Naamkunde. Jaargang 23

[p. 146]

Accentuele grilligheid of systeem?
Kleine bijdrage tot de kennis van de accentuering van Antwerpse en Zuidnederlandse (samengestelde) toponiemen^(*)

0. Inleiding

Het is algemeen bekend dat de huidige vorm van toponiemen vaak het resultaat is van soms erg ingrijpende vervormingsprocessen. Daarbij kunnen allerlei factoren een rol hebben gespeeld, o.a. de zgn. volksetymologie of reïnterpretatie, maar vooral de accentuering. Zo kan bv. een zwaar accent op een of ander lid van een compositum aanleiding geven tot ‘Abdunklung’ of zelfs volledig verdwijnen van de minder beklemtoonde syllaben, waarna vaak de naam volkomen ondoorzichtig wordt⁽¹⁾. Kennis van de accentverhoudingen in oorspronkelijk meerledige toponiemen kan daarom een hulp zijn bij het etymologiseren ervan (Etz 1969: 231). In een hypothetisch *Brode zal men immers slechts *Baarrode herkennen als men weet heeft van de accentuering *Baar'rode, terwijl men in *Baart eventueel de voortzetting kan zien van *'Baarrode. Aan een sluitende etymologie is men daarmee echter nog niet toe. In het hypothetisch voorbeeld is -rode wel geen onbekende, maar de status van *Baar- (adj., subst., PN?) is niet zonder meer duidelijk⁽²⁾. Het zou mooi zijn als het accent ook daar uitkomst zou bieden, als er met name een vaste correlatie zou bestaan tussen bepaalde accentpatronen en bepaalde types van samenstelling, bv. initiaal accent bij het type PN + substantief en finaal accent bij adj. + substantief.

(*) Met dank aan K. Roelandts voor het nalezen van het manuscript en het suggereren van enkele correcties.

(1) Dgl. potentiële vervorming is overigens in essentie reeds als kiem aanwezig in elke samenstelling omdat, wanneer twee woorden, die ieder een primair woordaccent bezitten, tot één woord worden samengevoegd, slechts één van de leden het ‘samenstellingswoordaccent’ krijgt, zodat ‘bij de samenstelling het woord dat niet het samenstellingswoordaccent ontvangt, aan accent moet inboeten’ (Van den Berg 1978: 71), wat dus de weg opent naar reductie en verdwijning.

(2) In wat volgt worden de volgende afkortingen gebruikt: eigennaam (EN), persoonsnaam (PN), plaatsnaam (PlN), familienaam (FN), voornaam (VN), nederzettingsnaam (NZ-naam).

[p. 147]

Voor het Duits meende Kaufmann (1959) een dergelijke correlatie ontdekt te hebben en die ontdekking vervulde hem begrijpelijkerwijs met grote vreugde: ‘Die Erkenntnis, dass auch in der Betonung der deutschen Orts- und Flurnamen nicht regellose Willkür herrscht, sondern ein System einfacher Grundregeln, erfüllt uns mit tiefer Befriedigung’⁽³⁾. Het loont daarom de moeite om te onderzoeken of er ook in ons taalgebied een systematiek te bespeuren valt in de accentpatronen van meerledige toponiemen en of ook hier kennis van die patronen een ondersteuning of controlemiddel bij een ‘dargebotene und vermutete Deutung eines Namens’ kan zijn, of zelfs ‘eine unerlässliche Voraussetzung für ihre richtige Deutung’ is⁽⁴⁾. Temeer daar het in het Nederlands taalgebied maar pover gesteld is met het inzicht in die patronen.

De bedoeling van dit artikel is daarom tweeledig: enerzijds het probleem (opnieuw) aan de orde te stellen met de hoop dat het tot nader onderzoek zal stimuleren en anderzijds een eerste voorlopige verkenning van het terrein te bieden. Daar toponiemen een appellativisch voorstadium hebben, lijkt het nuttig en noodzakelijk om te vertrekken van een beknopt overzicht van de inzichten die gegroeid zijn m.b.t. ‘accent in het Nederlands’ en dan na te gaan of, hoe en waarom de accentpatronen van toponiemen daar eventueel van afwijken. Vooraf zij gesteld dat in wat volgt steeds het zgn. lexicologisch accent beschouwd wordt (het ‘normale’ accent van het woord in zijn geïsoleerdheid) en niet het grammatisch accent (het accent in de spreeksituatie, oppositieaccent)⁽⁵⁾. Bovendien wordt met accent, tenzij anders vermeld, het hoofdaccent bedoeld⁽⁶⁾.

(3) Kaufmann 1959: 98. Zijn systeem is evenwel minder sluitend dan gesuggereerd. Zijn redenering verliest bv. heel wat overtuigingskracht door zijn beroep op ‘systeemdwang’ en ‘analogie’ en door het feit dat hij zijn betoog adstrueert met namen uit diverse gebieden (zelfs Nederlandse), hoewel hij zelf stelt (67 vlg.) dat verschillende streken een verschillende voorkeur blijken te hebben voor begin- of eindaccent.

(4) Kaufmann 1959: 50 en 1959: 7. Het model van Kaufmann, geldig of niet, kan niet zonder meer op het Ndl. worden toegepast, wat niet hoeft te verwonderen want de accentverhoudingen ‘erweisen sich oft von Landschaft zu Landschaft als verschieden’ (Etz 1969: 231; ook reeds Bach 1950: 331). Vgl. ook verschil N.-Ndl. en Z.-Ndl., bv. reeds door Schrijnen (1917: 21) en Paardekooper (1950: 254) opgemerkt.

(5) In principe vindt ‘het woordaccent eerst in het zinsverband zijn juiste plaats’ (De Vooys-Schönfeld 1957: 23 naar Van den Berg 1953: 254), want binnen de zin kan een woord, ook een toponiem, zijn hoofdaccent verliezen ten voordele van een ander woord, bv. in een tegenstelling (Hij woont niet in 'Rotterdam maar in 'Amsterdam). Over wisselingen van accent in zinsverband, zie bv. Stutterheim 1962, 1964; ook Trommelen 1989: 10.

(6) Zoals bedoeld door Cohen (1961: 55): ‘In ieder woord van meer lettergrepen draagt één lettergreep het woordaccent (hoofdaccent)’. En De Groot (1964: 218): ‘Elk woord heeft één en niet meer dan één woordaccent’; ook Trommelen 1989: 7. Op de terminologie i.v.m. accent (sommigen verkiezen de term ‘prominentie’, zie Stutterheim 1964: 28) en op het fonisch karakter van het accent kan en hoeft hier niet ingegaan te worden: bv. welke factoren beslissend zijn voor het accent (intensiteit, duur, toonhoogte) is voor de bespreking niet relevant. Zie Van den Berg 1978: 58 vlg.; ook Cohen 1961: 53-56, De Groot 1964: 215-220, Booij 1081: 161 vlg., Trommelen 1989: 7-11.

[p. 148]

1. Woordaccent en samenstelling

1.1. Accentbepalende factoren

Onderwerpen als accent en intonatie in het Nederlands zijn door de grammatici lang vrij stiefmoederlijk behandeld geweest⁽⁷⁾. Pas in de laatste decennia is men er zich intenser mee gaan bezighouden, maar het laatste woord is duidelijk nog niet gezegd, zeker niet m.b.t. composita⁽⁸⁾. Pogingen tot verklaring en beregeling van de plaats van het accent in gelede woorden zijn (nagenoeg in chronologische volgorde) ondernomen vanuit verschillende invalshoeken: vanuit voornamelijk de semantiek, de morfologie of de fonologie, of vanuit een gecombineerde benadering. Sinds Jespersen (‘Einheitsdruck’) stelt de ‘traditionele’ grammatica dat bij Nederlandse samenstellingen de onderschikking van een der delen tot stand gebracht wordt door het zgn. eenheidsaccent, dat initiaal kan zijn (waardeaccent, bepalende klemtoon) of finaal⁽⁹⁾.

(7) Misschien omdat die kwesties ‘uiterst gecompliceerd’ zijn, zoals Paardekooper (1950: 257) stelt, eraan toevoegend (261) dat wie een boek wil schrijven over accent in het Nederlands ‘een alles behalve eenvoudige taak’ wacht. M. Trommelen en W. Zonneveld hebben zich hieraan gewaagd, maar zij geven toe dat klemtoon ‘een nog behoorlijk raadselachtig verschijnsel’ is en dat geenszins kan gesteld worden ‘dat we er met betrekking tot klemtoon nu al toch bijna zijn’ (1989: 6). Vgl. ook Wurzel (1980: 299): ‘sowohl ein komplexes als auch ein kompliziertes Problem’, en zowel voor het Dt. als het Eng. is er ‘noch immer keine auch nur einigermassen vollständige Darstellung der Regularitäten des Wortakzents (...) obwohl die Akzentverteilung (...) nicht willkürlich ist, sondern generellen Regeln folgt’.

(8) Zelfs aan de beregeling van het hoofdaccent in ongelede woorden zitten nog heel wat ‘haken en ogen’. Zie bv. Trommelen 1989, De Schutter 1985, Neyt 1982.

(9) Schrijnen (1915-16:142, 1933: 73) noemde het finale accent de eigenlijke karakteristieke eenheidsklemtoon, omdat hij de vereniging aanduidt van wat bijeenhoort en dus de eenheid van het geheel beklemtoont, terwijl het initiaal accent aan het eerste lid een zekere waarde geeft en dus een waardeaccent is (bv. 'bloemkrans, 'uitpakken en burge'meester, ver'pakken). Later is erop gewezen (Erné 1949) dat de term eenheidsklemtoon past voor elke samenstelling. Zie ook De Vooys 1957: 23.

[p. 149]

Een samenstelling zou bij ontstaan het accent op het belangrijkste, bepalende deel krijgen (initiaal waardeaccent), terwijl een samenkoppeling het accent behoudt van de groep waaruit het ontstond (meestal finaal).

Op die regel zijn evenwel uitzonderingen (stad'huis). Waarom en of daarbij ‘klemverschuiving’ optrad, is volgens Erné (1949) niet altijd uit te maken, maar naast ritmische factoren zal vooral de betekenis een rol gespeeld hebben. Toegevend dat er slechts tendenties en regelmaat vallen te ontdekken, geen wetten zonder uitzonderingen, stelt Heeroma (1949: 68-71) dat klemverschuiving geconditioneerd wordt door drie factoren: de graad van zelfstandigheid van de samenstellende delen (cfr. infra Zeedijk), de ritmische structuur van het woord (onze taal heeft een voorkeur voor een alternerend ritme) en analogie (ontstaan van woordgroepen met bepaalde accentuatie), waarbij men de laatste factor niet mag overdrijven.

Van den Berg (1953) probeerde accentverschillen te verklaren vanuit de opposities tussen de verschillende accenten (lenis, fortis, semifortis) binnen samenstellingen en afleidingen. Zijn besluit (1953: 260) laat zoveel mogelijkheden open, dat men het er bezwaarlijk oneens mee kan zijn, maar een ‘bevredigende formulering voor de accentuering van Nederlandse samenstellingen’ kan men het moeilijk noemen. Stutterheim (1962: 25) kon daarom terecht verzuchten: ‘Onze kennis van de accentverschijnselen neemt toe in hetzelfde trage tempo als waarin de schildpad zich pleegt voort te bewegen. Wij weten op dit gebied nog weinig’.

Meer licht bracht Van den Berg (1978), wiens gedachtengang (voor zover hier van nut) beknopt mag weergegeven worden. De plaats van het woordaccent is afhankelijk van de soort van de structuren waarin morfemen en woorden tot constructies worden verenigd⁽¹⁰⁾. Bij ongelede woorden berust het accent niet op semantische eigenschappen⁽¹¹⁾,

(10) Van den Berg 1978: 60. Vgl. Booij (1977: 57): ‘Since the internal structure of words is important for the description of stress, the study of stress phenomena can contribute to an adequate theory of word structure’. Kortom, woordvorming en accentuering ‘bedingen sich gegenseitig’, zodat men bezwaarlijk sluitende accentregels kan formuleren zonder zich met de woordvorming bezig te houden (Kaufmann 1959: 7). Paardekooper (1950: 257) wees er reeds op dat de woordsoort belangrijk is bij allerlei accentkwesties en sprak de indruk uit dat bv. subst. in het algemeen een vaster accent hebben dan adj.

(11) Criteria voor toekenning van het hoofdaccent in dgl. woorden werden o.a. gezocht door Booij 1977: 56-70, Van den Berg 1978: 61-70, Neyt 1982, De Schutter 1985, Kager 1987, Trommelen 1989.

