de Rode Allee: Diepenheim⁽³¹⁶⁾; Rodijk,

(307) Joosting, blz. 59.

(308) Exloo, blz. 25.

(309) A.W. Edelman-Vlam: Veldnamen in de gemeente Rolde. in: Naamkunde 1969, jrg 1, nr 2-4, blz. 155 en Bijlage (losse kaart).

(310) G.J.I. Kokhuis: Historie van Almelo (Hengelo 1985), blz. 152.

(311) [Spanjaard Borne]. in: Inslag 1986, jrg 7, nr l, blz. 12, 17.

(312) Kaart behorend bij: K. Döhmann, m.m.v. W.H. Dingeldein: Singraven. Vierde deel (z.pl. 1934).

(313) Idem.

(314) W.H. Dingeldein: Het land van de Dinkel (Meppel 1950(²)), blz. 78.

(315) Pott, blz. 368.

(316) W. Hoogeland: Diepenheim (Raalte 1983), hoofdstuk 4 (zonder paginering).

[p. 58]

gehucht⁽³¹⁷⁾, 1817 de Roodendijk⁽³¹⁸⁾, Colmschate, Diepenveen; den Rooakker, bw: Haaksbergen; Rode Braak⁽³¹⁹⁾, 1866 kp De Roode Braak en Horst: Haaksbergen; Rode Brede: Haaksbergen sectie G (kennelijk identiek met Rouwebrede bij de Hegge): Haaksbergen⁽³²⁰⁾; Rookamp, verschillende percelen: Haaksbergen, secties B, G, H, I⁽³²¹⁾; Rooland, verschillende percelen: Haaksbergen, secties A, B, E, H⁽³²²⁾; Rode Slat: Haaksbergen⁽³²³⁾; 1859 weg of dijk de Rodijk: Linde, Den Ham⁽³²⁴⁾ (in 1832 nog onverhard (grasland) blijkens de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel van het kadaster); Rode dorp, 1924 Roode dorp⁽³²⁵⁾, wijk: Vroomshoop, Den Ham (naar de rode pannendaken); 1861 Een stuk bouwland..de Lage Kamp aan de Roode Steeg genaamd’: Collendoorn, Hardenberg, sectie B⁽³²⁶⁾; De Rooweerd, lage wei: Hasselt; Rode dorp, wijk (gebouwd nà 1920): Heino⁽³²⁷⁾; 1414, 1438 de Roedenhaer: Elen, Hellendoorn⁽³²⁸⁾; 't Rode Rietje: Losser (‘roodgekleurd door het ijzeroer’)⁽³²⁹⁾; ca 1865 kp Het Roode Veld: Losser; 13-3-1863 Dev.C. de Romaat. Markelo; de Rooienkolk: Beerse, Ommen⁽³³⁰⁾; 't Rooie Dorp (=Bloemenbuurt): Steenwijk (in 1916-28 gebouwd door de woningstichting ‘Steenwijk’)⁽³³¹⁾; de Roode bree, Roobree, bouwland: Mander, Tubbergen⁽³³²⁾; 'n rodenmös, laag wei-

(317) Topatl 3, blad 75.

(318) Akten Deventer 1817 arch.nr 2348, aktenr N30 (excerpt in PJMI).

(319) W.E. ten Asbroek en J. Overbeeke: De Rode Braak te St. Isidorushoeve. in: Aold-Hoksebarge 1974, jrg 7, nr 2, blz. 409.

(320) Veldnamen in Haaksbergen (Haaksbergen 1982), blz. 110.

(321) Veldnamen in Haaksbergen, blz. 53, 108, 119, 175.

(322) Veldnamen in Haaksbergen, blz. 19, 20, 25, 30, 35, 36, 49, 54, 62, 83, 114, 124.

(323) Veldnamen in Haaksbergen, blz. 73.

(324) Notarieel archief Kanton Ommen nr 547, aktenr 2353, oude nummering (Rijksarchief in Overijssel).

(325) Veldboekje (Rijksarchief in Overijssel).

(326) Notarieel archief Kanton Ommen nr 548, aktenr 2605, oude nummering (Rijksarchief in Overijssel).

(327) J. Bieleman: Heino. Een geschiedenis van mens en plaats (Zwolle 1980), blz. 58.

(328) Tijdrekenkundig register op het oud provinciaal archief van Overijssel. Tweede gedeelte (Zwolle 1859), blz. 218; Idem. Derde gedeelte (Zwolle 1860), blz. 38.

(329) Grondstukken en Bewoners in de Marke Losser omstreeks 1832. Deel 2 (Losser 1989), blz. 63.

(330) Veldnamen in Ommen (Zwolle 1983), blz. 23.

(331) H. Spreen: Wonen in Steenwijk rond 1900. in: Hist. Mededel. Steenwijk 1987, jrg 4, nr 1, blz. 12.

(332) C.C.W.J. Hijszeler: De buurschap Mander en omgeving in de historie. in: VMORG 1970, blz. 24; J.H. Wigger: De bezitters van de Meijerhof.. in: Jaarboek Vasse-Mander-Hezinge 1985-86, blz. 44.

[p. 59]

land: Weerselo (‘vroeger rood water door ijzeroer’); 1798 Ro(o)de veld: Weerselo⁽³³³⁾; de Robroeksche weg: Zalk; het Roogoor: Dieze, Zwolle; 1351 tot aan de Roden thoerne, een in 1844 gesloopte waterpoort van rode baksteen: Zwolle (vgl. Roode torenplein)⁽³³⁴⁾; Roo diek, wei: Zwollerkerspel; 't Rooie köllekie, waterplasje, ‘naar de kleur van de bodem’: Langenholte, Zwollerkerspel⁽³³⁵⁾;

bruin: 1447 tusschen der Bruijnenborch, 1554 huis tegen S. Lebuinus-kerkhof, tusschen den Bruijnenberch en..: Deventer⁽³³⁶⁾ (gegeven het lidwoord in de oudste vermelding is het tweede element niet mnl. borch, variant van berch, m., maar mnl. borch, vr., later ook m. ‘stad, burcht’ (hier niet noodzakelijk een versterkt huis); zie ook onder Zwolle); 1865 kp 't Bruine Veld, 1881 ‘een stuk veengrond in het Bruine veld’⁽³³⁷⁾: Gramsbergen; het Bruine Veen, deel van het Lutter Turfveen: Hardenberg⁽³³⁸⁾; Bruine Veld: Daarle, Hellendoorn⁽³³⁹⁾; Bruinakker: Markelo; 't Brune Veld⁽³⁴⁰⁾, 1885 stuk veen of schaddengrond.., het Bruineveld genaamd‘: Dalmsholte, Ambt Ommen, sectie H⁽³⁴¹⁾; Bruinhaar: Raalte⁽³⁴²⁾; de broen(e) (h)ieugte⁽³⁴³⁾, De broene huugte, broen(e h)eugte, golving in het bouwland/heidehoogte: Staphorst; den Bruinhaar, hoofdzakelijk heide: omgev. Vasse/Geesteren, Tubbergen; het Bruine bos (bij de Berghaar)⁽³⁴⁴⁾, begin 17e eeuw? Bruynebos of Werfbos⁽³⁴⁵⁾: omgeving Bruinehaar, Vriezenveen (op de grens met Duitsland of even over de grens); begin 17e eeuw? Bruyne Haar (iets verderop Swarte Haar)⁽³⁴⁶⁾, 1677 op de Bruine Haer⁽³⁴⁷⁾, zandheuvel,

(333) Oldenzaalse rekeningen (excerpt in PJMI).

(334) F.C. Berkenvelder: Zwolse regesten I (Zwolle 1980), nr. 4; Th.J. de Vries: Zwolsche straatnamen (Zwolle 1947).

(335) J. Aalbers en Ph. de Bruijn: Veldnamen van Langenholte. in: Bijdragen uit het land van IJssel en Vecht. 4e bundel IJsselakademie (Zwolle 1981), blz. 28.

(336) Van Doorninck, Deventer, nrs 443 en 1034.

(337) Notarieel archief Kanton Ommen 558, akte nr 6232 (oude nummering).

(338) J.H. Kleine Staarmann: Historie van Lutten en Slagharen (Utrecht 1967), blz. 34.

(339) topatl 3, blad 49.

(340) Veldnamen in Ommen (Zwolle 1983), blz. 10.

(341) Notarieel archief Den Ham 115, akte nr 49 (Rijksarchief in Overijssel).

(342) Pott, blz. 64.

(343) Dialektlijst A 10.

(344) P.G.J. Groenewold e.a.: De Bruinehaar van vroeger tot nu (z.pl. 1985/86), blz. 53.

(345) W. Meijer: Een merkwaardige grenssteen op De Striepe. in: Rondom den Herdenbergh 1986, jrg 3, nr 2, blz. 172.

(346) Meijer, blz. 172.

(347) Groenewold, blz. 100.

[p. 60]

1867 kp Bruine Haar: Vriezenveen; Broene Hoop: heide: Hoge Heksel, Wierden (vgl. Bruine Hoops weg⁽³⁴⁸⁾); 1433 het huis die Brunenborch genaamd: Zwolle⁽³⁴⁹⁾ (vgl. onder Deventer);

geel: 1866 kp Geele beek: Denekamp (met verklaring: beek met diepe bedding in geel (verstuivings)zand⁽³⁵⁰⁾); 1707 De geele maate⁽³⁵¹⁾, 1801 hooijland, genaamd de Gellemaate⁽³⁵²⁾: Den Ham; 1686 Seker kamp hooijlant genaamt het Gelle magien, 1717 het Geele maatjen: Den Ham (mogelijk naar de kleur van de min of meer lemige beekeerdgrond. Geel ‘geil, vruchtbaar’ is hier niet van toepassing. Het perceel is blijkens de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel van het kadaster (1832) van matige kwaliteit); Gele maat: Zwolle;

Gelderland: rood: de Rooie buurt, ook gen. De Bouwcommissie: Angeren (zeven dubbele woningen, met regeringssteun gebouwd in 1912, genoemd naar de rode dakpannen)⁽³⁵³⁾; 1473 dat Roedworter, de Roetwortelen, 1808 Een stuk bouwlant de Rootwortele genaamt: Latum, Angerlo⁽³⁵⁴⁾ (duistere herkomst); Rooie därp (omgeving Wolweg)⁽³⁵⁵⁾, Rode Dorp, arbeiderswoningen: Wormingen, Apeldoorn (rode baksteen en rode dakpannen; in Apeldoorn ook een (in 1925 afgebroken) groep huizen, Groene Dorp)⁽³⁵⁶⁾; Rode Hegge, Rode Heggen⁽³⁵⁷⁾, 1598 de Rode Hegh⁽³⁵⁸⁾, bos: Hoog-Soeren, Apeldoorn; Rojan, beekje: Uchelen, Apeldoorn (personifikatie; rode bedding, fijn verdeelde ijzeroxyde)⁽³⁵⁹⁾; het Rooieland, bw: Apeldoorn; Rode dorp: Arnhem (arbeiderstuinstad de Mussenberg, in 1909 gebouwd (woningwetwoningen)). Vermoedelijk naar de kleur van de dakpannen, vgl. het Blauwe dorp (- Van Verschuerplein) in Arnhem, genoemd naar de blauwe dakpan-

(348) topatl 3, blad 49.

(349) F.C. Berkenvelder: Zwolse Regesten III (Zwolle 1986), nr 1475.

(350) A. Buter: Regge en Dinkel (z.pl. 1984, 2e druk), blz. 25.

(351) Recht.archief Ommen en Den Ham 2, f. 315Vo (Rijksarchief in Overijssel).

(352) Recht.archief Ommen en Den Ham 21 (7 mrt 1801) (RAO).

(353) H. van Deelen: Een ommegang door Angeren (Arnhem 1983), blz. 119, 156.

(354) J.S. van Veen: Register op de leenaktenboeken. Het Kwartier van Zutphen (Arnhem 1917), blz. 461, 462.

(355) E. Dijkkamp: Krek wa'j zek (Apeldoorn/Ugchelen 1989), blz. 11.

(356) Mededeling gemeentearchief Apeldoorn per brief van 28 juni 1990.

(357) topatl 3, blad 72.

(358) R. Wartena: Zanden en branden op de Veluwe. in: Bijdragen en Mededelingen Gelre LXXVI (1985), blz. 163.

(359) M. Schönfeld: Nederlandse waternamen (Amsterdam 1955), blz. 280.