[p. 150]

bij gelede woorden (meer bepaald: samenstellingen) is de semantische factor wel beslissend⁽¹²⁾. Samengestelde substantieven, d.w.z. constructies met een substantief als 2de lid en waarvan het 1ste lid buiten de samenstelling zelfstandig kan voorkomen als subst. (zonlicht), adj. (matglas), bijw. (uittocht) of ww.-stam (vulpen), hebben normaliter het accent op het 1ste lid en het accent is er functioneel: ‘het markeert het specificerende element in de samenstelling’ en zo noemt bv. matglas een specifieke soort van glas⁽¹³⁾. Het 1ste lid kwalificeert de aard van de zaak door het 2de lid genoemd en is m.a.w. sorterend. In reeksen als zonlicht, lamplicht, avondlicht, kunstlicht e.a. heeft het tweede lid steeds dezelfde betekenis, wat sortering door het eerste lid toelaat. Daar de sorterende leden het verschil aangeven in de betekenissen van de samenstellingen op -licht, ‘lijkt het “natuurlijk” dat deze leden het woordaccent krijgen’ (1978: 73). Dit sorteringsprincipe verklaart waarom in stad'huis het accent niet op het eerste lid ligt. Het zou dan immers sorterend werken en het woord zou ondergebracht worden in de categorie 'buitenhuis, 'doktershuis e.a., waarin het niet thuishoort omdat -huis in stadhuis de karakteristieke betekenisfactor ‘woning’ mist. Er is betekenisisolering gebeurd: het is losgemaakt van de betekenis van het woord ‘huis’ in het algemeen. Het accent in stads'schouwburg, boeren'zoon, jonge'man, staats'bosbeheer wordt verklaard doordat ook hier niet gesorteerd wordt naar de aard maar respectievelijk naar de eigenaar, afkomst, leeftijd, beheersinstantie. Van den Berg (1978: 73) komt tenslotte tot de volgende beregeling: ‘Het woordaccent van samengestelde zelfstandige naamwoorden van twee leden kan dus op het eerste lid vallen (initieel accent) en op het tweede lid (finaal

(12) Van den Berg 1978: 73. Voor accentpatronen in composita zie ook Booij 1977: 70-72 en detailkritiek daarop in Van den Berg 1978: 119-120. Verder Langeweg 1987, Trommelen 1989.

(13) Van den Berg 1978: 70. De woordsoort van het eerste lid lijkt dus van weinig invloed bij het accent van samengestelde substantieven. De Vooys 1957: 180 vlg. geeft een overzicht van de verschillende types van samengestelde subst., geordend volgens de aard van het bepalend woord, en de positie van het accent. Daaruit blijkt dat er initiaal eenheidsaccent is in de meeste gevallen, bv. 1ste lid = subst., verbale stam, bijw., etc. Alleen waar het 1ste lid een verbogen adj. is, heeft het grondwoord het accent, bv. platteland < > geelzucht. Dit is niet volledig correct (vgl. hoog'water, hoog'leraar, 'hogepriester, 'wittebrood) maar het illustreert in ieder geval dat men de accentregels niet direct moet gaan zoeken vanuit een analyse van de verschillende types van samenstellingen (bv. subst. + subst., bijw. + subst., etc.) en verklaart waarom Kaufmanns benadering minstens ten dele tot mislukking gedoemd was.

[p. 151]

accent). Het initiële accent komt veruit het meeste voor. De condities waaronder het optreedt zijn van semantische aard. Het treedt op als het eerste lid de zaak die in het tweede lid genoemd wordt, sorteert naar zijn aard en er in het tweede lid geen betekenisisolering heeft plaats gehad’. Daarentegen hebben woordgroepen bestaande uit adj. + subst. (bv. groen glas < > samenstelling matglas) het primaire accent (woordgroepsaccent) op het tweede lid, het substantief, terwijl het adj. een secundair accent heeft⁽¹⁴⁾.

Sinds het verschijnen in 1968 van Chomsky's The Sound Pattern of English (SPE) heeft het onderzoek naar klemtoon intense aandacht gekregen binnen het kader van de generatieve fonologie. Veel vooruit-

(14) Van den Berg 1978: 82. In de spreeksituatie zijn natuurlijk varianten mogelijk: daar heb je 'groen glas voor nodig, geen wit, en wel groen 'glas, geen groen plastic. Van den Berg lijkt op het eerste gezicht een solide beregeling te bieden, maar bij nader inzien blijken de zaken toch niet zo eenvoudig te liggen. Wat doet men bv. met ge'meentehuis, dat in dezen toch met stad'huis te vergelijken is, of met 'koetshuis en 'molenhuis, waarin -huis (respectievelijk ‘loods’ en ‘onderdeel van een molen’) toch evenzeer betekenisisolering onderging, evenals in 'gekkenhuis, 'ziekenhuis? Gelden voor samenstellingen met meer dan twee leden (staatsbosbeheer) misschien specifieke regels? En zouden jonge'man c.s. niet gewoon hun accent ontleend hebben aan de samenkoppelingen waaruit ze ontstonden? Overigens is er een verschil tussen woordgroepsaccent ('jonge 'man) en samenkoppelingsaccent (jonge'man). Wijst het feit dat het Zuidnederlands consequenter is in het gebruik van initiaal accent erop dat het N.-ndl. stad'huis c.s. veeleer afwijkingen zijn ontstaan uit de N.-ndl. spraak en gebrek aan ‘accentvastheid’? (Vgl. Paardekooper (1950: 260-261), die aanstipt dat er geen scherpe grenzen zijn tussen taal en spraak en dat vanuit het tussengebied overgangen kunnen gebeuren uit de spraak naar de taal, zodat bv. een oppositie-accent tot vast accent kan evolueren.) Natuurlijk is dit niet relevant voor een zuiver synchrone beschrijving, maar met de diachronie moet toch rekening gehouden worden. (Synchronie en diachronie vertonen een innige samenhang, zoals ook blijkt uit de accentkwestie, Paardekooper 1950: 253. Ook Kooij 1978 kan in zijn TGG-behandeling niet zonder verwijzing naar de diachronie, evenmin als De Schutter 1985 of Trommelen 1989.) De tendens tot finale accentuatie lijkt vrij recent en N.-Ndl. Het Z.-Ndl. blijkt ook qua accent een ouder taalstadium te vertegenwoordigen. Accentueringen als stad'huis, hoge'school, hoog'leraar zijn er langs de school ingevoerde ‘vernieuwingen’ uit het Noorden (jaren vijftig?). Schrijnen (1917: 23) heeft het in ieder geval mis wanneer hij stelt dat de Vlaamse accentueringsgewoonte 'hoogleraar, 'hogeschool, 'hogepriester het eerste stadium van samenstelling vertegenwoordigt, waarbij men zich nog bewust is van de determinerende functie van het eerste lid en het woord nog geen formule geworden is (finaal eenheidsaccent). Vlaanderen heeft daar gewoon initiaal eenheidsaccent. Een 'hogeschool (accent 132) is geen 'hoge 'school (accent 12 # 1) en het proces van samenstelling is wel degelijk voltooid. Dat de tendens tot finaal accent in het Noorden vrij recent is, blijkt ook uit namen waarvan Schrijnen 1917 de accent-evolutie vermeldt: ‘vroeger’ 'Noordzee, thans Noord'zee, 'Leeuwarden > Leeu'warden, etc. Vgl. ook Reestman (1983), die het heeft over de ‘kwaal van de klemtoonverschuivingen’ in de Nederlandse media radio en TV en die deze ‘taalslordigheid’ toeschrijft aan regel-vijandigheid en het onderwijs.

[p. 152]

gang werd geboekt, hoewel men er nog lang niet in geslaagd is alle problemen op te lossen. Belangrijk is, dat men geleidelijk is gaan inzien dat het accent van samenstellingen bepaald wordt door een samenspel van semantische, morfologisch-syntactische, segmentaal-fonologische en suprasegmentaal-fonologische of ritmische factoren. Dit ingewikkelde samenspel van factoren, soms met en soms tegen elkaar, illustreert dat de taal geen kunstmatige matematische constructie is, maar een ‘natürliches, reales System’, dat zoals alle dgl. systemen ‘einen dialektischwidersprüchlichen Charakter hat, d.h. widerstreitende Subsysteme, Einheiten und Tendenzen in sich vereint’ (Wurzel 1980: 316).

In wat volgt zullen een aantal begrippen, termen en technieken van de generatieve fonologie gehanteerd worden en het is daarom nuttig vooraf in a nutshell de voornaamste principes samen te vatten, vooral dan met betrekking tot klemtoon en relatieve klemtoonverhoudingen in gelede woorden of samenstellingen en morfologische frases. Onnodig te zeggen dat het hier gaat om een doorgedreven simplificatie en dat aan tal van problemen dient voorbijgegaan⁽¹⁵⁾.

(15) Een overzicht van de technieken, bevindingen en problemen van de metrische fonologie biedt thans Trommelen 1989. Diverse bijdragen treft men in Tabu 12 (1982), nr. 2 en in Glot 7 (1984), 8 (1985), 10 (1987). Voor gelede woorden bleek vooral Langeweg 1987 nuttig, ondanks enkele storende typografische fouten, bv. p. 231 een foute metrische boom en p. 234 waar in de geformuleerde regel voor samenstellingsklemtoon a en a' dienen omgeruild.

1.2. Begrippen en technieken

Bij klemtoontoekenning in gelede woorden speelt de morfologische structuur een grote rol. De standaard-generatieve SPE-fonologie (lineaire fonologie) stelt dat bij Ndl. samenstellingen de hoofdklemtoon steeds op het meest linkse woord ligt en dat relatieve stress-toekenning cyclisch verloopt. Men kent klemtoon toe aan de afzonderlijke delen van de samenstelling en past dan de Compound Stress Rule (CSR) toe op basis van de morfologische structuur van de samenstelling, waarbij men vertrekt van het kleinste domein en cyclisch verder werkt tot de grenzen van de samenstelling bereikt zijn. Bij elke nieuwe toepassing van de CSR werkt de Stress Lowering Convention (SLC), d.w.z. dat telkens opnieuw 1-stress wordt toegekend aan het lid dat reeds klemtoon had, waardoor alle andere graden van klemtoon met één trap worden verlaagd; de relatieve prominentie van de verschillende onder-

[p. 153]

delen blijft echter bewaard. De klemtoonverlaging vloeit voort uit het feit dat de verschillende klemtonen geen absolute maar slechts relationele eigenschappen zijn: een constituent is prominenter ten opzichte van een andere⁽¹⁶⁾. Ter illustratie:

[[[voet]	#	[bal]]	#	[zaal]]	[[zaal]	#	[[voet]	#	[bal]]]
1		1		1	1		1		1	1ste cyclus
1		2					1		2	2de cyclus
1		3		2	1		2		3	3de cyclus

[[[bad]	#	[[hand]	#	[doek]]]	#	[rek]]
1		1		1		1	1ste cyclus
		1		2			2de cyclus
1		2		3			3de cyclus
1		3		4		2	4de cyclus

Onderkenning van zwakke plekken in de lineraire fonologie leidde in de jaren zeventig tot de metrische fonologie, die de relatieve prominentie van de verschillende constituenten uitdrukt in een binair vertakkende hiërarchische boomstructuur (metrische bomen), die de morfologische structuur reflecteert. Bv.:

Aan de diverse constituenten kent men volgens bepaalde conventies s (strong) en w (weak) labels toe, die de relatieve prominentie aangeven tussen zusterconstituenten. De CSR uit de lineaire

(16) In hoever de differentiaties in graden van accent zin hebben, is niet duidelijk en is niet gerelateerd aan de perceptie van de taalgebruiker. Onderzoek wijst uit dat alleen primair en secundair accent relevant blijken te zijn (bv. Rietveld 1985). Verdere differentiatie blijkt evenwel verder zijn nut te hebben in de analyse en beschrijving van accent-fenomenen. Met # wordt een woordgrens aangeduid.

[p. 154]

fonologie wordt vervangen door de Lexical Category Prominence Rule (LCPR):

in een configuratie [AB] geldt: B is s dan en alleen dan wanneer hij vertakt.

Het specificeren van de s-knoop is voldoende en de hoofdklemtoon van de samenstelling, het Designated Terminal Element (DTE) kan gevonden worden door ‘het pad met uitsluitend s-en’ te volgen. Bv.:

De relatieve prominentie kan nu ook in cijfers uitgedrukt worden volgens de regel:

Als een eindknoop w is, is zijn graad van accent gelijk aan het aantal knopen waardoor die knoop wordt gedomineerd, plus één. Als een eindknoop s is, is zijn graad van accent gelijk aan het aantal knopen waardoor de laagste w boven die knoop wordt gedomineerd, plus één⁽¹⁷⁾.

Voor voetbalzaal is het klemtoonpatroon m.a.w. 132.

Daar de regel nogal voor wat problemen bleek te zorgen werd hij voor het Engels aangepast en in het Nederlands (grotendeels) verlaten. Hij genereert immers het foute patroon in bv.

(17) Regel van Liberman en Prince 1977. Engelse formulering in Trommelen 1989: 50, Nederlandse in Booij 1981: 174.

[p. 155]

Daarom heeft men voor het Ndl. de volgende regels opgesteld:

-	vertrek van de morfologische structuur
-	label zusjes s-w
-	het meest linkse woord heeft steeds hoofdklemtoon, is dus s.

Vandaar:

Deze regel figureert in het overgrote deel van de voorkomende samenstellingen⁽¹⁸⁾. In zgn. morfologische frases (copulatieve samenstellingen als prins-gemaal, punt-komma en nominale composita met adj. als eerste lid), is eindklemtoon echter het normale geval⁽¹⁹⁾. Er is m.a.w. steeds frasale w-s labelling en de hoofdklemtoon van de hele frase is altijd die van het laatste woord. Bv.:

Een complexe situatie ontstaat wanneer frase en samenstelling gecombineerd worden, bv.:

(18) Maar niet in staats'bosbeheer, boeren'knecht, etc., een fenomeen dat nog niet goed begrepen en onderzocht is. Men vermoedt dat hier blijkbaar toch een LCPR aan het werk is. Misschien moet het fenomeen onderzocht worden vanuit de ‘morfologische frase’ (cfr. infra).

(19) Naar Langeweg 1987 en Trommelen 1989: 236-237. Op zich verklaart de theorie echter niet alles. Vgl. bv. 'matglas en dgl. (supra) en het verschil tussen N.- en Z.-Ndl.

[p. 156]

Het patroon in Rodekruis is w-s (frase), het geheel is een samenstelling, dus klem-1 op het eerste lid (s-w) en patroon 312.

Nader onderzoek heeft ook geleid tot het formuleren van een ritmeregel voor klemtoonverschuiving, Iambic Reversal of ‘metrische hangmat’, een regel die ook boven het niveau van het woord werkt⁽²⁰⁾. Daarmee wordt uitgedrukt dat (in Ndl. samenstellingen) in een reeks lettergrepen rechts van de hoofdklemtoon de uiterst rechtse relatief de meeste prominentie heeft en relatief veel bijklemtoon t.o.v. de andere lettergrepen. Voor Ndl. frases is de regel uiteraard omgekeerd en dient ‘rechts’ door ‘links’ vervangen. De regel luidt formeel:

(Samenstelling) In de reeks DTE Fy Fx... adjungeer Fy aan Fx (Morf. frase) In de reeks... Fx Fy DTE adjungeer Fy aan Fx

(20) De term werd ontleend aan R. Van Zonneveld 1982.

[p. 157]

In frase:

In principe gaat het meestal om het opheffen van zgn. stress-clash, d.w.z. wanneer twee beklemtoonde constituenten (lettergrepen, of woorden in de samenstelling) te dicht bij elkaar komen te staan⁽²¹⁾. Het verschijnsel treedt vooral op in allerlei vormen van morfologisch-syntactische frases. Voor de representatie van zulke ritmische verschuiving werd het concept ‘grid’ gelanceerd. Een grid wordt afgeleid van de metrische boom en is een hiërarchisch gelaagde representatie bestaande uit kolommen van x-jes, waar de kolomhoogte de metrische sterkte uitdrukt. Hij wordt als volgt van de metrische boom afgeleid: elke syllabe krijgt een x, elke syllabe die s is in een boom-constituent krijgt een extra x, de syllabe met het hoofdaccent in de samenstelling of frase krijgt nog een extra x. Bv.:

(21) Over clash o.a. De Haas 1985.

[p. 158]

Waar een configuratie ontstaat van twee adjacente kolommen van (minstens) twee hoog, dus 4 x-en in een vierkant, is er stress clash. Die wordt opgeheven door omlabelling van de boom (metrische hangmat), waarna een grid zonder clash ontstaat⁽²²⁾. Bv.:

Voor het Engels wordt althans verschuiving op die manier beregeld: de klemtoonprocedure geeft gelabelde bomen; de ‘relative prominence’ regel zet die om in grids; de wens tot euritmie zet de ritmeregel in werking, d.w.z. adjunctie en herlabelling. In het Ndl. is de rol van grids bij de beregeling van verschuiving controversieel en is misschien adjunctie voldoende; de metrische fonologie werkt aan nieuwe modellen. In wat volgt zal geen standpunt ingenomen worden ten voordele van de validiteit van een ‘tree only’ of ‘grid only’ theorie (of combinatie van beide), maar zullen de besproken concepten enkel als beschrijvingsinstrument gebruikt worden.

(22) Clash kan ook ontstaan wanneer tussen de twee sterkste accenten een zwakke syllabe (schwa) staat. Verder wordt dat aangeduid met ‘lichte clash’.

1.3. Het Zuidnederlands systeem

Accentueringsgewoonten verschillen regionaal. Daar het de bedoeling is Brasschaatse (Antwerpse) en Znl. toponiemen te onderzoeken, dient bijgevolg uitgegaan van het Znl. accentueringssysteem. Daar blijken (althans in het Antwerps) de volgende algemene regels te gelden voor meerledige substantieven:

1.	Echte samenstellingen hebben initiaal eenheidsaccent

[p. 159]

2.

Samenkoppelingen (gelexicaliseerde morfologische frases) hebben finaal eenheidsaccent ('hoog 'water, 'hoog 'tij, met accentpatroon 1 # 1 > hoog'water, hoog'tij met patroon 21), behalve wanneer betekenisisolering optreedt in het eerste lid^(23), want dan is er initiaal accent ('hoog 'leraar met patroon 1 # 1 > 'hoogleraar met patroon 12). Vgl. hoog'water = hoog water, het water is hoog; 'hoogmis is geen hoge mis, de mis is niet hoog; 'hoogvlakte, de vlakte is niet hoog, wat trouwens een contradictie zou zijn, maar hooggelegen.

(23) Hoge 'hoed, korte 'broek en dgl. zijn eigenlijk reeds samenstellingen (Amaai wat een lange kortebroek!), zoals overigens reeds blijkt uit het accentpatroon (231). Men notere ook de verschillen met N.-Ndl. (noot 14).

2. Toponiemen en accent

Bij toponiemen constateert men nogal wat accentuele grilligheid: Kal'lo, 'Geetbets, Frankrijk'lei, 'Kammenstraat, Peerds'bos, 'Koeweide, etc. De vraag is of in die ogenschijnlijke chaos toch een regelsysteem valt te ontdekken en of die regels dan overeenkomen met of afwijken van de accentregels voor appellatieven, of het m.a.w. waar is dat PlN ‘zich ook qua accentuatie nogal eens rebels kunnen gedragen’ (Paardekooper 1950: 257). Als er al een antwoord op deze vragen kan gegeven worden, dan zal dat in eerste instantie moeten gebeuren voor een bepaald gebied. Daar enerzijds de accentregels voor appellatieven regionaal verschillen en anderzijds de meeste toponiemen een appellatief voorstadium hebben en/of dezelfde morfologische structuur als vergelijkbare appellatieven, valt het immers te vermoeden dat in een gebied waar men op het appellativisch vlak ‘accentuele grilligheid’ constateert ('huisdeur, 'hoogmis < > stad'huis, hoog'leraar), op het toponymisch vlak ook andere accentsituaties zullen optreden dan in een ‘accentvast’ gebied. Mijn streefdoel is daarom slechts om op het spoor te komen van een Znl. (Antwerps) regelsysteem vanuit en tegen de achtergrond van het dito accentsysteem voor appellatieven; aan definitieve uitspraken over heel Z.-Ndl., laat staan N.-Ndl., waag ik mij niet. Het is evenwel leerzaam om vooraf de bevindingen na te gaan van anderen die zich over het probleem van de accentuering van toponiemen in ‘het Nederlands’ gebogen hebben. Uitgebreide studies be-

[p. 160]

staan er bij mijn weten niet en bovendien hebben de meeste auteurs zich vooral ingelaten met straatnamen⁽²⁴⁾, in mindere mate met PlN, d.w.z. NZ-namen en veldnamen.

Zoals bij appellatieven (cfr. supra) kan men voor de accentuering een oplossing zoeken vanuit de fonische vorm van de namen, vanuit de morfologie of vanuit de semantiek. Uitgaande van de gangbare opvatting over waarde- en eenheidsaccent meende Schrijnen (1916, 1933) voor aardrijkskundige namen (waarbij hij vooral denkt aan straat- en NZ-namen) de volgende accentregels te kunnen formuleren:

1.	ze dragen het initiaal accent wanneer het eerste lid als het voornaamste beschouwd wordt, het finale wanneer het tweede lid of het hele woord als belangrijker beschouwd wordt dan het eerste lid;
2.	het eerste lid kan als belangrijker beschouwd worden óf om zichzelf óf ter wille van de tegenstelling;
3.	het tweede lid wordt als het belangrijkste beschouwd wanneer men oordeelt dat het de plaats op voldoende wijze bepaalt.

Enkele straatnamen uit Venlo en Amsterdam en ook enkele PlN moesten dat illustreren. Daar -straat ‘een soort toonloos achtervoegsel geworden is’ (1916: 143) en als aanduiding te vaag (‘Hij woont in de straat’), kan het niet het belangrijkste element zijn en dus niet het accent krijgen. Men zegt dus 'Kerkstraat, 'Maasstraat, etc. maar anderzijds, in overeenstemming met regel 3, Maas'poort, Keulse'poort, Oude'markt (‘Hij woont aan de poort, op de markt’) en dan weer 'Moesmarkt (groentemarkt), volgens regel 2, omdat de koopwaar ‘hier het eerste lid tot het voornaamste maakt’ (ibid.). Zo ook te Amsterdam: Heeren'gracht, Toren'sluis, Nieuwen'dijk, Zee'dijk, Muider'poort, Waterloo'plein, Nieuw'markt, waarin steeds het ‘meest kenschetsende, en op zich desnoods voldoende lid’ het accent krijgt, tegenover 'Heerenstraat, 'Prinsenstraat, 'Botermarkt, 'Appelemarkt (koopwaar)⁽²⁵⁾. Na-

(24) De term ‘straatnaam’ wordt steeds gebruikt in ruime zin en sluit bv. ook namen van pleinen in, die ook als straatnaam fungeren (Hij woont X-plein 26).

(25) Klinkt Schrijnens regel van ‘op zich desnoods voldoende lid’ bij straatnamen nog aanvaardbaar, bij PlN is dat nog nauwelijks het geval. In tegenstelling tot 'Voorburg, 'Venlo, 'Dordrecht, Sint-'Oedenrode zouden Amster'dam, Enk'huizen, Blok'zijl etc. finaal accent hebben omdat men kan zeggen ‘Hij woont op de Dam, etc.’. Waarom men kan zeggen 'Hij woont op/in(?) de/het(?) zijl, maar niet op het lo, op de rode, is mij een raadsel. In 1917: 19-20 biedt hij als verklaring dat -heem (-om, -em, -um), -lo, -drecht, -rode, -rade WEL en -bos, -woude, -meer, -huizen, -zijl, -waard, -dijk, -berg, -hage NIET tot ‘toonloos achtervoegsel’(?) zijn geworden en daarom al dan niet het accent dragen: vandaar 'Ermeloo en 's-Hertogen'bosch. Bij Hei'loo (< Heiliger'loo) en Everdink'loo zou de lengte van de naam invloed gehad hebben, en elders de analogie. In het midden latend hoe ‘toonloos’ een aantal van die suffixen geworden zijn, het is duidelijk dat S. over het hoofd ziet dat ze pas tot toonloos suffix konden worden omdat ze niet het accent droegen.

[p. 161]

men als Utrechtse'straat, Leidse'straat, Haarlemmer'straat noemde Schrijnen ‘schijnbare uitzonderingen’ omdat -straat hier de oorspr. betekenis had van ‘straatweg’ (ibid.); het initiale accent van 'Kattenberg en 'Wittenburg verklaarde hij doordat -burg ‘alle determineerende betekenis verloren heeft’.