[p. 61]

nen)⁽³⁶⁰⁾; 't Rooiedorp, buurschap: Barneveld?; 1867 kp Roodewald: Angeren, Bemmel; de Rooien, ook genaamd Rode, 1752/53 den royen: Bennekom (ernaast ligt de kleine rode)⁽³⁶¹⁾; Roodenbroek, huis: Berg⁽³⁶²⁾; 1650 verpond.koh. het Roebroeck, huis, bouw- en weiland-(leemachtige kley): Wijnbergen, Berg; Rode Kamp, wei: Bergharen; De Roden Heuvel: Weurt, Beuningen; rokamp: Beuningen B; het Roodslag, 1772 een parceel weyland genaamt het Roodslag⁽³⁶³⁾: Beuningen E; d'n rodenkamp: Geesteren, sectie D2,2, Borkulo; 't Roland: Geesteren, sectie D2,2, Borkulo; 't Rooilaantje, weiland aan harde weg: Brakel; de rode-heldenstraat, rodehelstraat⁽³⁶⁴⁾: Buren (vorm uit de volksmond is een verbastering; vgl. z.j. De Helle Straat off Grave⁽³⁶⁵⁾; hel wel ‘laaggelegen plek, moeras’; rood is kennelijk later toegevoegd, mogelijk mede onder invloed van de in de buurt gelegen Rooie kuilen); Rode Kuilen, Rooie kuilen, z.j. De Roo-kuyl⁽³⁶⁶⁾, wei: Erichem, Buren; 1429 den Roeden weert: Buren⁽³⁶⁷⁾; 1866 Roode Togtsloot: Buren; 1470 Dat Rodesant, 51/2 hont: Tricht, Buurmalsen⁽³⁶⁸⁾; 1459 in de Roidecamp, 1782 in de Rooykampen: Rumpt, Deil⁽³⁶⁹⁾; de Rooje duvel, 1769 Rooden Duyvel: Didam⁽³⁷⁰⁾ (Kleur van de grond in kombinatie met moeilijke bewerkbaarheid vormt hier kennelijk het naamgevingsmotief. Het perceel bestaat uit zeer vochthoudende oude roodbruine zandgrond. De bovengrond slibt makkelijk dicht en wordt dan hard. Plaatselijk komt bij dit bodemtype roest in de ondergrond voor; in dit perceel is geen roestsymbool aangegeven op de bodemkaart⁽³⁷¹⁾); de Rooie Baeke (id. met de Grote Beek): Doetinchem (op de grens met Zelhem); Rode Klip, ‘diep gat in de IJsel!’: Doetinchem (‘roodzand, hier werd vroeger wel

(360) Ach lieve tijd. 750 jaar Arnhem en de Arnhemmers (Zwolle 1982/83), blz. 118.

(361) A.W. Edelman-Vlam en C.H. Edelman: Toponymie van Bennekom. in: Een Veluws dorp (Bennekom 1958), blz. 109, 120.

(362) Pott, blz. 368.

(363) Register op de leenaktenboeken. Het Kwartier van Nymegen, blz. 49.

(364) Lijst van Nederlandse straatnamen van de dienst luister- en kijkgelden (1967)

(365) P.J. Schipperus: Buren en Oranje (Buren 1962), naast blz. 48.

(366) Idem.

(367) J.J.S. Sloet: Register op de leenaktenboeken. Uitheemsche Leenen (Arnhem 1912), blz. 58.

(368) Idem, blz. 183.

(369) Register op de leenaktenboeken. Het Kwartier van Nymegen, blz. 599v.

(370) PJMI/A. Tinneveld m.m.v. D.P. Blok: Toponymie van Didam (Amsterdam 1973), blz. 209.

(371) F.W.G. Pijls: Een gedetailleerde bodemkartering van de gemeente Didam ('s-Gravenhage 1948), blz. 12 en Bijlage 1 (bodemkaart).

[p. 62]

gezwommen’, ‘oerbank in de IJssel’. Langs de IJsel liggen, vooral tussen Doetinchem en Azewijn, zandruggen (rivierduinen)⁽³⁷²⁾); Roackers: Oostendorp, Doornspijk; Rode Ackers: Werfhorst, Doornspijk; Rodendijk, de Roodijk, 1774 Roode Dijk⁽³⁷³⁾, weg: Doornspijk; Rooie land, wel id. met 't Rooland, 't Rode Land⁽³⁷⁴⁾: Doornspijk; Rodenslach: Oosterwolde, Doornspijk⁽³⁷⁵⁾ (eerste element mogelijk een psn, omdat slag in het oosten vaak met een psn kombineert); rode toren, stuk grond: Driel (vlakbij Rode toren in Heteren); de Rodenslag: Afferden, Druten⁽³⁷⁶⁾ (vgl. Doornspijk); 1866 kp De Roveenen: Groesen, Duiven, mogelijk te interpreteren als variant van *Rouveenen); het Rooie Hoar: omgev. Harderwijk-Elburg (na de afsluiting van de Zuiderzee vond men hier ‘grote hoeveelheden roodachtig wier.., waardoor er met de kuil moeilijk gevist kon worden, hoewel er veel aal zat. Deze omgeving werd daarom wel het Rooie Hoar genoemd’)⁽³⁷⁷⁾; Rode Buurt: Lent, Elst; Rodelle, laag venig land (er groeide gras, rode orchideën, ratelaar): Emst, Epe⁽³⁷⁸⁾; 1781 (springe) de Roode Sloot: Vasen, Epe⁽³⁷⁹⁾ (vgl. in het dialekt van Epe Rodolmbeake, beek waarvan het water rood gekleurd is door ijzeroer)⁽³⁸⁰⁾; (de) Ro(o)dijk, dijk: Nunspeet, Ermelo; Roode Wald: Nunspeet, Ermelo; Het Roode Koper, 1891 Het Rood Kooper, buitenplaats (met huis, daterend uit ca 1914): Ermelo (vermoedelijk i.v.m. de rode kleur van het zand; hier zou houtskool zijn gebrand; over het ontstaan van de naam zijn tenminste vijf (volksetymologische) versies in omloop, waarin verband wordt gelegd met koperen uniformknopen, koper in de grond, de zon, in Indië verdiende koperen centen en koperachtig glanzende dennenstammen⁽³⁸¹⁾); Roode Land, deel van 's Heeren Loo: Ermelo; De Rode

(372) Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50000. Blad 40 West en 40 Oost. Toelichting. (Wageningen 1975), blz. 58.

(373) PJMI/G. Westerink: Doornspijk en Elburg II (Bussum 1961), blz. 21.

(374) G. Westerink: Doornspijk en Elburg (Assen 1961), blz. 154.

(375) Westerink, blz. 234.

(376) J.C. Kort: Leenhoven van de Heren van Vianen. in: Ons Voorgeslacht 1985, nr 353, blz. 421.

(377) W. van Norel: 't Is blak (Elburg 1983), blz. 61.

(378) T. Stegeman: Herinneringen aan de Kiefkamp (Kampen 1968), blz. 42.

(379) H.J. Moerman: Plaatsnamen van de Oost-Veluwe. in: N.G.N. XII (1948), blz. 32.

(380) A. van den Bremen-van Vemde en L. van den Bremen: Woordenboek van het dialekt van Epe (z.pl. 1982), blz. 146.

(381) E.J. Feenstra: Het Roode Koper in Leuvenum. in: Kwartaalblad Vecht Veluwe 1987, jrg 9, nr 3, blz. 15.

[p. 63]

Schuur, boerderij: Horst, Ermelo⁽³⁸²⁾; Roo Stee, huis: Nunspeet, Ermelo⁽³⁸³⁾; 1646/47 verpond.koh. Rooden Kol(c)k, ‘slechten leegen grout’: Netterden, Gendringen; 1813 Rode Luis, veenachtig weiland: Voorst, Gendringen⁽³⁸⁴⁾ (metafoor voor een klein perceel?); de Rode Wetering, ca 1865 kp (nr 2) Roode Wetering, beekje: Gendringen (aangelegd in een geul, een natuurlijke laagte (kleigrond), die een gedeelte van de route aan zand grenst; rood vermoedelijk naar het o.a. langs geulen optredende oker, ter plaatse rooblik genaamd; het is niet gekarteerd⁽³⁸⁵⁾); 1420 dat roylant van Rodenburch, huys ende hofstat van Rodenburch⁽³⁸⁶⁾, 1551 8 hont lants, geheiten dat Rodelant, met den willigen ende patingen daerop staende: Tuil, Haaften⁽³⁸⁷⁾ (hier wel rodelant ‘rooiing’); de Rooie Toren, bouw- en weiland, 1646/47 verpond.koh. Roodentoornscamp, goedje: 't Gooi, Hengelo⁽³⁸⁸⁾; rode hofstede: Aard, Herwen; rooienburchtskamp: Heteren (onduidelijke herkomst: wordt bedoeld een perceel horend bij het verdwenen kasteel de Rode toren? of is het eerste element een FN Rodenburg, later geassocieerd met een burcht?); Rode Toren, 1866 kp Roode Toren, boerderij, kennelijk genoemd naar het gelijknamige (kort vóór 1800) verdwenen kasteel, in 1381 De Roode Toren: Heteren (Het kasteel was voorzien van een zware toren, van rode baksteen. Een interpretatie vanuit de strafrechterlijke sfeer - de rode toren als bloederige plaats waar misdadigers ingesloten en gefolterd werden- moet afgewezen worden)⁽³⁸⁹⁾; Rhode mathe (Roemaat): Eldrik, Hummelo⁽³⁹⁰⁾; 't Rood Huis: Hurwenen; Rode buurt: Kesteren⁽³⁹¹⁾; 16-3-1866 Dev.C. de

(382) J.W.P. van Dijk en C. Kortenhoeven: De straat waarin U woont (Ermelo's straatnamen verklaard) (Ermeloo 1987), blz. 103.

(383) topatl 3, blad 58.

(384) Archief Huis Bergh inv. nr 4673 (excerpt in PJMI).

(385) F.R.R. Koenigs: De bodemkartering van Nederland III. Een bodemkartering van de omgeving van Azewijn ('s-Gravenhage 1949), blz. 9,11, 15 en bijbehorende bodemkaart.

(386) Register op de Leenaktenboeken. Het Kwartier van Nymegen, blz. 488.

(387) Idem, blz. 494.

(388) Boerderij- en Veldnamen in Hengelo(G). Tekst, o.r.v. L.H. Maas en A.H.G. Schaars (Doetinchem 1988), blz. 32 en Kaart nr 20 B.

(389) H.M. Werner: De Roode Toren. in: Geldersche volks-almanak 1884, blz.5, 31, 32; H.M. Werner: Nog iets over den Rooden Toren. in: Geldersche volks-almanak 1887, blz. 203v.

(390) Oostgelders tijdschrift voor genealogie en boerderijonderzoek 1987, jrg 4, nr 1, blz. 3.

(391) H.K. Budding: De spoorwegen te Kesteren. in: Tabula batavorum 1982, jrg 14, nr 2, blz. 14.

[p. 64]

Rooden Kolk: Laren; 1646/47 De Roeden Mate, wei: Verwolde, Laren; 1646/47 verpond.koh. Roedenslach: Lochem, Laren (vgl. Doornspijk); Roodslat: Laren, sectie K 3 (perceel bestaat uit veldpodzol- en beekeerdgrond (zandgronden). In het bijzonder in beekeerdgrond komen ijzerophopingen voor, die op de bodemkaart gemarkeerd zijn. Zo'n symbool ontbreekt in het Roodslat, maar komt wel op geringe afstand voor⁽³⁹²⁾); Rowinkel, moerassig stuk land bij de Schipbeek, dat 's winters vaak onder water staat: Laren; rode boogert: Lienden; Rode kolk, wei: Hoonte, Nede; 't Rooie Darp, woningen (aan het Koolhaaspark): Nijkerkerveen, Nijkerk⁽³⁹³⁾; Het Roode Huisje, arbeiderswoning met land: Nijkerk; Roodeland: Nijkerk; Rode Toren, boerderij: Nijkerk; Rode dorp, wijk: Nijmegen (volkswoningbouw van vlak vóór de tweede wereldoorlog)⁽³⁹⁴⁾; 1630 naer den roden dyck, omgeving Wezep, Oldebroek⁽³⁹⁵⁾; Roode Molen, huis: Ophemert⁽³⁹⁶⁾; Het Roode Hok, deel van Gagelwijk: Putten (vroeger stond hier een schaapskooi gedekt met rode pannen)⁽³⁹⁷⁾; de Rodekamp, 1500 Rodencamp, 1650 Roijencamp: Putten (‘genoemd naar het Eltense erf Rodengoed in de buurtschap Halvinkhuizen’, samenstelling met een psn⁽³⁹⁸⁾; vgl. 1867 kp Roode goed: Putten); 1706-54 die rodelant: Arkemeen, Putten (ook verklaard als samenstelling met psn Rode⁽³⁹⁹⁾; de naam lijkt echter voor meerdere interpretaties vatbaar); Roodkapje, villa: Putten; 1560 zecker geyl sant.. geheten die Roden Tooren oft 't sant achter den Breul, dat hij (= burgemeester Karel van Lennep) verclaerde van nooden te zijn dat men drie of vier sticken met rijs daer dwers deur zolden laten gaen ende op sommighen plecken bestroyen met heyt: Rozendaal⁽⁴⁰⁰⁾ (metaforische benaming voor een ‘toren’ van rood-geelachtig gekleurd zand?; geyl hier wel te interpreteren als geel en niet als geil (in dit

(392) Bodemkaart van Nederland 34 west, schaal 1:50000 (1979) en Toelichting. (Wageningen 1979), blz. 66, 121.

(393) Oude straatnamen enz. in: ‘Oud-Nijkerk’ 1989, jrg 8, nr 2.

(394) Ach lieve tijd. Twintig eeuwen Nijmegen, de Nijmegenaren en hun rijke verleden (Zwolle 1986), blz. 265.

(395) A. Klein Kranenburg: De grens tussen de gemeenten Hattem en Heerde. in: Heerde Historisch 1985, jrg 10, nr 39, blz. 247.

(396) Pott, blz. 368.

(397) W.J. Hagoort: Bijdrage tot de toponymie van Putten. Doctoraalscriptie (Utrecht 1984), blz. 280.

(398) Hagoort, blz. 279v.

(399) Hagoort, blz. 280.

(400) Wartena, blz. 161.

[p. 65]

handschrift wordt ey gebruikt als weergave van zowel ee als ei)); rooie darp, aantal huizen met rode dakpannen: Mariënvelde, Ruurlo⁽⁴⁰¹⁾; Rodenburg, gehucht: Steenderen⁽⁴⁰²⁾; 1456 tusschen den Rodenslach.. ende Jan Wichertslach: Steenderen⁽⁴⁰³⁾ (vgl. Doornspijk); roodakker: Ooypolder, Ubbergen; Rodedorp: Twello, Voorst⁽⁴⁰⁴⁾; de Romate: Twello, Voorst⁽⁴⁰⁵⁾; Roodland, waarschijnlijk identiek met 1486 Twee mergen lants.. geheiten op Roylant: Neerijnen, Waardenburg⁽⁴⁰⁶⁾ (vgl. Haaften); Rode dorp: Wageningen (volkswoningbouw; de wijk is gebouwd vóór 1928)⁽⁴⁰⁷⁾; 't Rooie Darp, (gedeeltelijk verdwenen) buurt: Winterswijk, sectie I (vroeger een ‘eenvoudige’ buurt, waar volgens een informant regelmatig brand uitbrak); 't Rooie Slat: Winterswijk, sectie D (zandgrond, gedeeltelijk met keileem-symbool)⁽⁴⁰⁸⁾; Roomberg, ook (op ‘ouder’ kaartmateriaal) Rouwenberg of Rodenberg (er is in Silvolde rood zand afgegraven)⁽⁴⁰⁹⁾, 1646/47 verpond.koh. de Roodenbergh: Silvolde, Wis; 't Rooie dorp, groepje huizen (ca vier stuks) buiten de bebouwde kom (omgeving Hummelose weg): Zelhem⁽⁴¹⁰⁾; 't Rooie dorp, groepje huizen (omgeving Kruisbergse weg): Velswijk, Zelhem⁽⁴¹¹⁾; Roodakker, bouwland: Zoelen⁽⁴¹²⁾ (vgl. 1440 met den eenen eynde op de Rodeackersche weteringe, met den anderen ..op de gemeyne straet voor de capel van Aldenavesaet, 1444 van der Roedackerscher weteringen: Kerk-Avezaat: Zoelen⁽⁴¹³⁾); 1866 kp Rojestein, huis: Zoelen (vgl. vlakbij een huis Wittenstein); 1496 ‘huis de Roide Torn genaamd..tussen de Kleyne Roide Torn en de Roidetornstraat’: Zutfen⁽⁴¹⁴⁾;

(401) J.H. Tornij en G.J.A. Gotink: Ruurlo door de jaren heen (Ruurlo 1988), blz. 72.

(402) topatl 3, blad 86.

(403) J.J.S. Sloet en J.S. van Veen: Register op de leenaktenboeken IV. Het Kwartier van Zutphen (Arnhem 1917), blz. 133.

(404) Lijst van Nederlandse straatnamen..(1967).

(405) Register op de leenaktenboeken. Het Kwartier van Nymegen, blz. 494.

(406) Idem, blz. 504.

(407) C. Nab: Herinneringen aan de Benedenbuurt. in: Brinken en buurten in Wageningen (Hist. reeks van de Hist. ver. ‘oud-Wageningen’ nr 3) (1985), blz. 51.

(408) Bodemkaart 41 Oost, schaal 1:50000 (1982).

(409) B.J. D(orresteyn): Den Sillevoltsen berg. in: Contactorgaan A.D.W. dec. 1975, blz. 29.

(410) Opgave J. Jansen, Zelhem.

(411) Opgave J. Jansen, Zelhem.

(412) Lijst 1936, blz. 361.

(413) Register op de leenaktenboeken. Het Kwartier van Nymegen, blz. 326, 340.

(414) R. Wartena: Inventaris van het Archief van de Sint Anthony Groote broederschap (Zutphen 1976), Reg.181.

[p. 66]

bruin: Bruneberg, beboste heuvel en Bruinenbergse Del, laagte: Hoenderlo, Ede/Apeldoorn; Bruinekamp: Brakel; de Bruinekamp, wei: Buurmalsen; Bruine Spijker, buurt: Doornspijk⁽⁴¹⁵⁾; Bruine Berg, hoogte: Otterlo, Ede⁽⁴¹⁶⁾; De Bruine Hoef, de Bruine Hoeve, boerderij: Lunteren, Ede⁽⁴¹⁷⁾; de Bruinhorst, landgoed, 1664 de Bruijnhorst⁽⁴¹⁸⁾, 1867 kp (nr 4) de Bruinhorst: Lunteren, Ede; Bruine Enk, de Bruine Eng, land en boerderij, de Kleine Bruineneng, hofstede: Nunspeet, Ermelo; 1655 kopie Den Brunenberg: Hengelo⁽⁴¹⁹⁾; 1610 die bruinrijst in twee campen, 1650 bruynrijst, 1878 de Bruindriesten: Putten (met verklaring: driest volksetymologisch uit riest ‘rijshout’; bruin slaat op de ‘bruingroene takken van de zgn. teenwilg’)⁽⁴²⁰⁾; 1762 kop. klijne bruyne Lente en Groote bruyne Lenten, aangrenzende percelen aan de Rijn: Oosterbeek, Renkum⁽⁴²¹⁾; 1646/47 Dat Bruenmaetjen: Leesten, Warnsveld⁽⁴²²⁾; 15e-18e eeuw Bruynenacker, bw op IJseloord: Westervoort; de bruine laan, bospad: Varseveld, Wis (‘De hooge, bruine stammen der dicht op elkaar staande sparren, leveren inderdaad een wonderbaren aanblik op’)⁽⁴²³⁾;

geel: Geelrijs: Ammersooien D; De Geele Hegge, ook gen. Klein Bevermeer, Kempink- of Kemperstede: Angerlo⁽⁴²⁴⁾; d'n geln: Borkulo, sectie B2; Gelesteyn, huizen: Erichem, Buren⁽⁴²⁵⁾ (vgl. Witten- en Rojestein in het aangrenzende Zoelen); Gele oord, 1781 Geelen aard: Didam⁽⁴²⁶⁾ (met verklaring: kleur van de grond of persoonsnaam?); Gelenberg (en Kleine Gelenberg), zand, Gelenberg, gehucht⁽⁴²⁷⁾: Afferden, Druten; de groten gelen Akker en het kleine geele akkertje, bw: Emst, Epe; (de) Gelemolen: Vaassen, Epe⁽⁴²⁸⁾; Gele Brink: Harderwijk

(415) Pott, blz. 64.

(416) topatl 3, blad 84.

(417) P. Hoekstra: Uit het verleden van Lunteren (Barneveld 1982), blz. 34, 71.

(418) H.P. Deys: De Gelderse Vallei. Geschiedenis in oude kaarten (Utrecht 1988), blz. 90.

(419) F. Schreuder: Hengelo duizend jaar (Zutphen enz. 1963), blz. 23.

(420) Hagoort, blz. 130.

(421) H.W.M. van der Wyck: Atlas Gelderse buitenplaatsen. De Veluwe (Alphen aan den Rijn 1988). Individuele kaarten nr 119.

(422) Verpondingskohier 1646/47 (excerpt in PJMI).

(423) G. Velderman: Gids van Arnhem naar Isselborg (Doetinchem 1905), blz. 171.

(424) G.B. Janssen en P. Aaldering: De marke van Angerlo (Doesburg 1983), blz. 15v.

(425) topatl 3, blad 109.

(426) Tinneveld/Blok, blz. 105.

(427) topatl 3, blad 111.

(428) Pott, blz. 123.

[p. 67]

B; Gele Woerd, bw: Maurik; Gele Weiland: Nijkerk⁽⁴²⁹⁾; Geelhof: Ophemert; Gele dijk: Varseveld⁽⁴³⁰⁾;

Utrecht: rood: Roodemolen⁽⁴³¹⁾, tussen 1677 en 1702 Roo Molen Polder (aan de rand van de polder is een molen ingetekend, Roode M⁽⁴³²⁾), polder: Baambrugge, Abkoude- Baambrugge; de rode heg: Amerongen; rode nek: Amerongen (ligt niet ver van de rode heg in dezelfde plaats; misschien nek uit heg, met in de auslaut stemloos geworden explosief?); rodenstein en Oud royenstein, 1696 Roye steyn⁽⁴³³⁾: Amerongen (voormalig adellijk huis werd in 1672 verwoest; de naam is overgegaan op jongere bebouwing in de omgeving⁽⁴³⁴⁾); ca 1375 in den Roedenwert: omgev. Amerongen⁽⁴³⁵⁾; Rooie dorp: Breukelen⁽⁴³⁶⁾; 't rooie langd: Bunschoten; 't Roode Dorp, ‘een rij niet-roodgedakte arbeiderswoningen’⁽⁴³⁷⁾ (buiten het centrum), (Het) Roode dorp, buurt: Doorn⁽⁴³⁸⁾; Rodenberg: Driebergen ⁽⁴³⁹⁾(vgl. Rodenbergsche Vaart⁽⁴⁴⁰⁾); ca 1865 kp 't Roode Huisje: Hoogland; de Rooie buurt, 1918 Het Roode dorp (= het Imminkplein): IJsselstein (bebouwing daterend uit 1911, genoemd naar de rode daken)⁽⁴⁴¹⁾; 1696 De Roye Wateringhe: omgev. Jutfaas⁽⁴⁴²⁾; 1442 Rodensteyne⁽⁴⁴³⁾, ca 1865 kp Rodestein, (verdwenen) huis: Koten (in de 17e eeuw een steenhuis); ca 1865 kp Rodestein, (verdwenen) huis: Langbroek; 1394 Rowijck: Leusden⁽⁴⁴⁴⁾; het rode stigt, laan met rode verharding (identiek met de

(429) Enige oude straatnamen enz, in: Oud-Nijkerk 1989, jrg 8, nr 1, blz. 14.

(430) H.B. Hofs: De geschiedenis van Huize ‘De Breukelaar’ bij Varsseveld in: Contactorgaan Aalten-Dinxperlo-Wisch april 1981, blz. 26.

(431) Lijst 1936, blz. 361.

(432) Nieuwe Kaart van de Mynen, en de Loosdrechten, midsgaders van s' Gravenland.., uytgegeven door Nicolaas Visscher (voor de datering, zie: M. Donkersloot-de Vrij: Topografische kaarten van Nederland vóór 1750 (Groningen 1981), blz. 149).

(433) Nieuwe Kaart van den Lande van Utrecht (1696) (Alphen aan den Rijn 1973), blad 10.

(434) J.D.M. Bardet: Kastelenboek provincie Utrecht (Bussum 1975, 5e druk), blz. 226.

(435) C. Dekker: Het Kromme Rijngebied in de middeleeuwen (z.pl. 1983), blz. 45.

(436) J. Rutges: Historie? Dat is gisteren. in: Ts. Hist. Kring Breukelen 1987, jrg 2, nr 2, blz. 77.

(437) Kraal's nieuwe gids. Driebergen Doorn (Driebergen z.j., 3e druk), blz. 91 en bijbehorende kaart.

(438) Pott, blz. 368.

(439) Pott, blz. 366.

(440) topatl 2, blad 60.

(441) L. Murk: IJsselstein te kijk (IJsselstein 1980), blz. 16.

(442) Nieuwe Kaart. Utrecht, blad 8.

(443) Dekker, blz. 210.

(444) A.J. Maris: Repertorium op de Stichtse leenprotocollen uit het landsheerlijke tijdvak I. De Nederstichtse leenacten ('s-Gravenhage 1956), blz. 196.

[p. 68]

Zuilense laan): Maarsen⁽⁴⁴⁵⁾ (kapotte en gebarsten pannen van een pannenfabriek in Oud-Zuilen werden door boeren opgehaald en gebruikt voor de verharding van wegen); het Roodland, wei, zand, wel id. met 1708 den engh aen den Kalenbergh, ..genaemd het Royland of Rooden engh⁽⁴⁴⁶⁾: Achterberg, Renen; De Rode Molen: Tul en 't Waal⁽⁴⁴⁷⁾; Rodenburch, voormalig adellijk huis (aan de Rodenburgerstraat), mogelijk identiek met 1358 Rodenborch, huis: Utrecht⁽⁴⁴⁸⁾; 1394 XII mergen lands, geheten die Roede hoeve: Abstede, Utrecht⁽⁴⁴⁹⁾; 1660 huis de Roode poort aan het Vredenburch: Utrecht⁽⁴⁵⁰⁾; Rodenstein, voormalig adellijk huis: Utrecht (aan de Oude Gracht)⁽⁴⁵¹⁾; 1318, 1330 (hofstede) aan de Oude gracht bij den Rooden toren: Utrecht⁽⁴⁵²⁾; het Rooie blok, buurt: Venendaal⁽⁴⁵³⁾; de Rode Deur, weide- en moerasgebied: Venendaal⁽⁴⁵⁴⁾ (herkomst onduidelijk); Roodendorp⁽⁴⁵⁵⁾, (Het) Roode dorp, buurt: Venendaal⁽⁴⁵⁶⁾; Roodhuizen: Venendaal; 1394 een stuc erves, geheten die Rode hoeve: Vleuten⁽⁴⁵⁷⁾; Rood Noot, hofstee en wei: Vleuten (herkomst onduidelijk); 1434 de Rode Hovel..in het gerecht van Werconden: omgeving Werkhoven⁽⁴⁵⁸⁾ (mnl. hovel ‘heuvel’⁽⁴⁵⁹⁾); 1394 Rode camer, huis en land (in 1417: dat steenhuus), 1473 die Rode camer: Werkhoven⁽⁴⁶⁰⁾; Rode sloot (vanaf 1682 in de bronnen aangetroffen), sloot: Wijk bij Duurstede (met verklaring: naar het huis

(445) C.W.P. Bloemendaal: Het werken in de pannenfabriek ‘Voorzorg’ te Oud-Zuilen. in: Historische kring Maarssen 1987, nr 4, blz. 66.