In 1917 verdedigde Schrijnen zijn visie tegen kritiek en trachtte uitzonderingen op zijn regel weg te redeneren⁽²⁶⁾. Daarbij wees hij o.a. op de werking van analogie⁽²⁷⁾, maar vooral op ‘de voor elke taalwet gepostuleerde eenheid van plaats en tijd’ (1917: 21), wat hier des te meer zou gelden omdat het bij zijn regels gaat om een ‘waarderingsoordeel’. Terecht stelde hij dat men zich niet moet afvragen: waarom 'Vondelpark te Amsterdam en Zuider'park te Groningen, maar: waarom 'Vondelpark < > Ooster'park te Amsterdam⁽²⁸⁾. In verband met de eenheid van tijd merkte Schrijnen op dat het finale eenheidsaccent veld wint ten koste van het initiale waardeaccent naarmate de naam afslijt en tot zuivere formule wordt, m.a.w. bij toponymisering. Vandaar 'Noordkaap naast Noord'zee (< ouder 'Noordzee) en te Amsterdam West'einde, Oost'einde waar men vroeger zei 'Westeinde, 'Oosteinde⁽²⁹⁾. Vandaar ook het jongere Prins-'Hendrikkade naast de oudere Geldersche'kade, Stadhouders'kade en accentverschuiving bij jongere straatnamen, zoals te Utrecht vroeger 'Bilderdijkstraat, thans (d.i. 1917) Bilder'dijkstraat, te Venlo voorheen Mer'catorstraat, thans Merca'tor-

(26) Hij gaf toe dat het niet altijd gemakkelijk uit te maken is welke factoren precies gewerkt hebben bij de uitzonderingen op de regel, maar stelde dat men in veel gevallen ‘den schijnbaar storenden factor’ met voldoende zekerheid kan gissen. Zo zijn bv. -straat, -heem, -lo tot toonloze achtervoegsels geworden (cfr. supra).

(27) 'Damrak onder invloed van de naburige 'Damstraat? Men zou dan veeleer oppositieaccent verwachten.

(28) Het verschil schrijft S. toe aan eerste lid = EN < > eerste lid = oriëntering. Te Groningen is accentuering op -park evenwel misschien de regel, want ter plaatse blijkt een grotere tendens naar finaal accent te bestaan (bv. Hoog'kerk, Leeg'kerk) en zelfs -straat blijkt accent te dragen: Heere'straat, Ooster'straat, Ebbinge'straat. I.v.m. de eenheid van plaats vermeldt S. ook dat finaal accent nagenoeg ontbreekt in Vlaamse PlN en minder frequent is in Ndl. Limburg en N.-Brabant dan in de noordelijke provincies. Vlamingen tenderen daarom naar ‘foute’ accenten in 'Amsterdam, 'Breda, etc. Vgl. Lindemans (1947: 223-224), die stelt dat vrijwel alle (Vl.) PlN ‘hoofdaccent op de eerste lettergreep’ hebben, wat verklaart waarom men onbewust de klemtoon zal leggen op de eerste lettergreep bij PlN waarmee men niet vertrouwd is.

(29) Voor 'Leeuwarden is Leeu'warden geen zeldzaamheid meer volgens Schrijnen. Vgl. de huidige toestand.

[p. 162]

straat, te Utrecht Bella'mijstraat, Eiken'boomstraat e.a.⁽³⁰⁾. Bij de bespreking van het accent mogen PlN uit verschillende perioden dus niet naast elkaar geplaatst worden.

Waar Schrijnen de relatieve belangrijkheid van de samenstellende leden als accent-bepalend zag, meende Heeroma (1949: 68) dat veeleer de graad van zelfstandigheid van die leden bepalend was. Zo bewaart Zeedijk zijn natuurlijke accentuatie zolang het inderdaad gaat om een dijk langs de zee, waarbij de twee leden een zekere zelfstandigheid behouden voor het taalbewustzijn. Wanneer die verloren gaat en de Zeedijk een straat wordt tussen andere straten, die niets meer met zee of dijk te maken heeft, kan het tweede lid ofwel gereduceerd worden ('Zeed'k, vgl. zakdoek, zadd'k) of gehandhaafd ten koste van het eerste (Zee'dijk)⁽³¹⁾.

Van den Berg (1953: 257-258) drukte essentieel hetzelfde uit, zij het vertaald in de terminologie van het structuralisme. Hij stelde dat de accentuatie Zee'dijk als straatnaam verklaard wordt omdat dit woord losgemaakt werd uit de oppositieketen rivierdijk, havendijk, etc. Het morfeem dijk in Zee'dijk is immers niet meer identiek met het morfeem dijk in rivierdijk c.s., maar betekent zoiets als ‘straat’. Daarom mocht zee in Zeedijk niet meer opponeren met rivier etc. (wat de gedachte zou wekken dat dijk hetzelfde morfeem is in Zeedijk en rivierdijk) en dus mocht het geen fortis meer hebben, maar kreeg het semifortis.

In tegenstelling met de vorige auteurs, die een verklaring zochten vanuit de semantiek, bekeek Bakker (1960) straatnamen voornamelijk vanuit de morfologie. Hij onderscheidde twee types: Type I Viottastraat ('huisdeur) en Type II Haarlemmerstraat (platte'grond), m.a.w. respectievelijk de echte samenstelling en de samenkoppeling⁽³²⁾.

(30) In hoever die accentueringen algemeen ingang hadden of hebben gevonden, kan ik niet beoordelen. In ieder geval ziet S. over het hoofd dat deze vb. weinig terzake zijn, daar het accent wel verschoof, maar niet finaal werd. Zaalberg (1973) vraagt zich af of populaire accentueringen als Bilder'dijkstraat, Oranje'boomstraat niet wijzen op een soort ‘wet van de neiging tot een centraal eenheidsaccent’, een neiging om in langere samenstellingen het hoofdaccent te leggen op wat voor het taalbewustzijn van de spreker het tweede bestanddeel is. Hij vergelijkt met Steenkolen'handelsvereniging, volksbe'vrijdingsleger, marine'voorlichtingsdienst, aardappel'meelfabrieken.

(31) Heeroma (1949: 69) meende dat dgl. accentverschuiving vooral optreedt bij noemende functie. Vandaar ook de tendens tot finale accentuatie in PlN, ook door niet-autochtonen (accentueringen als Oegst'geest en Leeu'warden zijn volgens hem niet autochtoon). Erné (1949: 144) betwijfelt evenwel of er een soort natuurlijke neiging tot eindklemtoon bestaat.

(32) Erné 1949 had ook reeds gesuggereerd dat het finale accent in namen als 's-Gravenhage, Haarlemmermeer, Muiderpoort, Nieuweplein, Leidsestraat te verklaren is omdat de namen als koppelingen kunnen opgevat worden.

[p. 163]

Type I heeft als echte samenstelling logischerwijs het accent op het specificerend bepalend lid; finaal accent zou er ten onrechte prominentie geven aan het minst belangrijke deel (er zijn tienduizenden straten), terwijl het deel waarvan de herkenning afhangt onderbeklemtoond zou worden. Om die reden hebben samenkoppelingen als 'Langestraat hetzelfde accent. Elementen als kerkweg, kerkstraat, zijstraat, dwarsstraat behouden hun accent in cumulatieve samenstellingen of -koppelingen, bv. Looiers'dwarsstraat.

Type II heeft het voor samenkoppelingen (tot vaste verbindingen aan elkaar gegroeide eenheden, gelexicaliseerde morfologische frases) typische finale eenheidsaccent wanneer het eerste lid een adj.-afleiding is van een PlN. Dit samenkoppelingsaccent (finaal) treft men ook aan in Frederiks'plein, Koediefs'laan, Stadhouders'kade, Keizers'gracht e.a., koppelingen die de oude mogelijkheid illustreren in het Ndl. om een genitiefvorm te gebruiken als adj., bv. die lants sede, die broeders doot, het boeren soontje, waarin finaal accent normaal is.

Bakker meent dat uitzonderingen door secundaire regels kunnen verklaard worden, o.a. met behulp van de kennis van regionale accentgewoonten en de lokale geografische en historische situatie. Zo kan bv. een erg nadrukkelijk accent in een EN gaan fungeren als hoofdaccent in de samenstelling, bv. Juli'anaplein < > Frederiks'plein⁽³³⁾, kan het FN-accent zich handhaven in samenstellingen met VN en FN, bv. Hendrik 'Mandeweg, of kan analogie gewerkt hebben, bv. Park'weg naar de vele namen van Type II op -weg (Bloemendaalse'weg). In wezen luidt Bakkers regel dus dat de plaats van het accent bepaald wordt door het verschil tussen samenstelling (initiaal) en samenkoppeling (finaal), maar de regel wordt doorkruist door enkele secundaire regels i.v.m. semantische prominentie of aard van het bepalend lid.

Leys (1965: 55-59) wijst op de ‘fonische instabiliteit’ van de EN en stelt dat de accentkwestie moet gezien worden in het kader van de overgang appellativum (A) - proprium (P). Wanneer een EN zich uit de homofonie met A losmaakt, kan hij aan andere vormgevingsprincipes gaan beantwoorden. Het appellativisch compositum of de vóór-propriale constructie worden immers een propriaal simplex, een amalgaam, één enkelvoudig d.i. niet-samengesteld woord. Wanneer de EN ont-

(33) Het verschil is hier wellicht veeleer samenstelling < > samenkoppeling. Overigens lijkt het accent in 'Frederik even prominent als in Juli'ana.

[p. 164]

stond uit een appellatieve samenstelling of een vóór-propriale verbinding, kan de EN eventueel een accentpatroon gaan volgen dat aangepast is aan zijn structuur van amalgaam of simplex, bv. Diks'muide, Tiense'straat, met bewaard appell. of vóór-propriaal accent, waarbij als vrije variant met initiaal accent 'Diksmuide, 'Tiensestraat⁽³⁴⁾. Er ontstaat dus verbreking van de homofonie EN-A wanneer het propriale amalgaam zich prosodisch aan het algemeen taalsysteem aanpast en omgekeerd betekent volgens Leys bewaard blijven van de vóór-propriale accentuering vaak een doorbreken van de algemene prosodische structuur van de taal⁽³⁵⁾. Bij de overgang naar propriaal amalgaam kan de plaats van het accent ook bepaald worden door de fonologische structuur (in Oostende kan de e niet toonloos zijn zonder te verdoffen) en/of door het spreekritme binnen de woordgestalt, bv. Begijnendijk⁽³⁶⁾. Secundair en analogisch, tenslotte, kan dit verantwoord nietaanvangsaccent van sommige EN zich dan uitbreiden en een typisch of constant kenmerk worden van EN of een bepaalde categorie van EN⁽³⁷⁾.

(34) Het valt te betwijfelen of het hier wel gaat om ‘vrije’ varianten. De autochtone (‘juiste’) accentuering mag niet op een lijn gesteld worden met die van niet-autochtonen (toeristen, recente inwijkelingen, etc.), die PlN spontaan aanpassen aan hun eigen accentueringssysteem van EN of appellatieven. Zo vragen Nederlandse toeristen te Brasschaat naar de Bre'dabaan of de Magda'lenalei i.p.v. Breda'baan, Magdalena'lei. Zo stelt De Vries (1983: 62) vast dat niet-Amsterdammers 'Amstelveld zullen zeggen i.p.v. het autochtone Amstel'veld. Ook Schrijnen (1917: 23) had reeds opgemerkt dat Vlamingen initiaal accent toekennen aan namen als 'Breda, 'Maastricht, in overeenstemming met hun systeem van Vlaamse PlN waar finaal accent nagenoeg ontbreekt.

(35) Dit laatste illustreert Leys met Diks'muide, dat als simplex (want dat is de EN geworden) het accentpatroon volgt van een constructie (wat de EN diachronisch is). Deze interpretatie stelt niet veel voor. Diksmuide heeft de accentuering die normaal is voor dit type appellativisch simplex (accent op de laatst beklemtoonbare syllabe), bv. pa'rade, an'tenne, an'dijvie, com'mode. Cfr. lit. in noot 11.

(36) Deze verklaring voor Oos'tende lijkt op hineininterpretieren en is wel te teleologisch. Natuurlijk zou bij initiaal accent de e ws. verdoffen (gezien de klankkleur van deze e in het plaatselijk dialect is dat evenwel niet zeker), maar dat zal de taal een zorg zijn: dan heette de stad nu maar 'Oostene of bv. 'Oostanne. Overigens kan men evengoed stellen dat ook hier de EN zich als propriaal amalgaam (simplex) heeft aangepast aan het algemeen taalsysteem (vgl. Diks'muide).