(446) W. van Iterson: De historische ontwikkeling van de rechten op de grond in de provincie Utrecht, I (Leiden 1932), blz. 110.

(447) topatl 3, blad 93.

(448) A.J. van der Aa. Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden. Negende deel(Gorinchem 1847, herdruk Zaltbommel 1979), blz. 569; W.C. Schuylenburg en J.G.C. Joosting: Catalogussen van de bij het stads-archief bewaarde archieven. Tweede afdeeling (Utrecht 1912), nr 225.

(449) Maris, blz. 359.

(450) S. Muller Fz.: Catalogussen... Eerste afdeeling (Utrecht 1911), nr 86.

(451) Van der Aa. Negende deel, blz. 572.

(452) Schuylenburg/Joosting. Tweede afdeeling, nr 224.

(453) R. Valkenburg: Wat zit er in een naam? (Veenendaal 1985), blz. 22.

(454) Valkenburg, blz. 22.

(455) Lijst van Nederlandse straatnamen..(1967).

(456) Pott, blz. 368.

(457) Maris, blz. 379.

(458) S. Muller Fz.: Regesten van het archief der bisschoppen van Utrecht. Tweede deel(Utrecht 1918), Reg. nr 2830.

(459) E. Verwijs en J. Verdam: Middelnederlandsch woordenboek. Derde deel ('s-Gravenhage 1894), kol. 675.

(460) Maris, blz. 428, 429.

[p. 69]

Rodestein of Rooiestein in Koten⁽⁴⁶¹⁾; het lijkt me hier echter niet bewezen dat het om een secundair eerste element gaat); De Roodvoet, 1322 mit eenen weert die geheeten es Rootvoet⁽⁴⁶²⁾, 1340 den weerdt geheiten Roetvoet⁽⁴⁶³⁾, 1565 tot in den Roetvoetsche sloet toe⁽⁴⁶⁴⁾, 1865 kp Roodvoet: Wijk bij Duurstede (voet: een metafoor of voet ‘berm ter versterking van een dijk’⁽⁴⁶⁵⁾; ik heb, gezien de ligging, een voorkeur voor de tweede verklaring. Dit deel van Wijk bij Duurstede is later bij Maurik gevoegd (sectie A)); 't Roode dorp, groot complex van witte gebouwen met rode daken (sanatorium): Zeist⁽⁴⁶⁶⁾; Roodebuurt: Zuilen⁽⁴⁶⁷⁾;

bruin: (De) Bruinenhoef, huis: Amersfoort⁽⁴⁶⁸⁾; 1696 Bruyne Haer: Leusden (op de grens met Amersfoort)⁽⁴⁶⁹⁾ (iets verderop 1696 't Swarte Berghie); De oude Kleine Bruinhorst, boerderij: Hamersveld, Leusden; Bruinenburg, 1614 Bruinenhoeff of Bruinenburg⁽⁴⁷⁰⁾, 1865 kp Bruinenberg, Bruinenburg⁽⁴⁷¹⁾, boerderij: Woudenberg; Bruinhorst: Woudenberg⁽⁴⁷²⁾;

geel:geen materiaal voorhanden.

Noordholland: rood: Rode buurt, deel van Oosterparkwijk: Amsterdam (naar de kleur van de dakpannen)⁽⁴⁷³⁾; het Roode Dorp, in onbruik geraakte naam voor het voormalig huis van bewaring aan het Kleine-Gartmanplantsoen (in gebruik genomen in 1848), eerder een bolwerk met een windmolen (de Rode molen, zie hierna) en woningen: Amsterdam (de daken van bijna alle woningen en loodsen op het bolwerk waren met rode pannen gedekt; het geheel werd gesloopt in 1845. De naam van het dorpje ging op het huis van bewaring over)⁽⁴⁷⁴⁾; Rode

(461) Dekker, blz. 207.

(462) Dekker, blz. 395.

(463) Register op de leenaktenboeken. Uitheemsche leenen, blz. 1.

(464) Maris, blz. 460.

(465) A.A. Beekman: Het dijk- en waterschapsrecht in Nederland vóór 1795, II ('s-Gravenhage 1907), blz. 1638v.

(466) J.D.C. van Dokkum: Ons mooie Nederland. Utrecht (Amsterdam 1918), blz. 159.

(467) Lijst 1936, blz. 361.

(468) Pott, blz. 64.

(469) Nieuwe Kaart .. Utrecht (1696), blad 4.

(470) R.F.P. de Beaufort en L.H. Jansen: Uit de geschiedenis en het volksleven van Woudenberg ('s-Gravenhage 1969), blz. 69.

(471) Pott, blz. 64.

(472) topatl 3, blad 82.

(473) Plan oost van grasland tot renovatiebuurt (1977), blz. 59.

(474) C. Smeenk: Van bolwerk tot gevangenhuis. in: De negentiende eeuw 1978, jrg 2, blz. 217 v, 227.

[p. 70]

molen, 1748 de Roo Moolen (afgebrande standerdmolen, na de brand vervangen door een bovenkruier): Amsterdam⁽⁴⁷⁵⁾; Rode Tetter, kraakpand (voormalige lettergieterij Tetterode): Amsterdam⁽⁴⁷⁶⁾ (rood ‘socialistisch’?); Rode Steen, Roostien, stuk grond: Andijk; Rowoid: Andijk; Reinderhoeksloot, 1706 Reynder Rood Sloot⁽⁴⁷⁷⁾, 1866 kp Reinder Rood Sloot: Andijk (psn of hoort Rood bij sloot, eventueel uit *Rootsloot?); 1611 de Roodewech: Bakkum⁽⁴⁷⁸⁾; Roode hel, 1569 de Roohel, 1596 die Roode Helle, hofstede: Bennebroek⁽⁴⁷⁹⁾ (hel, op meer plaatsen in Noordholland, wel ‘laaggelegen plek, moeras’); 17e eeuw Roosloot, 19e eeuw Rooisloot: Bergen (voormalige grenssloot Bergen-Wimmenum⁽⁴⁸⁰⁾; vgl. de roo(i)weg in Odoorn); Roven: Rekerpolder, Bergen; Rode Puinweg, benaming in de volksmond voor de Heemskerkerweg: Beverwijk⁽⁴⁸¹⁾; Rode dorp: omgeving Broek in Waterland⁽⁴⁸²⁾; de rodehond: Zuidpolder, Edam (waarschijnlijk een metafoor; hond als landmaat heb ik in Edam niet in veldnamen gevonden. Vgl. ook Rooie stuk hierna); Rooie stuk, slecht land, ‘rood waarschijnlijk ontstaan door veel zuring in 't gras’: Zuidpolder, Edam; Roodenburch, land, 1588 Een huizing waar Rodenburg op placht te staan, dat tijdens de troebelen verbrand is, 1608 Ruenburch, 1725 2 morgen genaamd Rodenburg, 1754 Romenburg: Egmond aan de Hoef⁽⁴⁸³⁾; Kaugis rode schotten, bw: Grotebroek; Rodedorp, rooie dorp: Halfweg (benaming uit de volksmond. De woningen waren oorspronkelijk bezit van de woningbouwvereniging ‘Zwanenburg’⁽⁴⁸⁴⁾; De Roodven, Root-

(475) J.H. van den Hoek Ostende: Molenbranden in Amsterdam (1). De Roode Molen. in: Amstelodamum 1987, jrg 74, nr 6, blz. 135.

(476) A.J. Bonke: Van drukletter tot Rode Tetter. in: Ons Amsterdam 1987, jrg 39, nr 2, blz. 9.

(477) J.J. Rood: Reynder Rood. in: Westfriese families 1988, jrg 29, nr 2, blz. 63.

(478) J. Belonje: Het Zeeveld te Noord-Bakkum. in: Oud-Castricum, 7e Jaarboekje, 1984, blz. 23.

(479) J.W. Groesbeek: Bennebroek beeld van een dorpsgemeenschap (Bennebroek 1982), blz. 73.

(480) F.D. Zeiler: Hoog en vrij (Schoorl 1986), blz. 20, 21.

(481) J.Th. Leeuw: Beverwijkse straatnamen (Zaltbommel 1982), blz. 50.

(482) J.E. Burger: Wandelen langs oude paden. in: Landschap Waterland 1983, nr 2, blz. 1.

(483) W.J. van den Berg: Historisch kadaster van de binnen-Egmonden 1 (Utrecht 1985), blz. 405v. en idem 4, blz. 1296.

(484) Lijst van Nederlandse straatnamen..(1967); L.H.M. Trouw en J.C. Cornelissen: Halfweg in oude ansichten. deel 2 (Zaltbommel 1974), nr 6; C. Lücke: Oude prentkaarten vertellen over Halfweg-Zwanenburg (Alphen aan den Rijn 1981), nr 62.

[p. 71]

ven, bw, vermoedelijk identiek met Roven: Harenkarspel; ca 1850 De Rookamer, ook De Roweid, stuk land (nu straatnaam): Heilo (met (onjuiste) verklaring: mnl. roo(c) ‘hooistapel’?⁽⁴⁸⁵⁾; kamer hier waarschijnlijk geen behuizing, maar ‘afgepaald deel’ o.i.d.); 't Rooweidje: Hensbroek⁽⁴⁸⁶⁾; het Roode dorp, arbeiderswoningen aan de Gooische Vaart (niet in het centrum): Hilversum (naar de kleur van de dakpannen; de buurt werd bewoond door arbeiders van de in 1867 geopende Hilversumsche Stoomspinnerij en Weverij)⁽⁴⁸⁷⁾; 1843 Egelshoek of Rood pannen huis: Hilversum⁽⁴⁸⁸⁾; 't roëie darp: Huizen⁽⁴⁸⁹⁾; het rooie zangt, ook gen. Molenberg, hoogte van rood zand: Huizen⁽⁴⁹⁰⁾; 1630 Rood Schaerlaecken: Katwoude⁽⁴⁹¹⁾ (het perceel is blijkbaar vergeleken met een stukje scharlaken (een rode wollen stof; vgl. nog 1625 de Saverige Ven, 1680 het Roodscharlakens lappie, 1740 Saverige Ven of het Lapje: Egmond-binnen⁽⁴⁹²⁾); 1630 Roocamp: Katwoude⁽⁴⁹³⁾; 1630 Rooven: Katwoude⁽⁴⁹⁴⁾; 't Rooie Durp: Koedijk (in 1920 door ‘Goed Wonen’ gebouwde arbeiderswijk, officieel genaamd Oostwijk ‘maar..bij de bevolking aanvankelijk beter bekend als “'t Rooie Durp”, naar men zei wegens de kleur van de dakpannen, doch vermoedelijk toch hoofdzakelijk vanwege de politieke kleur van de bewoners’)⁽⁴⁹⁵⁾; 1531 Hillebrant Arijs campken alias de Roode thuijn en 's Keijsers Vroon, (later) genaempt die Roode thuijn: Koedijk⁽⁴⁹⁶⁾; Roven, laagveen: Kwadijk; de rooie Hond: Landsmeer (vgl. Edam); Roven: Limmen; Roven: Middelie; Roodbaai: Midwoud (herkomst duister, een metafoor? vgl. baai, een soort stof, soms roodbruin van kleur en roode baai ‘rode wijn’ (spreektaal)⁽⁴⁹⁷⁾; vgl. ook het Baaitje in Edam. Of is Roodbaai (bij

(485) H.E. Oostendorp: Heiloo. Geschiedenis en verklaring van de straatnamen (Heiloo 1988, 2e druk), blz. 107.

(486) Stikboek 1830 (excerpt in PJMI).

(487) A. Leurs en B. Stamkot: Hilversum 1870-1940 (Hilversum 1987), blz. 29.

(488) Kaart van Gooiland na de heide verdeeling van 1843 (herdruk).

(489) Huizen hoo 't vroger was (Huizen z.j.), blz. 81.

(490) De Molenberg. in: Huizer kring berichten 1981, jrg 2, nr 2, blz. 4.

(491) Dyckboeck Cadtwoude 1630.

(492) W.J. van den Berg: Historisch kadaster van de binnen-Egmonden 3 (Utrecht 1985), blz. 877-878.

(493) Idem.

(494) Idem.

(495) J.P. Geus: Uit de historie van Koedijk en Huiswaard (Schoorl 1990), blz. 107.

(496) J.P. Geus: De vroonlanden bij Alkmaar I (Capelle aan de IJssel 1986), nrs 142 en 140.

(497) W.N.T. II, 1, kol. 799, 801.

[p. 72]

Egboet) een verbastering?; vgl. 1818 de Roobans aan de Egboed⁽⁴⁹⁸⁾); het Rode Dorp: Nederhorst den Berg (twintig arbeiderswoningen, de eerste woningwetwoningen in de gemeente. Ze werden gesloopt in de tachtiger jaren. De huizen lagen wat apart (lintbebouwing). Het toponiem heeft geen pejoratieve connotatie)⁽⁴⁹⁹⁾; (Het) Roode dorp: Nieuweramstel⁽⁵⁰⁰⁾; de Rooie koe, enkele percelen grasland, drassige veengrond: Noord- en Zuid-Schermer; rode Weid, Rodewijd, bw, mogelijk identiek met Rooitweid: Obdam (in dat geval ook wijd wel te interpreteren als weid ‘weide’); de Roode ven, stuk land: Oostzaan⁽⁵⁰¹⁾; de Rode Poort, zandige klei: Oudorp; 1872 kavel weiland en de daarnaast gelegen boomgaarden, genaamd ‘De Roode Plaats’: Purmerend⁽⁵⁰²⁾; 1755 de Ropoort: De Rijp⁽⁵⁰³⁾; 1798 't Roodend, boerderij: Schalkwijk (ook genaamd Werklust, Lauwrenberg)⁽⁵⁰⁴⁾; 1610-1615 De Roo Polder (met aan de rand Roo Mole)⁽⁵⁰⁵⁾, 1639 De Roo polder⁽⁵⁰⁶⁾, 1746 De Roo Molen Polder⁽⁵⁰⁷⁾, 1865 kp (blad Haarlemmerliede en Spaarnwoude) Romolenpolder: Schalkwijk; Rooiedijk: Valkkoog, St. Maarten (verhard met puin, waarin veel rode stenen)⁽⁵⁰⁸⁾; Roobroek, 1759-1785 de clayne(kleyne-) Roobroek: Uitgeester- en Heemskerkerbroek, Uitgeest⁽⁵⁰⁹⁾; Rodam: De Zien, Uitgeest; Roomaat: Uitgeester- en Heemskerkerbroek, Uitgeest⁽⁵¹⁰⁾; De Rooven: Het Woud, Uitgeest; 1759-1785 d'Rooven: Uitgeester- en Heemskerkerbroek, Uitgeest⁽⁵¹¹⁾; Rode dorp: Velsen (omgeving Corverslaan; bebouwing afgebroken)⁽⁵¹²⁾; het Rode dorp: IJmuiden-oost, Velsen (woningbouw uit circa 1916)⁽⁵¹³⁾; Hoek,

(498) Stukboek Oostwoud (excerpt in PJMI).

(499) Mededeling Prof. Dr. D.P. Blok, Nederhorst den Berg.

(500) Pott, blz. 368.

(501) G.J. Boekenoogen: De Zaansche volkstaal (Leiden z.j.), kol. 852.

(502) H. van Felius: Collectie De Goede (Haarlem 1984), inv. nr 468.

(503) Veilboek De Rijp (excerpt in PJMI).

(504) M. Bulte: ‘Het Buurtje’ van Schalkwijk. in: Haerlem Jaarboek 1985, blz. 89.

(505) Kaart van Rijnland door Floris Balthasar 1610-1615 ('s-Gravenhage 1929), blad 1.

(506) Colom, blad 15.

(507) Kaartboek van Rijnland 1746, blad nr 12 (Alphen aan den Rijn 1969).

(508) M.J. Sjerps: Langs oude dijken en terpen. (Schagen 1979), blz. 15.

(509) Molenboek Uitgeesterbroek 1759-1785 (excerpt in PJMI).

(510) Idem.

(511) Idem.

(512) S. Rolle: Gisteren...haast onherkenbaar. Velsen toen en thans (IJmuiden 1982), blz. 142.

(513) Th. de Vries, D. Schaap en S. Rolle: Een plaats van grooten omvang (IJmuiden 1976), blz. 135, 215.

[p. 73]

Rode Hoek: Hem, Venhuizen (rood hier zeer waarschijnlijk ‘socialistisch’)⁽⁵¹⁴⁾; Rodeken, Rooddekens: Warder (vgl. de Deken: Warder, Flapdeken, laag, drassig land (met aantekening: flap = waterplant), 1820-25 de Vlapdeken in Koedijk (met aantekening: vlap = zeer fijn kroos); deken ‘stuk grond dat doet denken aan een deken’ of ook verbastering van deek ‘in het riet aangespoelde ruigte en vuilnis’, vgl. waterlands De twee Codden Deeckes⁽⁵¹⁵⁾); Roven, enkele percelen: Warder; Rode Poort: Wervershoof; 1853/59 De akker in de roodeweid: Wervershoof⁽⁵¹⁶⁾; 1853/59 De Roodhoofd op het Spijkerboor: Wervershoof⁽⁵¹⁷⁾ (vgl. zaans hoofdakker ‘akker die aan het hoofd van andere akkers ligt; de uiterste akker van het weer, die tegen den dijk aan ligt’⁽⁵¹⁸⁾); 1675 Rooweiden, 1853-59 de akker in de Rooweid: Wervershoof⁽⁵¹⁹⁾; Roode Pool, Roopool, Roepoel: Wieringen⁽⁵²⁰⁾; Roodsangd (Roodzand): Wieringen (naar rode grond onder de bovenste laag aarde): Wieringen⁽⁵²¹⁾; 1541 't Roezant: Oosterkoog, Wieringen⁽⁵²²⁾; Rode dorp, straat (Nieuwstraat): Wormerveer (ca 1925 bewoond door vooruitstrevende arbeiders)⁽⁵²³⁾; 17e eeuw Roo-ven, stuk land: Kalverpolder (buitendijks), Zaandam⁽⁵²⁴⁾; 1762 De Roosteen, land, 1858 De roode steen, ca 1865 kp Roode Steen, huis: Schagerbrug, Zijpe⁽⁵²⁵⁾; 1675 Rooweiden: Zwaag;

bruin: de bruine dam: Beetskoog, Beets; Bruineberg, oningepolderde landen: Egmond-binnen (misschien een psn, vgl. de FN Bruyneberg in

(514) P. Ruitenberg: Van de Watermesien tot Elba. Dorpsleven Hem-Venhuizen 1900-1940 (Bovenkarspel 1984), blz. 9.

(515) Boekenoogen, kol. 134; M. Schönfeld: Veldnamen in Nederland (Amsterdam 1950⁽²⁾, herdruk Arnhem 1980), blz. 70.

(516) Schotboek II Hoog & Laag Zwaagdijk 1853/59 (excerpt in PJMI).

(517) Idem.

(518) Boekenoogen, kol. 339.

(519) Schotboek II.

(520) J.C. Daan: Wieringer land en leven in de taal [Amsterdam 1950], blz. 292.

(521) Daan 1950, blz. 292.

(522) H. Schoorl: De dijken van Wieringen in de eerste helft van de zestiende eeuw. in: H. Schoorl: Kust en Kaart (Schoorl 1990), blz. 62, 66 (met verwijzing naar L.J. Pons: Wieringen, hoe het eiland met zijn bodem werd en is. in: W.F.O.N. 29, 1962, blz. 182, noot 8).

(523) H. Hildering: Krommeniërpad en het ‘Rooie Dorp’ in Wormerveer. in: Noordholland 1981, jrg 1, nr 4, blz. 16.

(524) Boekenoogen, kol. 852.

(525) P. Dekker: Oude boerderijen en buitenverblijven langs de Zijper Grotesloot. deel 1 (Schoorl 1986), blz. 240.

[p. 74]

Egmond-binnen⁽⁵²⁶⁾); Bruine eend, 1630 het Bruyn heentgen⁽⁵²⁷⁾: Warmenhuizen; Bruine land, wei, klei: Oosterleek, Wijdenes;

geel: het Geel⁽⁵²⁸⁾; (de) Geelepoel, polder⁽⁵²⁹⁾, Geelpoel: Aalsmeer (gedeelte Poel oost van Groene Weg) (spottende benaming in de vorige eeuw ontstaan vanwege de verbouw van kool- en raapzaad op de pas drooggemaakte grond)⁽⁵³⁰⁾; Gele Geelvink, veengrond: Ilpendam (gele naar de kleur van het veen?); Gele weidje: Landsmeer; Gele kamp: Limmen; Gelemede, wei: Marken (‘naar de lichte, geelgroene kleur van het gras’)⁽⁵³¹⁾; Gele Meer, Geele meer sloot⁽⁵³²⁾: Midwoud; Geele ven, wei: Buitenhuizen, Velzen; De Gele Buurt, woningen: De Cocksdorp, Tessel⁽⁵³³⁾; gele huusstuk, akker: Tessel (onduidelijk of geel tot het eerste of tweede element gerekend moet worden); Geelsteen: Wieringen⁽⁵³⁴⁾;

Zuidholland: rood: (Het) Rooie Dorp, buurt: Alfen aan de Rijn⁽⁵³⁵⁾; Rodenrijs, 1156, kop. 13e eeuw Roderisa: Berkel (met verklaring: rode ‘rood’ en onl. risa ‘loot, twijg, tak(ken)’⁽⁵³⁶⁾); Roodzandje, weiland: Goeree (FN in diminutief?); Rodeplein, vroeger benaming in de volksmond voor het Kleiwegplein: Gouda (‘omdat de verkeerslichten er zo lang op rood waren afgesteld’)⁽⁵³⁷⁾; 1703/04 14 hond weiland den Roo camp genaamd: Gorkum⁽⁵³⁸⁾; Rode dorp, woningen aan de Hoefkade: 's-Gravenhage (sociale woningbouw uit 1874; de huizen zijn genoemd naar de rode dakpannen)⁽⁵³⁹⁾; De Rode Olifant, kantoorgebouw: 's-

(526) W.J. van den Berg: Historisch kadaster van de binnen-Egmonden 4 (Utrecht 1985), blz. 1366.

(527) O.A.W. 64 f113 ro (excerpt in PJMI). De naam is al eerder verklaard in: R. Rentenaar: Veldnamen in Warmenhuizen. in: Med. van de Centrale commissie voor onderzoek van het Nederlandse volkseigen 1968, nr 20, blz. 18.

(528) J. Lunenburg: Er zijn in Aalsmeer twee lijnbanen geweest. in: Oud nuus 1985, jrg 16, nr 1, blz. 10.

(529) Pott, blz. 121.

(530) P. Schat: De drooglegging van de Legmeer. in: De Lange Brug 1976, nr 1, blz. 8.

(531) J. Daan: Van Marken ende van Minne. in: M.V.N. 1955, jrg 31, nr 1-2, blz. 72.

(532) Kaart van afscheiding (excerpt in PJMI).

(533) N. Huysman: Op Durp in de jaren 1920-1930. in: Uitgave van de historische vereniging Texel 1990, nr 16, blz. 8.

(534) Daan 1950, blz. 256.

(535) B.J. van Vliet: Bloemhof: een knappe arbeiderswijk met speeltuin. in: De Viersprong 1990, jrg 7, nr 23, blz. 5.

(536) Künzel e.a.: Lexicon, blz. 304.

(537) A. Scheygrond: Goudsche straatnamen (Alphen aan den Rijn 1979), blz. 94.

(538) Stadsarchief nr 1470, fol. 16v (excerpt in PJMI).

(539) P.R.D. Stokvis: De wording van modern Den Haag (Zwolle 1987), blz. 53.

[p. 75]

Gravenhage (groot, rood gebouw, eerder bekend als Esso-gebouw, aan de Zuid-Hollandlaan. De nieuwe naam is het resultaat van een prijsvraag, die in 1989 werd uitgeschreven door het Dagelijks Bestuur van het advokatenkantoor dat in dat jaar naar het gebouw verhuisde. In de nieuwe naam is mede een herinnering van Esso (olie) verwerkt⁽⁵⁴⁰⁾; 1866 kp Groote en Kl(eine) Roode zand: Hendrik-Ido-Ambacht (gedeeltelijk bebouwd, voor zo ver nog herkenbaar: klei met zand, enigszins roestig)⁽⁵⁴¹⁾; Rode-Pannenbuurt, ook: Pannenbuurt: Hoek van Holland (daterend van vóór de tweede wereldoorlog)⁽⁵⁴²⁾; de Rode buurt: Katwijk (huizen met rode dakpannen gebouwd door Katwijksche Bouwvereeniging vanaf circa 1915)⁽⁵⁴³⁾; Rode Pannenbuurt (= Patrimoniumwijk): Leerdam⁽⁵⁴⁴⁾; roodvlek: Leerdam; Rode buurt: Leiden (= de wijk de Kooi. Bebouwing dateert uit de periode 1900-ca 1940. Veel huizen waren gebouwd door de socialistische woningbouwvereniging De Eendracht; het stemgedrag van de bewoners was overwegend socialistisch/ communistisch)⁽⁵⁴⁵⁾; Roodelaan (de huidige Pioenstraat): Leiden (vlakbij Wittelaan (de huidige Leliestraat))⁽⁵⁴⁶⁾; 16e eeuw De Roode Zee, gebuurte, beginnend op de Uiterstegragt: Leiden⁽⁵⁴⁷⁾; de Rode Villa, huis: Maassluis (woning voor reder, in 1911 in aanbouw)⁽⁵⁴⁸⁾; (Het) Roodpannenhuis: Middelharnis⁽⁵⁴⁹⁾; De Roode Stee, boerderij: Nieuwenhoorn (naar de kleur van de gevel, voorzien van uit meekrap vervaardigde kleurstof)⁽⁵⁵⁰⁾; Rode Keet: Ouddorp; Rode zand, straat: Oudewater⁽⁵⁵¹⁾; 1865 kp Roozand: Pernis (situatie ter plaatse is onherkenbaar veranderd); Rode Kool, gebouw (Coolse Poort, daterend uit

(540) D.C. Meerburg: Olifant. in: N.R.C. Handelsblad 7-9-1990.

(541) Bodemkaart 38 West (1984) en Toelichting. (Wageningen 1984), blz. 52, 66.

(542) J.G. de Ridder: Uit de geschiedenis van het Westland (Den Haag 1979), blz. 82.

(543) 57 jaar sociale woningbouw in de gemeente Katwijk. in: ‘Oud Katwijk-kraut’ 1989, nr 2.

(544) K. van Baren: Zeg, wit je nog van toen.. (Leerdam 1986), blz. 2.

(545) Leiden verleden tijd (z.pl. 1980), blz. 81; H. Meeter en H. Wijfjes: Bouwen en wonen in twee Leidse arbeiderswijken. in: Holland 1984, jrg 16, nr 5, blz. 263.