(37) In hoever er een tendens bestaat om finaal accent bij plurisyllabische EN steeds verder uit te breiden, waagt Leys niet uit te maken. Erné 1949 had reeds aangestipt, zonder nadere verklaring, dat bepaalde PlN-types (in Nederland) geheel of overwegend finaal accent hebben (die op -broek, -dam, -sluis, -zijl e.a.), andere initiaal (-brug, -dorp, -poort, -vliet), andere gemengd ('Katwijk, Bever'wijk). Posthumus Meyer (1967) biedt een uitspraakregel voor Ndl. NZ-namen en maakt eveneens onderscheid tussen grondwoorden die steeds, nooit of soms het accent dragen. Afgezien van een uitzondering (bv. Hilvaren'beek) is er finaal accent bij -berg, -bos, -brug, -dam, -meer, -muiden, -sluis, -veen en -woude. Het accent ligt daarentegen niet op -beek, -bergen, -burg, -daal, -dorp, -drecht, -hoven, -kerk, -kom, -land, -lo, -oord, -stad, -sum, -veld, -vliet. Al dan niet finaal accent komt voor bij -broek (vgl. Erné), -hout, -huizen, -wijk. Voor Smedts (1974: 183) is er finaal accent in PlN op -berg, -bos, -broek (vgl. Erné), -brug, -dam, -ende, -leeuw, -meer, -muiden, -sluis, -veen, -wolde, -woude, Sint X -. Zonder volledig overzicht en uitgebreide voorstudies is niet uit te maken welke betekenis hieraan kan toegeschreven worden en dgl. lijsten bieden weinig of geen inzicht in het eventuele accentsysteem van EN. Men vgl. ook Z.-Ndl. 'Overbroek, 'Achterbroek en straatnamen Meir'brug, Brouwers'vliet.

[p. 165]

Samenvattend kan geconcludeerd worden dat Leys slechts een algemene theoretische verantwoording biedt voor de ‘accentuele grilligheid’ van EN, zonder nadere beregeling, zoals ook blijkt uit het frequent gebruik van ‘kan’. Hij moet dan ook stellen ‘dat de aksentuatie van eigennamen... (voorlopig) geen strak patroon volgt’, dat allerlei ‘vormen van aksentuatie’ zich voordoen en dat ‘bij plurisyllabische eigennamen... vaak verschillende, niet-gekonditioneerde varianten mogelijk’ zijn.

In een artikel over accent bij FN merkt Van Langendonck (1973: 119-120) terloops op dat in het toponomasticon van Tildonk nogal wat accentuele grilligheid heerst. In meerdere gevallen (vooral bij bos-, veld- en straatnamen) wijkt de accentuering af ‘van het normale patroon van een equivalente appellativische samenstelling of woordgroep’ (Beek'hoef, 'Hogebeek), terwijl nogal wat namen nu eens initiaal dan weer finaal accent hebben ('Bertelenstraat - Bertelen'straat). Meestal gaat het om diachronisch samengestelde PlN waarin de lexemen synchronisch nog doorzichtig zijn en die niet door merktekens van de vóór-propriale equivalenten onderscheiden zijn (de hoge 'beek - de 'Hogebeek). Die minimale oppositie heeft dan ‘blijkbaar geleid tot de opkomst van een suprasegmenteel differentiatiemiddel, met name het woordaccent’⁽³⁸⁾.

Ook De Vries (1983) stelt vast dat (Amsterdamse) straatnamen soms wel en soms niet in overeenstemming zijn met de ‘normale’ accentregel (initiaal accent) voor samenstellingen: 'Geuzenveld maar Heilige'weg, 'Kalverstraat maar Leidse'straat, Thorbecke'plein, Keizers'gracht, etc. Hij verklaart dit door het feit dat een samenstelling zijn karakter als samenstelling kan verliezen en tot rechtstreekse aanduiding worden

(38) De vraag is natuurlijk wanneer en waarom dit differentiatiemiddel wel of niet werkt. Dat er blijkbaar nogal wat vrije varianten zijn ('Putstraat, Put'straat), suggereert een wel geringe hoop op het ontdekken van een systematiek. Tenzij die varianten zouden geconditioneerd zijn (individueel, lokaal, diachronisch?), maar daarover biedt de auteur geen gegevens.

[p. 166]

(vgl. Leys), waarna de klemtoon naar achter verschuift (finaal eenheidsaccent) om die betekenisverandering uit te drukken. Bij de meeste straatnamen gebeurt die overgang niet, want de namen moeten de straten van elkaar scheiden (vgl. Schrijnen, Bakker): de Ferdinand 'Bolstraat is de Adriaan 'Cuyperstraat niet. Vandaar Leidse'straat c.s. omdat de namen hier niet dienen ter onderscheiding maar omdat ze de richting aangeven en omdat het om zeer oude straten gaat, daterend van vóór er van straten in de buurt sprake was. Zo ook Heilige'weg, Konings'plein, Heren'gracht, Amstel'veld, omdat daarin het eerste lid niet dient ter differentiatie (vgl. Van den Berg), maar omdat de namen rechtstreekse aanduidingen zijn van bepaalde stukjes stad.

Uit dit overzicht blijkt dat er nogal wat verwarring heerst en dat geen enkele van de voorgestelde benaderingswijzen een sluitende oplossing biedt: noch de theorie van het vage begrip ‘relatieve belangrijkheid’, noch die van de ‘graad van zelfstandigheid’, ‘morfologisch type’ of ‘proprialisering’. Als men niet te zeer met het weinig bevredigende begrip ‘analogie’ wil werken, kunnen bij elke voorgestelde theorie wel tegenvoorbeelden gegeven worden. Het ziet er bovendien naar uit dat men, net zoals bij de accentuering van appellatieven, zal moeten rekening houden met een samenspel van factoren. Bovendien is ook duidelijk dat men zich zal moeten laten leiden door het principe van de eenheid van tijd en plaats en dat een eerste stap in de richting van een mogelijke oplossing zal moeten gezet worden vanuit de studie van individuele gebieden⁽³⁹⁾.

(39) Zoals ook Etz opmerkte (1969: 231) voor het onderzoek naar klemtoonpatronen in PlN. Pas later kan het tot een grootschalige ‘Darstellung’ komen.

3. Accent in brasschaatse straatnamen⁽⁴⁰⁾

De straatnamen van de eigen gemeente bieden een geschikt vertrekpunt voor de studie van accentpatronen in toponiemen: het is een beperkte groep namen van een bepaald type, de accentuering ervan is bekend en eventuele wijzigingen erin heeft men misschien zelf kunnen volgen, ze hebben lexemische en morfologische doorzichtigheid, ze zijn meestal dateerbaar, het zijn duidelijk propria (bij veldnamen is de grens appellativum-proprium vaak minder duidelijk), ze kunnen bestudeerd

(40) Nadere gegevens over deze straatnamen in Van Osta 1990.

[p. 167]

worden tegen de achtergrond van het lokale accentsysteem bij appellatieven.

3.1. Types

Bij Brasschaatse straatnamen (bestaande en enkele verdwenen namen) kan men de volgende types onderscheiden:

I.

Namen met als laatste lid een weg-aanduiding zoals -baan, -dreef, -laan, -lei, -steenweg, -straat, -weg, en ook -plein A. Echte samenstellingen, waarbij het grondwoord kan voorafgegaan worden door 1. Subst. in enkv. (Akkerstraat) of mv. (Beemdenstraat), soms met een buigingsuitgang of tussenletter (Kerkedreef, Onafhankelijkheidslei) 2. PN (VN, FN, VN + FN) of aanduiding van persoon of instelling (Emmalei, Berrélei, Door Verstraetelei, Prins van Oranjestraat, De Geeststraat) 3. PlN, d.i. NZ-naam of lokaal topniem (Bredabaan, Schagendreef) 4. Voorzetsel (Achterstraat) B. Samenkoppelingen (gelexicaliseerde morfologische frases), combinaties van adj. + een van de genoemde grondwoorden 1. Adj. afgeleid van PlN, d.i. nederzetting, gehucht, buurt (Brechtsebaan, Donksesteenweg) 2. Andere adj. (Langestraat)

II.

Namen zonder weg-aanduiding als grondwoord 1. Ontleend aan het lokale toponomasticon (De Gagel, Mikhof) 2. Andere, bv. namen van planten (Valeriaan)

3.2. Accent in type I

Onderzoek van alle namen leert dat de plaats van het accent hoofdzakelijk afhankelijk is van de aard van het grondwoord, slechts in geringe mate van bovenstaande indeling.

3.2.1. Namen op -straat

Dergelijke namen hebben nooit het finale accent in Type I.A., wat er ook aan het grondwoord voorafgaat:

I.A.1.

'Akkerstraat, 'Beekstraat, 'Beemdenstraat, (Oude) 'Bergstraat, Fa'briekstraat, 'Gasthuisstraat, Ge'meentestraat, 'Heidestraat,

[p. 168]

	'Hofstraat, 'Kerkhofstraat, 'Koestraat, 'Kruisstraat, Pasto'rijstraat, 'Veldstraat, 'Waterstraat, 'Zijdestraat
I.A.2.	'Bossaersstraat, 'Claesstraat, De 'Geeststraat, Della 'Faillestraat, De Pro'listraat, 'Jodenstraat, 'Papestraat, 'Paulusstraat, Prins van O'ranjestraat, Schout de 'Moorstraat, St.-An'toniusstraat, 'Truyenstraat
I.A.3.	Fau'bourgstraat, (Korte) Klaver'heidestraat, Kolo'niestraat, 'Leeuwenstraat, 'Lisstraat, Mikse'beekstraat, Mis'hagenstraat, 'Molenstraat, 'Passendalestraat, Ploegse'veldenstraat, 'Reigersvlietstraat, 'Schansstraat, 'Wipstraat
I.A.4.	'Achterstraat

Op te merken valt dat er evenmin sprake is van een initiaal accent. Het bepalend lid behoudt zijn eigen accentuering, d.w.z. het accent dat het ook zonder toevoeging van -straat heeft als appellatief, PN, PlN, etc.: fa'briek, 'gasthuis, 'Bossaers, de Pro'li, 'Passendale, Mikse'beek. Uiteraard treedt overal de normale accentreductie op, bv. Gasthuis + straat (12 # 1) > Gasthuisstraat (132), Fabriek + straat (21 # 1) > Fabriekstraat (312). Namen als Prins van Oranjestraat dienen beschouwd als samenstelling (s-w) met als eerste lid een morfologische frase (w-s), vandaar het normale patroon 312 of, nader gedefinieerd, 344152.

Evenmin finaal accent is er in de namen van Type I.B.2.: 'Bredestraat, 'Hoogstraat, 'Kortestraat, 'Langestraat.

Het accent ligt alleen op -straat bij de namen van Type I.B.1., waarin het eerste lid de nederzetting aangeeft (dorp, gehucht, buurt) waar de straat naartoe loopt of doorloopt. Het enige synchrone vb. is Oudegrachtse'straat⁽⁴¹⁾. Andere dgl. namen zijn verdwenen (soms vervangen door -baan, -steenweg, cfr. infra), maar ze krijgen van de huidige autochtonen spontaan het ‘correcte’ accent: Brasschaatse'straat, Eikelenbergse'straat, Hoogboomse'straat, Hoge-Kaartse'straat, Kaartse'straat, Lage-Kaartse'straat, Laarse'straat, Mikse'straat⁽⁴²⁾.

(41) Hoewel in recent verleden verkort tot Oude Gracht.

(42) Vgl. ook elders, bv. Leidsestraat, Utrechtsestraat, etc. (cfr. supra) en te Leuven: Tiense'straat, Naamse'straat, te Antwerpen de Borgerhoutse'straat, Merksemse'straat. Te Overpelt (Molemans 1976) is het type (hier NZ-naam of NZ-adj. + straat) vertegenwoordigd door Haspershoven'straat, Hasseltse 'Straat, Heesakker'straat, Rieter'straat; ook Lindelse 'Baan en (door Molemans niet van een accent voorzien) Ekselse Straat, Lindelse Straat. Te Herne (Billiet 1955) komt het type niet voor: grote verkeerswegen heten er Kassei van Asse, Steenweg op Asse, etc.; er is wel een Ninoofse 'Baan.

[p. 169]

Concluderend kan men stellen dat namen op -straat het ter plaatse normale accentpatroon volgen van equivalente appellativische samenstellingen en -koppelingen: I.A. 'Akkerstraat, 'Kerkhofstraat zoals 'akkerland, 'kerkhofmuur; I.B.2. 'Bredestraat, 'Hoogstraat zoals 'hogeschool, 'hoogmis (cfr. supra) en Type I.B.1. Kaartse'straat (accent 231) zoals platte'land. Zie verder 3.2.4.

3.2.2. Namen met andere grondwoorden dan -straat

Wat ook de aard van de combinatie (samenstelling, -koppeling) of van de samenstellende delen is, er is altijd finaal accent op de grondwoorden -baan, -dreef, -laan, -lei, -plein, -steenweg, -weg⁽⁴³⁾.