(546) G.L. Driessen: Leidsche straatnamen (Leiden 1929), blz. 188, 191.

(547) J.J. Orlers: Beschryving der stad Leyden. Eerste deel (Amsterdam 1760, 3e druk), blz. 74. Zie ook: R. Rentenaar: Vernoemingsnamen (Amsterdam 1984), blz. 327.

(548) H. van de Meeberg: Waterperen. in: Historische schetsen van en over Maassluis nr 13, 1990, blz. 62.

(549) Pott, blz. 369.

(550) Boerderijen in Zuid-Holland. Aquarellen van J. Verheul Dzn (Zutphen 1989), blz. 26.

(551) Lijst van Nederlandse straatnamen..(1967).

[p. 76]

1980, aan de Coolsingel/Binnenwegplein): Rotterdam⁽⁵⁵²⁾ (naar de rodekoolkleur van de gevelbedekking; de rode indruk wordt nog versterkt door het roodachtige vensterglas (eigen observatie)); 1308? 80 morgen, geheeten het Roode lant: Riederwaard, Katendrecht, Rotterdam (vermoedelijk niet naar de kleur, lijkt identiek te zijn met 1328 het Roedensche veld, 1356 het Roetsche velt⁽⁵⁵³⁾, waarin eerste element mogelijk een adjektiefafleiding bij de pln Roon); Roodezand, 1367 het Rode Sant⁽⁵⁵⁴⁾, 1800-1811(platen) Grote Roozand, Kleine Roozand⁽⁵⁵⁵⁾: Rotterdam (‘naar een zandplaat van die kleur, oudtijds in de Maas gelegen’)⁽⁵⁵⁶⁾; 1867 kp Roodenmolen: Sassenheim; 't rooie dorp (= Fabriplein): Schiedam (‘een SDAP-bolwerk’, gebouwd ca 1919; naamgeving door de plaatselijke bevolking)⁽⁵⁵⁷⁾; 1650-1750 De (Het) Roode meer, watertje, uitmondend in de Zijl: Schiedam⁽⁵⁵⁸⁾; Rodelaan: Voorburg⁽⁵⁵⁹⁾; Rodenburg, boerderij (aan de Oostdorperweg): Wassenaar⁽⁵⁶⁰⁾; Roodhuis: Vierpolders⁽⁵⁶¹⁾; het Rode weer: Wateringen⁽⁵⁶²⁾; 1867 kp Roode Polder: Hoogmade, Woubrugge (het eerste element is secundair, vgl. 1647 de molen Roo Mole in deze polder, die in 1647 West Laege Lants polder genoemd wordt)⁽⁵⁶³⁾; Roode Wetering, wetering in de Roode Polder: Woubrugge⁽⁵⁶⁴⁾ (eerste element wel secundair); Rooie dijk (id. met Molenweg): Zevenhoven⁽⁵⁶⁵⁾; Rodenburg, ook Roomburg, 918-948, kop. 11 eeuw in

(552) J. Oudenaarden: De terugkeer van Opoe Herfst. Over de woordenschat van Rotterdam (Utrecht/Antwerpen 1986), blz. 128.

(553) J.H.W. Unger: Regestenlijst voor Rotterdam en Schieland tot in 1425 (Rotterdam 1907), nrs. 188, 368 en 743.

(554) Unger, nr 906.

(555) G.M. van Aalst: Het archief van de N.V. Maatschappij van Nassau la Lecq ('s-Gravenhage 1985), inv.nr 380.

(556) H.C.H. Moquette en J.M. Droogendijk: Rotterdamsche straatnamen (Rotterdam 1928⁽²⁾), blz. 208.

(557) W.P. Rook: Van Schie, Dam en Schiedam. Historie en verklaringen van Schiedamse straatnamen en lokatie-aanduidingen (Schiedam 1989), blz. 181, 59.

(558) Rook, blz. 181.

(559) Lijst van Nederlandse straatnamen..(1967).

(560) R. van Lit: Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Wassenaar (Wassenaar 1989), blz. 56.

(561) Pott, blz. 368.

(562) A.J. van der Valk: Repertorium op de grafelijke lenen in Wateringen. in: Ons Voorgeslacht 1983, jrg 38, nr 334, blz. 554.

(563) S.J. Fockema Andreae: Poldernamen in Rijnland (Amsterdam 1952), blz. 37.

(564) Lijst, blz. 361.

(565) Zevenhoven het dorp dat bleef (Zevenhoven 1985), blz. 14.

[p. 77]

Rodanburg, 1125-1130 kop. ca 1420 in Radenburch: omgeving Zoeterwoude (met verklaring: rode, ofri. rade ‘rood’ en onl. burg ‘burcht’, naar de door hun kleur opvallende restanten (puin en/of dakpannen) van een Romeinse bouwval, Matilone⁽⁵⁶⁶⁾); 1639 Roode meet, eilandje ten oosten van Tiengemeten in het Butter vliet: omgeving Zuidbeierland⁽⁵⁶⁷⁾;

bruin: 1866 kp De bruine Kade: Zijderveld, Everdingen (in 1836 een kleivoetpad, vgl. de Groene kade, in 1836 een kade met een met gras begroeid openbaar voetpad. De weg loopt door verschillende soorten donker grijsbruine rivierkleigrond)⁽⁵⁶⁸⁾; Bruine Laantje, doodlopend laantje: Naaldwijk⁽⁵⁶⁹⁾; Bruine wetering, 1610-15 Brune Waterijng⁽⁵⁷⁰⁾, 1746 de bruijne Wetering⁽⁵⁷¹⁾, 1867 kp Bruine wetering: Hoogmade, Woubrugge;

geel: gele buurt: (verdwenen) buurt: Alfen aan de Rijn (op de grens met Hazerswoude, naar de kleur van de huizen)⁽⁵⁷²⁾; Geelsteeg: Schiedam (id. met Brede Marktsteeg)⁽⁵⁷³⁾.

Zeeland: rood: Rodenweg, zuidelijk deel van de Coxweg: Aardenburg⁽⁵⁷⁴⁾; 1400 in de poele in Roode meet, 1420 de Roede meet: Beoostenblij, Axel⁽⁵⁷⁵⁾; Rode Vliet, 1549 Rootvliet: Noordpolder,

(566) Künzel e.a., blz. 305; Pott, blz. 369; M. Gysseling: De oudste plaatsnamen in Holland en Utrecht. in: Bijdragen en Mededelingen der Naamkunde-commisie enz. XVII (1959), blz. 5, 12. Beunders verklaring van het eerste element Roden-, met latere variant Room- als ‘ontginning’ respectievelijk reïnterpretatie (ingegeven door de aanwezigheid van restanten van Romeinse oorsprong) houdt geen rekening met typologische factoren en klankontwikkelingen (P.C. Beunder: Castella en havens, kapellen en hoven (Bodegraven z.j.), blz. 127).

(567) Jacob Aertsz. Colom's Kaart van Holland 1639 (Alphen a/d Rijn 1979), blad 11.

(568) S.J. Seinen: Van Sidewendervelt tot Zijderveld (Goudriaan 1973), blz. 56; Bodemkaart van Nederland schaal 1:50000, blad 38 Oost (Wageningen 1981) en P. Harbers: Toelichting.. (Wageningen 1981), blz.60, 68, 72.

(569) J.G. de Ridder: De straat waarin wij wonen. Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Naaldwijk (Den Haag 1985), blz. 7.

(570) Kaart van Rijnland door Floris Balthasar 1610-1615 (herdruk 's-Gravenhage 1929), blad 9.

(571) Rechterlijk archief Esselijkerwoude en Heer Jacobswoude nr 81 (19 dec. 1746) (Rijksarchief in Zuid-Holland).

(572) F. Baerveldt: De Hoorn en zijn bewoners. in: De Viersprong 1989, jrg 6, nr 21, blz. 40.

(573) Rook, blz. 66.

(574) M.K.E. Gottschalk: Historische geografie van westelijk Zeeuws-Vlaanderen II (Assen 1958), blz. 227.

(575) M.K.E. Gottschalk: De Vier Ambachten en het Land van Saaftinge in de Middeleeuwen (Assen 1984), blz. 381.

[p. 78]

Axel⁽⁵⁷⁶⁾; 1866 kp Roodenhoek: Biervliet; 't rôôie dal, hat rode dal, d'n rooien dal, woeste grond, incidenteel als weiland in gebruik, zand: Burg, Burg en Haamstede⁽⁵⁷⁷⁾; de rôôie weie: Burg, Burg en Haamstede⁽⁵⁷⁸⁾; 't rôôie blokje en den rôôien blok: De Vierbannen, Duiveland⁽⁵⁷⁹⁾; de Rode Dreef, boerderij: Hoek (‘naar de dreef die verhard was met het puin van de moefen die er heden ten dage nog in groten getale aanwezig zijn’)⁽⁵⁸⁰⁾; Rooie wei, de rooie weie: Ierseke (‘roodachtig gras door slechte kwaliteit van de grond’)⁽⁵⁸¹⁾; 't tweede bos genaamd Rooihoek: Ierseke; Rode hoek, 1571 Den Rooden Houc⁽⁵⁸²⁾, 1865 kp Roodenhoek (blad Hoofdplaat), 1866 kp Roodenhoek: Oranjepolder, IJzendijke (door Roos (foutief) verklaard als Ree(de)hoek⁽⁵⁸³⁾; oorspronkelijk een hoek aan de rede van de Schelde, door latere bedijkingen nu midden in het land gelegen⁽⁵⁸⁴⁾); Roodewijk, buurtschap: Kattendijke⁽⁵⁸⁵⁾ (vgl. Blauwewijk, iets zuidelijker, in Wolfaartsdijk); 1574 de Roo Cluyse: Koudekerke⁽⁵⁸⁶⁾ (vermoedelijk geen (monniks) kluis, maar eigendom van een klooster, vgl. het Brusselse Roklooster, dat grond bezat in Zuidbeveland en het ‘clooster van der roodencluysse’ (m.b.t. Middelburg)⁽⁵⁸⁷⁾; 't rôôi'uus, huis van bewaring: Middelburg (naar de kleur)⁽⁵⁸⁸⁾; Roode Hoeve, huis⁽⁵⁸⁹⁾, ca 1865 kp Roohoofsche dijk: Ovezande (vgl. iets zuidelijker ca 1865 kp de Blaauwe Hofstede en de Witte Hofstede); Rooien, den Rooijen: Poortvliet⁽⁵⁹⁰⁾; Rode Wei: Poortvliet⁽⁵⁹¹⁾; 1598 Rootpannen huis: Welzinge, Rit-

(576) Gottschalk, Vier Ambachten, blz. 455.

(577) Veldnamen van Schouwen-Duiveland. Deel III. Westelijk Schouwen (Zierikzee 1989), blz. 78, 80/PJMI.

(578) Idem, blz. 66.

(579) Oude veldnamen van Schouwen-Duiveland. Deel II (Zierikzee 1988), blz. 60.

(580) J. Platteeuw: Hoek en Omgeving van vroeger en nu (Kloosterzande 1967), blz. 10.

(581) W.E.P. van Ysseldijk: 1000 jaar Yerseke (Kruiningen z.j. [1973]), blz. 50.

(582) Kaart Pieter Pourbus. Bijlage bij: K.E. Gottschalk: Historische geografie van westelijk Zeeuws-Vlaanderen II (Assen 1958).

(583) G.P. Roos: Beknopt geschied- en aardrijkskundig woordenboek van Zeeuwsvlaanderens westelijk deel (Oostburg 1874), blz. 123.

(584) Encyclopedia van Zeeland II, blz. 583.

(585) Enc. II, blz. 583.

(586) Overloper Walcheren 1566-1574 (excerpt in PJMI).

(587) De veldnamen van Koudekerke(W)(Middelburg 1980), blz. 31.

(588) Ha.C.M. Ghijsen: Woordenboek der Zeeuwse dialecten (Amsterdam-Brussel 19796), blz. 805.

(589) topatl 4, blad 70.

(590) Idem, blz. 12.

(591) Toponiemen van Poortvliet (Tholen 1988), blz. 12.

[p. 79]

tem⁽⁵⁹²⁾; Roode stuk: Scherpenisse⁽⁵⁹³⁾; 1571 Rooden dyck: omgeving Gaternesse, Schoondijke⁽⁵⁹⁴⁾; Soeburg; Rode wei: Tolen⁽⁵⁹⁵⁾; Rooie Deehoek: Tolen⁽⁵⁹⁶⁾ (naast Deehoek sec); Roolandpolder: Tolen⁽⁵⁹⁷⁾; 1581 de Roo poorte: Zandijk, Vere⁽⁵⁹⁸⁾; Rodedorp, straat: Zierikzee (naar rode dakpannen; de bebouwing dateert uit 1872 en later)⁽⁵⁹⁹⁾;

bruin: Broene duuntje(s?), overwegend vlak gebied met kleine hoogten: Haamstede⁽⁶⁰⁰⁾ (in deze plaats ook Lange witte duin⁽⁶⁰¹⁾); de Bruine putten, bw of wei: Kerkwerve; 't bruune bos: Renesse⁽⁶⁰²⁾;

geel: geen materiaal voorhanden.

Noordbrabant: rood: Rode Brederik, klei: Marensveld, Alem; Roode Wetering: Alem⁽⁶⁰³⁾; De Roode Sok, huis/huizen: Middelrode, Berlikum⁽⁶⁰⁴⁾ (metafoor); de Rode Burcht, 18e eeuw Roode Burg⁽⁶⁰⁵⁾: Boxmeer B; Groote of Roode Beek: Chaam⁽⁶⁰⁶⁾; 1540 aende Rooyvoort: Chaam (‘ligt waarschijnlijk in de Rodebeek. Rood door ijzeroxijde’)⁽⁶⁰⁷⁾; De Braak, ook de Roode Braak: Vreewijk, Deurne⁽⁶⁰⁸⁾; De Rooienburg, bw en wei, Rooienburg, huis⁽⁶⁰⁹⁾: Dinter; Rode wiel, de rooiewiel: Hank, Dussen; De Rooyenburg: Bokhoven, Eten; de Rooije Asch: Gemert⁽⁶¹⁰⁾; de Rooie Hoef⁽⁶¹¹⁾, Roode hoef⁽⁶¹²⁾, 1790 Roode

(592) Overloper Walcheren 1566-1675 (excerpt in PJMI).

(593) Toponiemen van Scherpenisse (Tholen 1987), blz. 6.

(594) Kaart Pieter Pourbus.

(595) Toponiemen van Tholen (Tholen 1988), blz. 12.

(596) Idem, blz. 12.

(597) Idem, blz. 2.

(598) Overloper Walcheren 1555-1675 (excerpt in PJMI).

(599) H. Uil: Gezichten in de straten van Zierikzee met een historische beschrijving (Alphen aan den Rijn 1986), blz. 114.

(600) Vragenlijst Naamkunde 8, I 32-33 (laatste letters moeilijk leesbaar).

(601) Top. krt blad 42, schaal 1:50000 (1912).

(602) Oude veldnamen. Westelijk Schouwen, blz. 61.

(603) topatl 4, blad 21.

(604) topatl 4, blad 39.

(605) Verpondboek inv. nr 244 (excerpt in PJMI).

(606) Chr. Buiks en S. Geerts: Het stroomgebied van de Mark en Aa of Weerijs ten zuiden van Breda. Wetenschap. Med. K.N.N.V. nr 146 (1981), blz. 31.

(607) Chr. Buiks: Voorden in de Baronie van Breda. in: Brabants Heem 1989, jrg 41, nr 3, blz. 121.

(608) H.N. Ouwerling: Geschiedenis der dorpen en heerlijkheden Deurne, Liessel en Vlierden (Helmond 1933), blz. 80.

(609) Pott, blz. 369.

(610) J. Timmers: De Wijst. in: Gemerts heem 1986, jrg 28, nr 1, blz. 20.

(611) Timmers, blz. 20.

(612) Pott, blz. 368.

[p. 80]

Hoefse Dijck: Gemert⁽⁶¹³⁾; Rooienakker, 1856 Rooyenakker: Ginneken en Bavel (met verklaring: naar de ligging bij het Rooi of kleur van de bodem: rooi zand?)⁽⁶¹⁴⁾; Rooibraak, 1514 den roeyenbraick, 1837 Een perc. Bouwland, voorheen genaamd de Hespakker, thans de roode Braak, 1699 de Roeybraecke, huis en land: Ginneken en Bavel⁽⁶¹⁵⁾; Rooienbraak, 1552 Stuck lants: den rooyenbraeck: Ginneken en Bavel (auteur aarzelt tussen ‘rooiing’ en kleur)⁽⁶¹⁶⁾; 1791 Roode leegt: Goorle⁽⁶¹⁷⁾ (in de omgeving van Goorle-Hilvarenbeek komt op verschillende plaatsen rood zand voor⁽⁶¹⁸⁾); 1907 kad.krt De Roode Schouwsen Hoek: Halsteren sectie C 2; de Roodloop, 1869 kp Roodloop, beekje: Hilvarenbeek (vgl. onder Goorle); 1404-05 Arnt van Roevoert⁽⁶¹⁹⁾, 1869 kp De Rovert: Hilvarenbeek (te interpreteren als *Rode voort?); Rode vaart, ca 1865 kp Roode Vaart, vaart en streek: Klundert⁽⁶²⁰⁾ loopt door gebied met poldervaaggrond, die onder de bovengrond roestig is)⁽⁶²¹⁾; Het Roode Zand, huis (in de Oosterstraat): Klundert⁽⁶²²⁾; de Rooibemd, moeras: Lage Mierde⁽⁶²³⁾; de Roodenhoff, de Rooyenhoff: Liempde; het Rooiven, bw, Rooie Ven, streek⁽⁶²⁴⁾, 1865 kp Rooij Ven: Lieshout; Rode Veer, ook gen. de oude omdraai of de omdraaier, vaart(kant): Loon op Zand (bocht in niet meer aanwezige turfvaart); Rode Waard: Megen A; 1866 kp de Roode beek: Mil; De Roode Dijk, Roodendijk⁽⁶²⁵⁾: Tongelaar, Mil; (Het) Roodven: Moergestel⁽⁶²⁶⁾; de Rooikamp: Ooien; (kavels) op de Roode dreef, de ..daar-

(613) L.C.J.M. Rouppe van der Voort: Inventaris archief van de gemeente Gemert (Gemert 1983), nr 800.

(614) Buiks 5, blz. 91.

(615) Chr. Buiks: Veldnamen in de voormalige gemeente Ginneken en Bavel 3 (Nieuw-Ginneken 1983), blz. 80 (thans (citaat 1837): in de publikatie staat than-).

(616) Chr. Buiks: Veldnamen in de voormalige gemeente Ginneken en Bavel 20 (Ulvenhout 1986), blz. 61.

(617) Toponymen van Goirle. Bijeen gezameld door de Heemkundige Kring ‘De Vyer Heertganghen’, blz. 62.

(618) . Rood zand. in Rond de Schutsboom 1989, jrg 9, nr 1, blz. 24.

(619) L.F.W. Adriaenssen: Hilvarenbeek onder de hertog en onder de generaliteit (Amsterdam/Hilvarenbeek 1987), blz. 13.

(620) L. van der Mierden: Die Hoeghe Clunder.. in: Jb. Ghulden Roos 1982, blz. 29.

(621) Kaartblad 44 West (1987) en Toelichting. (Wageningen 1987), blz. 108v.

(622) L. v.d. Mierden: Klundertse toponiemen. in: De Overdracht nov. 1981, blz. 11.

(623) A.P. de Bont: Dialekt van Kempenland. Deel III (Assen 1969), blz. 16.

(624) Pott, blz. 36.

(625) Pott, blz. 368.

(626) Pott, blz. 369.

[p. 81]

langs loopende Roode dreef: Oosterhout⁽⁶²⁷⁾; Rood rond, 1761 het Rood ront, wei, eerder bos: Rozendaal⁽⁶²⁸⁾; Roodveld, 1941 het rooie veld: Vroenhout, Rozendaal⁽⁶²⁹⁾; Rooienbos, 1942 het Rooienbosch, zaailand: Vroenhout, Rozendaal (met verklaring: ‘Verm. bos waarin.. gerooide plaatsen zijn’)⁽⁶³⁰⁾; het Roland: Sambeek; 1767 het Roodmeer: Sambeek⁽⁶³¹⁾; de Rodeakker, land: Someren⁽⁶³²⁾; Rooistaart: St. Michielsgestel; 1468 land den Rodenbergh: St. Oedenrode⁽⁶³³⁾; 1455 erf dat Roeland rood land: St. Oedenrode⁽⁶³⁴⁾ (onduidelijk citaat; rood land kan een variant zijn van Roeland of een beschrijving van het perceel (rooiing)); 1683 Rooiakker: St. Oedenrode⁽⁶³⁵⁾; 1683 dat Royland: St. Oedenrode⁽⁶³⁶⁾ (mogelijk een rooiing, vgl. dat Roeland in dezelfde plaats); roode eind 5 gemet: Standdaarbuiten; Roode hoef: Steenbergen⁽⁶³⁷⁾ (vgl. ca 1865 kp Blaauwehoef); Rode Wiel, 1565 Roo weel, 1597 de Rooje weel⁽⁶³⁸⁾, ca 1865 kp Roode weel?, plas: Steenbergen (plas niet meer aanwezig. Het terrein bestaat uit kalkrijke poldervaaggrond, grijsbruin van kleur, met roest in de ondergrond)⁽⁶³⁹⁾; de Rooie Weel, waterplas, 1484 t Roode wyelken, 1753 de vliet na den rooden weel: Terheiden⁽⁶⁴⁰⁾; Rodenberg: Tilburg⁽⁶⁴¹⁾; het rooie dorp, benaming voor de wijk Besterd: Tilburg (in 1910 werden in het overwegend katholieke Tilburg een socialistische optocht en een bijeenkomst van de SDAP gehouden. In de optocht liepen vooral mensen uit de

(627) Catalogus nr 345. Rentambt Oosterhout. Tweede veiling van domeinen. 1886, blz. 20, 31.

(628) R. van Hasselt en A. Weijnen: De plaatsnamen van Roosendaal (Roosendaal 1948), blz. 172.

(629) Idem.

(630) Idem.

(631) Schattingskohier (excerpt in PJMI).

(632) H.J.M. van Rooij: Het Oud-archief van het Groot-Ziekengasthuis te 's-Hertogenbosch. Tweede deel ('s-Hertogenbosch 1963), Reg. 265.

(633) Th. Hoogbergen: Toponymie van Sintoedenrode. Doctoraalscriptie (Nijmegen 1959) nr 835.

(634) Hoogbergen nr 836.

(635) Hoogbergen nr 844.

(636) Hoogbergen nr 846.

(637) Pott, blz. 368.

(638) J.B. van Loon: Boe(y)-, baa(y)-, verwanten van bag-? in: M.V.N. 1964, jrg 40, nr 1-4, blz. 123.

(639) Bodemkaart 43 Oost (1967) en Toelichting.. (Wageningen 1967), blz. 79v.

(640) J. van der Made: De historie van de Wagenstraat in vogelvlucht. in: De Vlasselt 1986, nr 31, blz. 6, 9; Chr. Buiks: Veldnamen in de gemeente Terheijden. in: De Vlasselt 1989, nr 53, blz. 39, 35.

(641) R. Peeters: De straten van Tilburg (Tilburg 1987), blz. 136.

[p. 82]

Besterd mee. Deze wijk werd ‘niet alleen vanwege zijn rode pannendaken “het rooie dorp”.. genoemd’)⁽⁶⁴²⁾; rode akkers: Uden; de Rooie Sticht, steeg: Udenhout, sectie E; 1214 int Roetrot: Vechel⁽⁶⁴³⁾; de Róoiäkker: Veldhoven⁽⁶⁴⁴⁾; 1750 de rooijenburg, dries of weiveld: Meerveldhoven, Veldhoven⁽⁶⁴⁵⁾; 1458 eenen camp, die geheiten is die Rodeacker: Aalburg, Wijk⁽⁶⁴⁶⁾; ca 1865 kp Roode Kreek: Willemstad; 1866 kp Roode Hoeve: Zevenbergen; Roodevaart⁽⁶⁴⁷⁾, 1866 kp Haven van Zevenbergen of Roode Vaart: Zevenbergen (vgl. Klundert, identiek); die hole quebbe dat nu die Rode kene heet, deel van de Rodevaart: Zevenbergen⁽⁶⁴⁸⁾;

bruin: 1435 Bruynoesen, 1454 2 morgen en 4 hond land, ter plaatse gezegd ‘op de Bruyn Oesden’, 1475 Bruynoesen, 1517/18 die Bruynnozen: Kessel, Alem (duistere herkomst); ca1640 Bruynenschot: Alfen⁽⁶⁴⁹⁾; 1416 Den Bruyncamp..te Berse: Beers⁽⁶⁵⁰⁾; nà 1716 de twee ‘bruine meren’, ca 1865 kp Bruin of Soemeer: Deurne⁽⁶⁵¹⁾; 1704 den bruijnen kamp: Dungen; 1663 de Bakkers en Bruijne Kil⁽⁶⁵²⁾, 1866 kp Bruine Kil, water: Dussen (vgl iets verderop 1866 De Bleeke Kil); 1866 kp Bruinhoekschen Waard: Dussen (bij de Bruine Kil); 1869 kp Bruin Goor: Gilze Rijen; 1456 byde bruyn Ryt: Gilze (vgl. 1546 de wit Ryt)⁽⁶⁵³⁾; Bruinakker: Hilvarenbeek; Bruine Bos, bw: Esbeek, Hilvarenbeek; de bruine velden: Liempde; 1469 een morgen land in ‘de bruynenhoeve’: Litooien⁽⁶⁵⁴⁾; ca 1800-1810 teulland op den Bruyne Camp: Nistelrode⁽⁶⁵⁵⁾; 1865 kp Bruine Kade: Ooien; 1769 bruynen Beemt: Ooster-

(642) A. van den Dries-van der Velden: Het Brabant van toen.. (z.pl. 1979), blz. 296.

(643) Th. Hoogbergen: Veld- en Waternamen in de gemeente Veghel. Candidaatsscriptie (Nijmegen 1955), nr 175.

(644) De Bont, blz. 9.

(645) De Bont, blz. 41.

(646) Register op de leenaktenboeken. Uitheemsche leenen, blz. 70.

(647) A. Korteweg: De molen aan de Lage Wipstraat. in: Oud Nieuws 1984, jrg 4, nr 2 (nr 11), blz. 25; Schönfeld, Nederlandse waternamen, blz. 280.

(648) Schönfeld, Nederlandse waternamen, blz. 280 en M. Schönfeld: Van kleur en water. in: M.V.N. 1952, jrg 28, nr 3-4, blz. 126.

(649) Verpond.legger (excerpt in PJMI).

(650) Register op de leenaktenboeken. Uitheemsche leenen, blz. 158.

(651) Ouwerling, blz. 168.