I.A.1.

Molen'baan; Beuken'dreef, Eiken'dreef, Garçon'dreef, Gruis'dreef, Jagers'dreef, Kerke'dreef; Dopheide'laan, Ekster'laan, Erica'laan, Gaspeldoorn'laan, Koekoek'laan, Koren'laan, Leeuwerik'laan, Mees'laan, Moerbeien'laan, Nachtegaal'laan, Rozen'laan, Sparren'laan, Specht'laan, Struiken'laan, Vink'laan; Acacia'lei, Berken'lei, Bevrijdings'lei, Bloemen'lei, Bondgenoten'lei, Boskapel'lei, Dennen'lei, Eiken'lei, Essen'lei, Gezondheids'lei, Grot'lei, Kantien'lei, Kapel'lei, Kastanje'lei, Kasteel'lei, Koninginne'lei, Konings'lei, Onafhankelijkheids'lei, Oudstrijders'lei, Overwinnings'lei, Park'lei, Rerum Novarum'lei, Rode Kruis'lei, Verbondenen'lei, Vijver'lei, Vrede'lei, Vrijwilligers'lei, Vuurkruisen'lei, Zege'lei, Zilverberken'lei, Zwemdok'lei; Zege'plein; Molen'weg

I.A.2.

Anna'dreef, Dellafaille'dreef, Emma'dreef, Guyot'dreef, Michielssen'dreef, Zegers'dreef; Krijn'laan; Aerden'lei, Albert'lei, Alfred'lei, Antoinetta'lei, Augustijns'lei,

(43) De enige uitzondering is 'Lindendreef, onofficiële benaming in de volksmond voor Door Verstraetelei. De straat is nog steeds een dreef met linden en vermoedelijk staat men hier voor een versteend appellatief dat nog als zodanig wordt aangevoeld. Misschien heeft ook Korenlaan voorlopig nog initiaal accent (naam gegeven in 1988 en nog niet gebruikt gehoord). Bij de overige relatief jonge namen op -laan (Eksterlaan, Koekoeklaan e.a.) wordt nog wel eens sporadisch initiaal accent gehoord maar bij de meeste is er uitsluitend finaal accent en bij de overige reeds overwegend finaal.

[p. 170]

	Baillet Latour'lei, Berre'lei, Bierwerts'lei, Bunge'lei, Carolina'lei, Carolus'lei, Charles'lei, Charlotta'lei, De Beelen'lei, De Borrekens'lei, De Caters'lei, De Lannoy'lei, De Pret'lei, De Wandeleer'lei, Door Verstraete'lei, D'Oultremont'lei, Dubois'lei, Elisa'lei, Emiel'lei, Emma'lei, Floris Verbraeken'lei, Friling'lei, Gabriella'lei, Generaal Leman'lei, Generaal Mercier'lei, Guy'lei, Hanoteau'lei, Helena Thys'lei, Hendrik Luyten'lei, Henri de Winter'lei, Henri'lei, Hensberge'lei, Isabella'lei, Isenbaert'lei, Jacobus'lei, Julia'lei, Kenis'lei, Koning Albert'lei, Lemmé'lei, Leopolds'lei, Linthout'lei, Louisa'lei, Louis'lei, Lutgardis'lei, Magdalena'lei, Marietta'lei, Martougin'lei, Max Herman'lei, Michielssen'lei, Moeder Mie'lei, Mol'lei, Moretus'lei, Nothomb'lei, Pauwels'lei, Peter Benoit'lei, Prinses Marie-Jose'lei, Prins Karel'lei, Prins Leopold'lei, Reinaert'lei, Rochus'lei, Simons'lei, St.-Antonius'lei, St.-Huibrecht'lei, Terninck'lei, 't Serclaes'lei, Van de Wiel'lei, Van Gameren'lei, Van Halmaele'lei, Van Hemelryck'lei, Van Kessel'lei, Verhoeven'lei, Wirken'lei; Armand Reusens'plein, Dr. Roosens'plein, Frederiks'plein, Hendrik Luyten'plein
I.A.3.	Breda'baan; Hanen'dreef, Mishagen'dreef, Peerdsbos'dreef, Schagen'dreef; Sionklooster'laan; Antwerpen'lei, Bethanie'lei, Bisschoppenhof'lei, Breda'lei, Diksmuide'lei, Driehoek'lei, Durentijd'lei, Halen'lei, Hondjesberg'lei, Ieper'lei, Ijzer'lei, Castel del Vino'lei, Luik'lei, Nieuwpoort'lei, Olme'lei, Prins Karel'lei, Rustoord'lei, Voshol'lei, Vriesdonk'lei, Zwaantjes'lei; Klaverheide'steenweg; De Rombout'weg, Katerheidemolen'weg, Klaverheide'weg, Leemput'weg
I.B.1.	Achterbroekse'baan, Antwerpse'baan, Bergse'baan, Berkse'baan, Brasschaatse'baan, Brechtse'baan, Eikelenbergse'baan, Elshoutse'baan, Fortse'baan, Heislagse'baan, Hoge-Kaartse'baan, Kaartse'baan, Lage-Kaartse'baan, Loenhoutse'baan, Luizenfortse'baan, Middelkaartse'baan, Mikse'baan, Ploegse'baan, Rozendaalse'baan, (Wuust)wezelse'baan; Elshoutse'dreef; Kaartse'plein; Achterbroekse'steenweg, Antwerpse'steenweg, Brasschaatse-

[p. 171]

	'steenweg, Brechtse'steenweg, Bredase'steenweg, Donkse'steenweg, Essen(se)'steenweg, Hoogboomse'steenweg, Kaartse'steenweg, Kalmthoutse'steenweg, Kampse'steenweg, Kapelse'steenweg, Mikse'steenweg, St.-Jobse'steenweg
I.B.2.	Oude 'Baan; Grote 'Steenweg; Hoge 'Weg, Holle 'Weg, Rode'weg

Afgezien van het finale accent volgen de namen van I.A.1. het normale patroon van appellatieve samenstellingen: de bepalende leden behouden hun ‘normaal’ accentpatroon (ge'zondheid, 'dopheide, a'cacia) met dezelfde accentverhoudingen tussen de verschillende syllaben, maar met de gewone accent-reductie, bv. Kantien + lei (21 # 1) > Kantienlei (321), Zwemdok + lei (12 # 1) > Zwemdoklei (231). Schijnbare uitzonderingen zijn Garçondreef (231 waar 321 te verwachten), Oudstrijderslei (2341 i.p.v. te verwachten 3241), Rode Kruislei (2431 i.p.v. 3421), maar ook zij volgen de regels: het zijn normale gevallen van clash. Bv.:

Ook bij de namen van I.A.2. gelden in principe dezelfde regels. In de praktijk betekent dit dat PN hun klem-1 als klem-2 bewaren in de straatnaam, terwijl de accentverhoudingen binnen de PN blijven bestaan, bv. Aerden 12 > Aerdenlei 231.

[p. 172]

Dit geldt althans voor PN waar de klemtoon niet-finaal is, of beter gezegd waar hij ofwel op de eerste syllabe ligt ofwel op de tweede in namen van minstens drie syllaben. Het gaat dus om namen met het patroon 1 of

12	Aerden, Albert, Alfred, Anna, Bierwerts, Bunge, Charles, Emma, Friling, Guy, Krijn, Julia, Kenis, Linthout, Mol, Pauwels, Reinaert, Rochus, Simons, Terninck, Wirken, Zegers,
123	Hensberge,
132	Augustyns, Frederik, Isenbaert, Martougin,
213	Carolus, Charlotta, De Beelen, De Caters, Elisa, Jacobus, Louisa, Lutgardis, Marietta, Michielssen, Moretus, St.-Huibrecht, Van Kessel, Verhoeven
2134	De Borrekens, Van Gameren, Van Halmaele,
2143	De Wandeleer, Van Hemelryck.

Wanneer aan deze namen het element -lei etc. met klem-1 wordt toegevoegd, ontstaat in de namen met PN 213 lichte clash, maar die lijkt geen bezwaar en wordt niet opgelost, mede omdat verspringing naar een voortonige eerste syllabe zou moeten gebeuren, bv. De Beelen 213 > De Beelenlei 3241, niet > 2341.

[p. 173]

Bij twee namen met 213 (Max Herman en Prins Karel) ontstaat wel clash en verschuiving, begrijpelijk daar beide morfologische frases zijn en klem-2 op de eerste syllabe toelaten. Vandaar Max Herman 213 > Max Hermanlei 3241 > 2341.

Bij de PN met finaal accent, of pré-finaal indien slechts gevolgd door een schwa-syllabe en voorafgegaan door minstens twee andere syllabes, ontstaat na toevoeging van -lei etc. met klem-1 begrijpelijkerwijs automatisch clash. Verschuiving van klem-2 naar voor gebeurt dan altijd wanneer die mogelijk is, d.w.z. naar de eerste beklemtoonbare syllabe indien die er is.

Zo is er bij de PN met patroon 21 verschuiving bij Berré, Dubois, Henri, Lemmé, 't Serclaes (bv. Berrélei 321 wordt 231), evenwel niet bij De Pret, Emiel, Guyot, (generaal) Leman, Louis, (generaal) Mercier, Nothomb, omdat de eerste syllabe (lokale uitspraak) geen secundaire klemtoon toelaat (bv. De Pretlei 321 blijft 321 wegens onmogelijk 231).

[p. 174]

Bij alle andere patronen is er verschuiving:

231	De Lannoy, d'Oultremont, Hanoteau, Leopold (dial. Leo'pol), Moeder Mie, Van de Wiel, bv. Hanoteaulei 3421 > 2431 (dat zelfs De van Delannoylei klem-2 krijgt, is ws. te verklaren omdat klem-2 bezwaarlijk naar -la- kon schuiven),
2331	Koning Albert, Peter Benoit, bv. Peter Benoitlei 34421 > 24431,
2341	Prins Leopold > Prins Leopoldlei 34521 > 24531,
3231	Baillet-Latour, Marie José, bv. Baillet Latourlei 43421 > 42431,
3241	Helena Thys, Helena Thyslei 43521 > 42531,
2313	Antoinetta, Carolina, Dellafaille, Dr. Roosens, Gabriella, Hendrik Luyten, Isabella, Magdalena, bv. Magdalenalei 34241 > 24341,
2314	Door Verstraetelei 34251 > 24351,
23145	Sint-Antoniuslei 342561 > 243561,
23314	Floris Verbraeken, Henri de Winter, bv. Henri de Winterlei 344251 > 244351,
3213	Armand Reusens, Armand Reusensplein 43241 > 24341.

De namen van I.A.3. gedragen zich op dezelfde manier als die van I.A.2. Het is m.a.w. niet relevant of het eerste lid PN of PlN is, zodat I.A.2. en I.A.3. vanuit accentueel standpunt slechts één categorie vormen: EN + -lei etc. Er is dus geen verschuiving bij de PlN met patroon 1 (Luik), 12 (Driehoek, Halen, Hanen, Ieper, Ijzer, Leemput, Nieuwpoort, Olme, Rustoord, Schagen, Voshol, Vriesdonk, Zwaantje), 123 (Antwerpen), 132 (Durentijd, Hondjesberg) en 1323 (Klaverheide, Sionklooster), bv. Rustoord 12 > Rustoordlei 231. Bij de namen met patroon 213 ontstaat lichte clash, die niet leidt tot verschuiving in De Romboutweg, Mishagendreef (1ste syllabe te zwak, dus 3241 blijft), wel in Diksmuidelei en Prins Kavellei (3241 > 2341). Bij de overige namen, met finale of pré-finale klemtoon, leidt clash steeds tot verschuiving, bv.

21	Breda, Peerdsbos > Bredabaan 321 > 231,
231	Bethanie > Bethanielei 3421 > 2431,
2431	Bisschoppenhof > Bisschoppenhoflei 35421 > 25431,
24313	Castel del Vino,
243413	Katerheidemolen.

In het algemeen stelt men dus bij de namen van I.A.2 en I.A.3. een algemene tendens vast om de secundaire klem-2 te leggen op de meest linkse beklemtoonbare syllabe.

De namen van I.B. hebben ‘normaal’ accent: het zijn ‘gelexicaliseerde morfologische frases’, d.w.z. frases die hun dubbelaccent bij proprialisering inruilen voor finaal accent en de gewone reducties.