(652) W.C.M. van Oosterhout: Inventaris oud-archief Werkendam (Werkendam 1990), nr 809.

(653) Chr. Buiks: Veldnamen in de gemeente Gilze en Rijen(3). in: de Mulder 1989, jrg 10, nr 32, blz. 15.

(654) Van Rooij, Reg. 1349.

(655) R. van Berkom: Veldnamen (Nistelrode z.j.), blz. 34.

[p. 83]

wijk⁽⁶⁵⁶⁾; 1721-1730 (percelen houtgewas) op de Bruijne en Droogen Bevert: Werkendam⁽⁶⁵⁷⁾;

geel: Gele Wiel, verdwenen plas: Erp⁽⁶⁵⁸⁾; Gele Dries, land: Haren; Gelenburgs Gehucht: Ooien; Geel Huis: Oosterhout of omgeving⁽⁶⁵⁹⁾; 1721? den Geelheuvel: Raamsdonk⁽⁶⁶⁰⁾; Geele hoef⁽⁶⁶¹⁾, De Gele Hoef (gele kozijnen en dakgoten)⁽⁶⁶²⁾, huis: Rosmalen; de Geelhoef, twee boerderijen met bw: Udenhout; Geelman, 1500 Beembt geheyten den gheelman: Valkenswaard (met verklaring: personifiërende afleiding..van geel, mnl. geil, geel ‘vruchtbaar’?); de Gelen wiel: Vechel⁽⁶⁶³⁾; 1697 het lant nevens de Santstraet aen de Wip gent gelenacker: Groot Zundert;

Limburg⁽⁶⁶⁴⁾: rood: z.j. In het Rooland: Arcen en Velden, sectie A 1⁽⁶⁶⁵⁾; z.j. Roode Vennen: Arcen en Velden, sectie A 1⁽⁶⁶⁶⁾; Roode huis⁽⁶⁶⁷⁾, 1866 kp Roodhuis: Beek; Rooie wegske: Beek (steenfabriek stortte daar rood puinafval)⁽⁶⁶⁸⁾; Robeek, 1867 kp Roode beek (blad Bergen): op de grens van Arcen/Wellerlooi, Bergen (stroomt door lemige ven-zandgronden met gedeeltelijk bruinige (niet rode) kleur van boven- en ondergrond)⁽⁶⁶⁹⁾; die Rodel, bouwland: Heien, Bergen⁽⁶⁷⁰⁾; Rode Dijk, weg: op de grens van Arcen en Bergen⁽⁶⁷¹⁾ (rood hier

(656) P.J. Liedmeier: 384 toponiemen van Oisterwijk. Candidaatsscriptie (Nijmegen z.j.), nr 43.

(657) Van Oosterhout, nr. 1797.

(658) De Gele Wiel. in: Erthepe 1986, jrg 4, nr 2, blz. 15.

(659) J. Oomen: Het Geel Huis. in: Med.blad heemk.kring De Heerlijkheid Oosterhout 1986, jrg 10, nr 2, blz. 757.

(660) Verpond.leg. (excerpt in PJMI).

(661) Pott, blz. 121.

(662) P. Vinc. van Wijk: Boerderijnamen (Leiden 1948²), blz. 179.

(663) G.C.W. Wonders: Toponiemen. in: Van Vehchele tot Veghel 1987, jrg 7, nr 3, blz. 74.

(664) Namen uit (ca.) 1840-1842 zijn afkomstig uit de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel van het kadaster. Ze werden uit deze bron geëxcerpeerd door drs. Alph. Houben S.J., voormalig bibliothecaris van het Rijksarchief in Limburg.

(665) J.A.K. Haas: Inventaris van de archieven der gemeente Arcen en Velden (Maastricht 1980), inv. nr 4918.

(666) Idem.

(667) Pott, blz. 368.

(668) Th. van Winkel: Een kloek blok aan de Vondelstraat in Beek, in: De nuutsbaeker 1979, jrg 6, nr 2, blz. 3.

(669) J. Schelling: Een bodemkartering van Noord-Limburg ('s-Gravenhage 1951), blz. 21 + krt 1.

(670) De Tranchotkaart van het gebied tussen Maas en Rijn. Nederlands gedeelte (schaal 1:25000, herdruk 1971), blad 8.

(671) topatl 4, blad 65.

[p. 84]

mogelijk secundair; de weg loopt in de richting van de Rode beek); Roje Hoek, bos, water en struiken, 1800-20 den Rooden Hoek, drassig gebied (hoek van het Heeren- of Welsche Veen): Bergen⁽⁶⁷²⁾; Rode Boender, 1662 Roede Boender: Offenbeek, Besel⁽⁶⁷³⁾; Rode Morgen, 1646 de Roij Morgen, mogelijk identiek met 1778 de Rooden Morgen: Besel⁽⁶⁷⁴⁾; ca 1840 aan de roode baan: Born, sectie C; Rodebeek⁽⁶⁷⁵⁾, De Roodebeek (‘..met kristalhelder water, ontleent haar naam aan de roodbruine kleur, die 't water aanneemt, als men een der planten, welke er weelderig langs en over groeien, uittrekt; de haarworteltjes dier plantjes zijn verzadigd met bruinkoolstoffen’)⁽⁶⁷⁶⁾: Brunsum (het is onduidelijk of de term ‘bruinkoolstoffen’ hier wel juist gekozen is. Bruinkool komt in deze omgeving wel voor, maar heeft een zwartbruine kleur⁽⁶⁷⁷⁾); 1562 kop. bij den Roden Put, Hof op den Roden Put: Rumpen, Brunsum⁽⁶⁷⁸⁾; Roode del: Gennep⁽⁶⁷⁹⁾ (zandige uiterwaardkleigrond en kleihoudende uiterwaardzandgrond⁽⁶⁸⁰⁾); De Roey, De Roeybeek: Grubbenvorst (met aantekening ‘misschien de Rode beek, ijzeroer’); 1841 roode koe: Gulpen, sectie C; Roebroeck, huis (in 1381 eigendom van de familie Van Roidenbroeck)⁽⁶⁸¹⁾, 1840 Robroek, 1866 kp Robroek: Heerlen, sectie B (vgl. Roeëbrooksgetske, zijlaantje van de Schram⁽⁶⁸²⁾; het is mogelijk dat de psn hier primair is); De Roewe Poat⁽⁶⁸³⁾, de Roode Poort⁽⁶⁸⁴⁾, huis: Heerlen; ca 1865 kp Rood Ven: Hunsel; 1849 Roode Egge: Kessel⁽⁶⁸⁵⁾; Roland: Kessel, sectie C; Rode wetering; Kessel⁽⁶⁸⁶⁾; Roode Sloot, wiel, waarschijnlijk oude rivierloop:

(672) Tranchot, blad 20.

(673) L. Giesen: Tussen Maas en Meerlebroek. Toponiemen in de gemeente Beesel (Reuver 1990), blz. 122.

(674) Giesen, blz. 122.

(675) W. Moonen: Brunssum de Eeuwen door (z.pl. 1952), blz. 21.

(676) P.J.M. Peters: Wandelingen in en om Heerlen met geschiedkundige aanteekeningen (Heerlen ca 1919), blz. 176v.

(677) W.N.T. III,1 ('s-Gravenhage-Leiden 1902), kol. 1683.

(678) Moonen, blz. 209, 210.

(679) Kaart 7, behorende bij Schelling.

(680) Schelling, blz. 73, 74 + krt 1.

(681) Heerlen in oude ansichten (Zaltbommel 1977, 4e druk), blz. 139.

(682) J. Jongeneel: Dorpsspraak van Heerle (1884) (Heerlen 1980), blz. 110.

(683) Jongeneel, blz. 111.

(684) Heerlen in oude ansichten, blz. 46.

(685) A. Hendricks: De Weerd: een stuk Kessels' territorium aan de rechter Maasoever te Reuver, in: Jb. Maas- en Swalmdal 1983, blz. 118.

(686) P.M.G. Lucas: De Kesselse Hut. in: Maaskroniek 1981, jrg 4, nr 7, blz. 11.

[p. 85]

Linne⁽⁶⁸⁷⁾; 1657 Roode beecke: Maasniel⁽⁶⁸⁸⁾; Roeij Ert, 1743 Roode Erd, Roy Erdt, (‘Een stuk land dat gekenmerkt is door de rode kleur van de grond en van het water’)⁽⁶⁸⁹⁾, 1803-20 Roode Erd⁽⁶⁹⁰⁾: Meerlo; 1849 Roode beek⁽⁶⁹¹⁾, 1866 kp Roode beek: Nieuwstad; rode Poort: Nut; Rood Land: Ottersum⁽⁶⁹²⁾ (diverse stuifzandgronden)⁽⁶⁹³⁾; Roode Voortstraat⁽⁶⁹⁴⁾, 1869 kp Gr. en Kl. Roovoort: Ottersum; De Roodebeek: Oud-Valkenburg⁽⁶⁹⁵⁾; Roosteren, 1217 Rosusteren, 1277 Rususteren (aan de Rode (beek), eerder genaamd Suster)⁽⁶⁹⁶⁾; ca 1840 op de roode vaart, De roode Vaar: Schinnen, sectie A⁽⁶⁹⁷⁾; 1866 kp Roode beek: Schinveld; Rodeput, 1774 in den Roeputt, den Roeth Putther wegh⁽⁶⁹⁸⁾, 1840 roode puts: Simpelveld, sectie B; 1866 kp Roode beek, z.j. Robeek(e): Susteren (eerder genaamd Suster. ‘Na een zware stortbui verschijnt er een min of meer rode of paarse schijn op het water. Dit is het gevolg van de oer..’⁽⁶⁹⁹⁾; langs de beek vindt men rivierkleigronden met roestvlekken⁽⁷⁰⁰⁾; rood dorp, blok huizen rond plein: Venlo (gebouwd in 1893 en, vanwege de rode pannen, ‘door het volk dra “rood dorp” ..geheeten’)⁽⁷⁰¹⁾; Roode weg: Venlo (naar de rode aarde met ‘gronderts’, in de omgeving van de latere Roodestraat)⁽⁷⁰²⁾; Roei Tieëf (rode teef): Venlo (een bocht in de Maas, volgens med. van de informant naar ijzeroer); ca 1865 kp Rood Vlies: Venraai (vlies variant van vlaas ‘plas in bos of hei’ of vlies ‘op ondiep water drijvende

(687) Lijst, blz. 361.

(688) J. Ruiten: De Thuysserhoff te Maasniel. in: Jb. Roerstreek 14 (1982), blz. 14.

(689) ‘Vraagteken?’, Jongerenbew. Meerloo, mei 1968.

(690) Tranchotkaart, blad nr 20.

(691) W. van Mulken: Inventaris van de archieven der gemeente Nieuwstadt (Maastricht 1980), inv. nr 770.

(692) Kaart 7, behorend bij Schelling.

(693) Schelling, blz. 75 + krt 1.

(694) Kaart 7, behorend bij Schelling.

(695) Peters, blz. 180.

(696) M. Schönfeld: Nederlandse waternamen (Amsterdam 1955), blz. 79v.

(697) H. Pijls: Bijdrage tot de geschiedenis van de voormalige Heerlijkheid Schinnen. in: Publ. Limb. 64 (1928), blz. 197.

(698) G.H. Franssen: Van Semplevei tot Simpelveld (Simpelveld 1970), blz. 174, 185, 199.

(699) Schönfeld, Nederlandse waternamen, blz. 79v; W. Peters: Robecke alias de Rode Beek. in: Heemklank Susteren 1984, nr 1, blz. 9.

(700) Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50000. Toelichting bij Blad 59 en Blad 60 West en Oost (Wageningen 1970), blz. 87.

(701) H.H.H. Uyttenbroeck: Bijdragen tot de Geschiedenis van Venlo IV. De Straten van Venlo (Venlo 1914), blz. 138.

(702) Uyttenbroeck, blz. 138.

[p. 86]

plantenlaag’?); Roode Beek, schouw en waterlossing: Vlodrop; Rode Wieërd, woestenij met bomen, wel identiek met Roeëje wi-jer, peel/ven: Weert⁽⁷⁰³⁾; Robron, laag moerassig land, 1841 aan het roodborn: Eis, Wittem, sectie A; 1841 roode lesch: Mechelen, Wittem, sectie C;

bruin: Bruine Jan, ca 1840 aan den bruinen (braunen) jan, bw: Born, sectie F (personificatie?); 1842 Brunestraat: Eigelshoven, sectie A; 1895 Bruine Peelloop, waterlossing: Horst⁽⁷⁰⁴⁾ (onduidelijk of bruin bij Peel of loop hoort); ca 1840 aan den broenenweg: Merkelbeek, sectie B; Bruine hoop, aan de Brounen Houp⁽⁷⁰⁵⁾: Nederweert;

geel: Geelenhoof, boerderij: Helden.

Amsterdam

Loes H. Maas

(703) Naame & gezagdjes oet 't wieërter lând (Weert 1981), blz. 62.

(704) W. van Mulken: Inventaris van de archieven der gemeente Horst (Maastricht 1977), inv. nr 3793.

(705) Naame.., blz. 64.

afkortingen:

bw = bouwland

hl = hooiland

kp = J. Kuyper: Gemeente-atlas van Nederland. Elf delen (Leeuwarden z.j., herdruk Zaltbommel 1971).

topatl 1 = Grote Topografische Atlas van Nederland 1. West-Nederland (Groningen 1987).

topatl 2 = idem 2. Noord-Nederland.

topatl 3 = idem 3. Oost-Nederland.

topatl 4 = idem 4. Zuid-Nederland.