[p. 175]

Meestal heeft het eerste lid initiaal accent en ontstaat dus geen verschuiving. Zo voor patroon 12 (Bergse) > 231 Bergsebaan, ook Berkse, Brechtse, Donkse, Fortse, Kaartse, Kampse, Mikse, Ploegse; patroon 123 > 2341: Antwerpse > Antwerpsebaan, Elshoutse, Essense, Heislagse, Kalmthoutse, Loenhoutse, (Wuust)wezelse; patroon 1323 > 24341: Achterbroekse > Achterbroeksebaan, Eikelenbergse, Luizenfortse, Middelkaartse, Rozendaalse.

Ook bij de namen met 213 (Brasschaatse, Bredase, Kapelse, St.-Jobse) treedt geen verschuiving op, ondanks de clash, behalve bij Hoogboomsesteenweg (23413 i.p.v. 32413), begrijpelijk omwille van de eerste volle syllabe. Bij de namen Hoge/Lage Kaartsebaan treedt eveneens, zoals te verwachten, verschuiving op: 2313 # 1 > 34241 > 24341.

Bij de namen van I.B. blijkt dus evenzeer de tendens om klem-2 zoveel mogelijk vooraan te leggen.

3.2.3. Vergelijking met Antwerpen

Voor Antwerpen (inclusief Berchem, Borgerhout, Deurne, Ekeren, Hoboken, Merksem, Wilrijk) geldt mutatis mutandis hetzelfde systeem. Ook hier komt er nooit accent op -straat, steeds op -brug, -laan, -lei, -plein, -poort, -rui, -vest, -vliet, bv. Meir'brug, Bikschote'laan, Amerika'lei, (Kon.) Astrid'plein, Falcon'poort, Anker'rui, Kipdorp'vest, Brouwers'vliet. Ook hier is het type ‘Leidsestraat’ veeleer zeldzaam (meestal -steenweg of -baan), maar zoals te Brasschaat en elders heeft het finaal accent, bv. Borgerhoutse'straat, Merksemse'straat; Boomse'steenweg, Ekerse'steenweg; Herentalse'baan, Turnhoutse'baan. Namen op -markt volgen het systeem van -straat, d.w.z. samenstelling initiaal, samenkoppeling finaal, bv. 'Eiermarkt, 'Melkmarkt, Oude 'Koornmarkt, 'Paardenmarkt; Grote 'Markt, Kleine 'Markt, Vrijdag'markt (in volksmond Vrijdagse'markt). Ook blijken dezelfde accentreducties en -verschuivingen te gelden als boven beschreven voor Brasschaat, bv. bij

[p. 176]

1ste lid = EN: Jan Moorkens (213) - Jan Moorkensstraat (3142), Pastoor De Vos (3241) - Pastoor De Vosstraat (43512), Jan De Vos (231) - Jan De Voslei (2431), Sint Jan (21) - St.-Jansplein (231), Desguin (21) - Desguinlei (231), d'Herbouville (231) - d'Herbouvillekaai (2431), Godefridus (2313) - Godefriduskaai (24341), Lodewijk van Berken (243413) - Lod. van Berkenlaan (2545341).

Het zou interessant zijn, na te gaan hoever de gewoonte om -straat niet (behalve type ‘Leidsestraat’) en -laan/-lei etc. wel te beklemtonen geografisch verbreid is. Mocht het (althans voor -laan/-lei) een typisch Antwerps verschijnsel blijken te zijn, dan zou het als extra criterium kunnen aangewend worden in de afbakening van ‘het Antwerps’ of eventueel in het bepalen van de uitstralingssfeer van het ‘stads-Antwerps’. Dat het geen algemeen Zuidnederlands verschijnsel is, staat vast. Zo accentueert men te Oostende bv.: A'cacialaan, 'Afrikalaan, Prins Al'bertlei (fra. PN), Koningin 'Astridlaan, E'lisabethlaan, 'Epsomlaan, etc. en ook Henri 'Baelskaai, 'Cockerillkaai, 'Bauwensplein, 'Canadaplein, Marie-Jo'séplein, Hoge 'Dijkweg, 'Groendreef, 'Koningspark, 'Zeedijk; wel finaal: Bredense'steenweg, Nieuwpoortse'steenweg, Plassendaalse'steenweg, Torhoutse'steenweg.

3.2.4. Verklaring

De systematiek die blijkbaar bestaat in de accentuering van Brasschaatse (Antwerpse) straatnamen kan zijn verklaring vinden in verband met het individualiserend karakter van de EN, de markering van de EN als EN, en tegen de achtergrond van het accentueringssysteem van appellatieven en appellativische combinaties.

EN kunnen op diverse manieren als EN gemarkeerd worden. Zo worden Leo, Breda, de Schelde door afwezigheid van lidwoord en/of morfologische, lexemische en semantische ondoorzichtigheid reeds voldoende als EN gemarkeerd, terwijl hun syntactische valentie en de context zullen moeten zorgen voor markering van de EN-klasse waarin ze thuishoren, P1N, PN, waternaam, etc.⁽⁴⁴⁾. Bij constructies met een doorzichtige structuur (straatnamen) liggen de zaken anders: ofwel worden ze reeds voldoende als straatnaam (en dus EN) gemarkeerd

(44) Lidwoord (+/-) is geen voldoende criterium. Leo en Breda zullen wel geen veldnamen zijn, maar kunnen bv. zowel PN als NZ-naam zijn (Leopoldstad, Jef Breda); de Schelde kan geen VN zijn, maar wel FN, waternaam, NZ-naam (vgl. De Pinte, De Panne).

[p. 177]

door hun doorzichtigheid zelf, ofwel wordt het accent gehanteerd als suprasegmenteel markeringsmiddel⁽⁴⁵⁾.

(45) Het accent is dus functioneel relevant en essentieel: een 'Kortestraat is geen 'korte 'straat of korte 'straat. Bij de anders als EN gemarkeerde namen (bv. +/- lidw.) is het accent synchronisch geen markeringsmiddel en in wezen niet relevant. 'Leopold, Bre'da blijven EN ook al accentueert men Leo'pold, 'Breda. Vandaar ook mogelijke varianten als 'Diksmuide en Diks'muide.

1. de namen op -straat

De namen op -straat van I.A. zijn meestal voldoende als EN gemarkeerd door hun morfologische, lexemische en semantische structuur. Het element -straat markeert ze als straataanduiding, hun eerste lid maakt duidelijk dat het niet om appellativische aanduidingen gaat, verheft ze m.a.w. tot straatnamen: een bossaersstraat, een paulusstraat, een koloniestraat, een mishagenstraat, etc. kept het gewone lexicon niet⁽⁴⁶⁾. Waar een appellativisch equivalent mogelijk is (bv. achterstraat), is er nog steeds het uitsluitend gebruik van het bepaald lidw. en de unireferentialiteit als markeringsmiddel⁽⁴⁷⁾. Daar de namen in I.A. reeds voldoende als EN en straatnaam gemarkeerd zijn, dient geen beroep gedaan op het accent als markeringsmiddel, wat verklaart waarom deze namen het ‘normale’ samenstellingsaccent hebben: vgl. kerkhof + muur (12 # 1) > kerkhofmuur (132), Bossaers + straat (12 # 1) > Bossaersstraat (132).

De namen op -straat in I.B.1. en I.B.2. zijn door hun structuur onvoldoende als EN en straatnaam gemarkeerd en hun proprialiteit moet daarom door het accent gemarkeerd worden. Dit gebeurt door het tweetoppige accent van de morfologische frase te vervangen door een initiaal (in I.B.2.) of finaal eenheidsaccent (I.B.1.): 'korte 'straat (12 # 1) > 'Kortestraat (132) en 'Kaartse 'straat (12 # 1) > Kaartse'straat (231). De reden waarom in B.1. het accent alleen finaal en in B.2. alleen initiaal kan zijn, is duidelijk: in het omgekeerde geval zouden de combinaties niet als straatnamen gemarkeerd zijn, maar een ongewenst contrast-accent krijgen: een korte 'straat (< > een korte steenweg?), een 'Brusselse straat (een straat in Brussel, geen Gentse)⁽⁴⁸⁾. Zuiver

(46) Het eerste lid in dgl. appellativische samenstellingen sorteert naar de aard (cfr. supra).

(47) Het gaat hier om appellatieven die tot straatnaam verheven werden. Nadere markering door accent was niet mogelijk omdat finaal accent een ongewenst contrast zou uitdrukken en de suggestie dat er ook nog een achter'steenweg en dgl. zou zijn.

(48) De Brusselsestraat is een straat naar Brussel. De Kortestraat is geen korte 'straat en overigens iets langer dan de Langestraat. Bovendien wordt het oppositieaccent gemotiveerd door de oppossitie Kortestraat vs. Langestraat.

[p. 178]

‘technisch’, metrisch fonologisch gezien, zijn uiteindelijk alleen de namen van I.B.2. wegens hun initiaal accent ‘abnormaal’ (morfologische frase = w-s, bv. platte'land, Rode 'Kruis, supra); ze wijken echter niet af van de normale appellativische accentpatronen (betekenisisolering in eerste lid, bv. 'hogeschool, cfr. 1.3., 3.2.1.).

2. namen op -lei etc.

Het finale accent, het enige probleem bij deze categorie van namen en bovendien alleen bij die van I.A. (bij I.B., ‘morfologische frases’, is finaal accent normaal), kan eveneens zijn verklaring vinden vanuit hun markering als specifieke EN. Evenzeer als de namen op -straat zijn ze reeds voldoende als EN en als wegbenaming gemarkeerd, maar het accent biedt hier een extra dimensie: het markeert de namen als straatnamen (niet zomaar een dreef etc.), markeert ze als contrastaccent binnen de straatbenamingen tegenover het ongemarkeerde -straat (niet zomaar een straat) en markeert ze in voorkomend geval terzelfdertijd als proprium vs. appellativum (een eikendreef 132 < > de Eikendreef 231)⁽⁴⁹⁾.

Boven is voldoende gebleken dat voor het overige alle namen in deze categorie de gewone accentregels volgen. De vaak optredende accentverschuiving (EN + lei etc.) wordt verklaard door de (ook niet-propriaal werkende) ritmeregel, die zorgt voor spreiding van de hoogste accenttoppen en botsing ervan vermijdt. Bovendien is deze verschuiving ook morfologisch-syntactisch gemotiveerd. Wanneer men de accenten laat botsen, suggereert men immers een woordgrens: Leo'polds 'lei, Ber'ré 'lei, zodat het karakter van propriaal compositum verdwijnt⁽⁵⁰⁾. Wil men die suggestie vermijden dan moet klem-2 wel naar voor schuiven. Men zou hier kunnen spreken van een secundair initiaal eenheidsaccent.

(49) De vraag is natuurlijk waarom elders namen op -lei/-baan niet door het accent gemarkeerd worden (bv. Oostende). Een verklaring zal voor elk lokaal systeem moeten gevonden worden, bv. tegen de achtergrond van het lokale accentsysteem bij appellatieven. Men notere dat men te Oostende bv. ook zegt 'burgemeester, 'hoogwater, 'laagwater.

(50) Bij die op -s wordt zelfs een genitief gesuggereerd: Leopolds lei, Dr. Roosens plein, resp. de lei en het plein van Leopold en Roosens.

[p. 179]

3.3. Accent in type II

De namen van Type II.2. en de niet-samengestelde toponiemen van Type II.1. vormen qua accentuering geen probleem (De Aard, De Dries, De Gagel, De Heuvels, De Mortel, De Vis, De Vroente, De Wilgaart, De Zwaan, Distel, Dullingen, Het Gemaal, Het Heiken, Het Innemen, Het Leeg, Het Venneke, Melde, Pinksterbloem, Ter Borcht, Tolbareel, Valeriaan, Weegbree, Zand, Zilverschoon). De overige zijn, volgens grondwoord: 'Binnenhof, Mik'hof; Broomans'akker, Hemel'akkers, Hoge 'Akker; De Burlet'heide, Klaver'heide, 'Leenheide, 'Molenheide, 'Onderheide; Donks'einde; De 'Tomermaat; Goor'dijk; 'Heideaard, 'Helleweide, 'Hulshout, 'Kampelaar; Hoog'bos, Kaartse 'Bossen, Werver'bos; 'Neervelden, Stuivers'velden, Vagevuur'velden; Reintjes'beek; Voshol'dal.

Op accentueel vlak kunnen uit dit lijstje niet veel conclusies getrokken worden, temeer daar de meeste namen als straatnamen jong tot zeer jong zijn. Sommige namen behielden het accent uit het pré-straatnaam-stadium (Mikhof, Hoogbos, Kaartse Bossen). De overige werden ontleend aan slechts schriftelijk bewaarde toponiemen en er is dus geen garantie dat hun huidig accent hun vroeger toponymisch accent reflecteert, dan wel of dit accent wijzigde bij hun wording tot straatnaam. Bij enkele mag wel aangenomen worden dat ze finaal accent kregen om ze te markeren als straatnaam: De Burletheide, Klaverheide (< Klaverheidesteenweg), Goordijk. Een blik op het lokale toponomasticon kan misschien meer klaarheid brengen.

4. Accent in brasschaatse toponiemen⁽⁵¹⁾

De Brasschaatse zgn. ‘Flurnamen’ vormen een probleem: de overgrote meerderheid ervan ligt opgesloten in archivalia en behoort niet meer tot het levend onomasticon, zodat over de accentuering geen zekerheid bestaat. Toch kunnen uit de beperkte voorraad van nog levende namen enkele voorzichtige conclusies getrokken worden. Zo blijkt dat vrijwel steeds het bij appellatieven te verwachten accent

(51) Samengestelde terreinnamen in ruime zin en waternamen. Blijven buiten beschouwing: die met achterste-, buitenste-, middelste-, voorste-, behalve als het top. zonder die toevoeging meerledig is en niet zonder de toevoeging voorkomt; die met eerste-, derde-, tweede-; herbergnamen.

[p. 180]

optreedt, d.w.z. initiaal accent bij samenstellingen, finaal bij samenkoppelingen (‘morfologische frases’), in de zin zoals boven beschreven⁽⁵²⁾. Zo bv. For'tuinbeek (312), 'Boshoeve, 'Hemelhoeve, 'Bosbeemd, 'Bremdonk, 'Rietbeemd, 'Vriesdonk, 'Besterveld, 'Elshout, 'Kraaienberg, 'Hondjesberg, 'Kattekensberg⁽⁵³⁾, 'Voshol, 'Leenheide, 'Puiteputteke, 'Seefhoek, 'Waaigat. Anderzijds Brasschaatse 'Heide, Kater'heide⁽⁵⁴⁾, Hoog'bos, Donks'einde, Engelse 'Villa, Hoge 'Kaart, Wit'hof, IJzeren 'Draai, Kaartse 'Bossen, Kleine Ba'reel, Miks 'Heike, Oude 'Gracht, Zwaantjes'brug, Zwart 'Kruis, Donkse'beek, Laarse'beek, Mikse'beek, etc. en ook combinaties met genitivische PN als eerste lid: Broomans'akker (2313), Meulemans 'Ven, Prekers 'Stuk, Verschurens 'Boske⁽⁵⁵⁾. Afwijking van de regel vindt men bij de samenstellingen op -hof: Anker'hof, Bellen'hof, Bisschoppen'hof, Mik'hof, Toren'hof.

De reden waarom het accentsysteem van ‘Flurnamen’ nog dichter staat bij het appellativisch accentpatroon dan dat van straatnamen lijkt voor de hand te liggen. Straatnamen zijn meestal onmiddellijk van bij hun ontstaan als EN gemarkeerd; FlN daarentegen kunnen tientallen jaren een appellativisch vóórstadium doorlopen vooraleer ze de status van EN bereikt hebben en vaak zullen extra-linguïstische criteria moeten duidelijk maken of die status wel bereikt is (bv. unireferentialiteit en behoud van de naam na wijziging in de referent). In al die jaren geraakt de appellativische accentuering zodanig gefixeerd dat ze bewaard blijft wanneer het propriaal stadium bereikt is. Daarmee is ook het finale accent van -hof verklaard: het gaat hier niet om tot EN gegroeide appellatieven, maar om ‘propria ab ovo’ en het accent markeert ze als zodanig (een 'torenhof < > het Toren'hof). De ‘bezits-composita’

(52) Het is niet altijd uit te maken of een samengestelde naam teruggaat op een reeds samengesteld appellatief. Bv. elshout? voshol (vgl. mnl. vossenkule)? Van Loon (1981: 154) merkt op dat het aantal top. dat rechtstreeks is ontstaan uit appell. samenstellingen vrij klein is (bv. Boechout, beukenbos).

(53) 'Kattekensberg en 'Frettekensberg worden gebruikt in een contrastieve context en wanneer naar de zandheuvels, Kattekens'berg wanneer naar de buurt verwezen wordt (‘Hij woont op de Lage Kaart, aan Kattekens'berg’).

(54) Uit Kaarter, d.i. Kaartse, Heide. De naam illustreert hoe kennis van het accent behulpzaam kan zijn bij de etymologie. Ook Katerheide'molen hoort in deze reeks (< Katerheidense molen, vgl. 1570 Caerderheysche molen).

(55) De enige uitzondering is Della'failles Land (dial. Le'feullesland). De naam is evenwel zeer jong (20ste eeuw) en bovendien kan de non-specificiteit van het grondwoord accent-verhinderend gewerkt hebben.

[p. 181]

hebben, als gelexicaliseerde morfologische frases, finaal accent. Een extra verklaring voor hun finaal accent, kan zijn dat de eigenaar doorgaans ook nog andere soorten terrein bezit (bv. te Overpelt: Kremers 'Broek, Kremers 'Wijer, Lanen 'Eusel, Lanen 'Hof, Lanen 'Veld, Lanen 'Land, Lanen 'Look, Molemans 1976). Initiaal accent zou ze bovendien ten onrechte onderbrengen in de reeks tarweveld, haverveld, raapveld, etc., m.a.w. sorterend werken.

Steekproeven wijzen uit dat ook elders fundamenteel dezelfde regels van toepassing zijn. Zo blijkt bij Billiet (1955), die alleen het accent vermeldt waar dat afwijkt van de gangbare accentuatietendens of waar twijfel bestaat, dat vrijwel overal het normaal te verwachten appellativisch accent geldt (bv. 'Boskouter, 'Galgendries, Stenen 'Brug). Het aantal uitzonderingen is gering en een aantal namen (waarbij Billiet het ‘afwijkend’ accent vermeldt) vallen binnen de regels of zullen binnen het lokale onomasticon hun verklaring moeten vinden⁽⁵⁶⁾. Te Overpelt illustreert de grote verzameling van nog in de volksmond bekende namen eveneens de normale toestand: 'Bosbeemd, 'Bovenbroek, 'Bremberg, 'Kraaienbos, 'Leemskuil tegenover Achterste 'Heide, Grote 'Beemd, Groot 'Veld, etc. Opvallend groot is er het aantal namen van het type PN (genit.) + terreinwoord: Jokkes 'Veld, Koks 'Akker, Balis'broek, Bergmans 'Look, Broeks'bos, Jannekes 'Land, Paggers 'Beemd, Poelmans 'Wijer, Rikkaarts 'Vurrit, Van Linnekes 'Weide, Keunen 'Eusel, etc.⁽⁵⁷⁾.

Concluderend kan men stellen dat veldnamen in ruime zin over het algemeen de ‘gewone’ accentregels volgen. Afwijkingen zijn veeleer uitzonderlijk en zullen ws. binnen het lokale onomasticon een verklaring kunnen krijgen van wie dat onomasticon grondig heeft bestudeerd⁽⁵⁸⁾. Nader onderzoek van gebieden waar nog veel ‘Flurnamen’ leven in de volksmond lijkt evenwel gewenst.

(56) Keer'om, Rot'wilgeveld en Bremen 'Hutteken zijn ‘normaal’. De 'Kleine Berg (tegenover nochtans de Grote 'Berg) is abnormaal, tenzij de naam van dit perceel akkergrond nabij de Klei misschien ontstond uit de Kleienberg? Waarom namen met telwoord als eerste lid initiaal accent hebben, behalve in 'Dertien Bunder, 'Twaalf Bunder, 'Zeven Bunder, kan alleen de auteur eventueel verklaren, evenals Ou'brakendries, Ou'brekeput < > 'Oubreke en Krom 'Halfbunder.

(57) Slechts zeer uitzonderlijk hebben ze initiaal accent: 'Rosens Veld. Waarom? Ook waarom Dorper'heide, -'land, Haspershoven'veld, Heesakker'heide, -'veld, etc., maar 'Goorterbroek, 'Goorterheide, kan misschien de auteur (Molemans 1976) verklaren.

(58) Mennen 1987 II:530,670 stelt dat te Lommel 'Nieuwekoop initiaal eenheidsaccent heeft en Nieuw Veld niet; ook 'Krommedam, waar ‘normaal... de hoofdklemtoon van dit type op het appellatief’ ligt, bv. 531 Kromme 'dreef, -'hoek, 532 -'Paal, maar biedt geen verklaring.

[p. 182]

5. Accent in zuidnederlandse NZ-namen

5.1. Probleemstelling

In de inleiding werd aangestipt dat het accent een belangrijke rol heeft gespeeld in het vervormingsproces van toponiemen. Logischerwijs bestaat daarbij een correlatie tussen enerzijds de oudheid en de gebruiksfrequentie van de toponiemen en anderzijds hun graad van vervorming, wat mede verklaart waarom (oudere) NZ-namen grosso modo minder doorzichtig zijn dan (jongere) veldnamen en (meestal nog jongere) straatnamen. In het algemeen kan men zo bij NZ-namen een neiging tot (soms verregaande) verkorting waarnemen⁽⁵⁹⁾. Men kan zich daarom de vraag stellen of het wel zin heeft naar een beregeling van de accentuering in NZ-namen te zoeken vanuit zuiver synchronisch standpunt⁽⁶⁰⁾. Een antwoord op die vraag kan slechts gevonden worden door het te proberen...

Bij een zuiver synchronisch-fonologische benadering waarbij men de EN als een synchronisch simplex beschouwt (Leys 1965: 56), stuit men al vlug op moeilijkheden. Morfologisch kan men nl. vier categorieën onderscheiden:

1)	zowel synchronisch als diachronisch monolexemische namen (Eke),
2)	synchronisch monolexemische die niet direct als diachronische composita herkenbaar zijn (Bellem),
3)	synchronisch nog als composita of gelexicaliseerde morfologische frases herkenbare (Mariakerke, Scherpenheuvel)^(61),
4)	koppelnamen of syntactische frases (Veltem-Beisem, Nieuwkerken-Waas, Petegem-aan-de-Leie).

Het is overduidelijk dat men bij het zoeken naar een accentberegeling er niet van kan uitgaan dat alle namen in deze 4 categorieën ongelede woorden zijn. Anderzijds kan men niet van een morfologische indeling

(59) Van Loon 1981: 156, die daarbij de bedenking maakt dat men bij de verklaring van toponiemen sterk zal moeten rekening houden met dgl. verkortingstendens, zeker meer dan in het verleden is gebeurd.

(60) Reeds bij appellatieven, ook het resultaat van een evolutie, is de zaak precair. Maar bij toponiemen, opgebouwd uit appell., is er een extra dimensie van complexiteit. Bovendien is er regionale variatie (cfr. sub. 2.). In wat volgt, wordt uitgegaan van de algemeen gebruikelijke accentuering van de behandelde NZ-namen en wordt geen rekening gehouden met lokale dialektvormen (bv. Poederlee, lokaal ‘Puijel’), die overigens in hun basisaccentuering (initiaal of finaal) niet afwijken van de algemene, ‘beschaafde’, vorm.

(61) Zonder dat ze daarom steeds direct etymologisch doorzichtig zijn.

[p. 183]

vertrekken omdat men daarvoor de diachronie nodig heeft en zelfs dan de categorisering niet altijd zonder meer duidelijk is. In het volgende overzicht zal daarom een ‘gematigd synchronisch’ standpunt ingenomen worden: vertrekkend van de synchronische fonologische (syllabische) structuur wordt het accentpatroon vergeleken met dat van equivalente appellatieven en geïnterpreteerd tegen de achtergrond van de morfologie en diachronie.

5.2. Het Corpus

De lijst van gemeenten (vóór de fusie) levert in Zuidnederland ruim 1100 NZ-namen op van ‘Vlaamse’ origine. Ze zijn zelden lang: 79% bestaat uit maximaal 3 syllaben; van de 4-syllabige (15%) zijn er bovendien zowat 25% koppelnamen of secundaire onderscheidende benamingen (bv. Grote/Kleine Spouwen, Strombeek-Bever), bij de meer dan 4-syllabige zijn dat er ruim 70% (Bachte-Maria-Leerne etc.). Bij het overgrote deel van de namen (86%) ligt het hoofdaccent op de eerste syllabe en wanneer men de koppelnamen en dgl. buiten beschouwing laat, dan is dat zelfs bij ruim 95% het geval⁽⁶²⁾. Wegens hun speciale status zal deze laatste groep namen, die het gros uitmaken van de multi-syllabische, eerst kort behandeld worden. Het heeft immers weinig zin ze volgens aantal lettergrepen te ordenen.

(62) Lindemans 1947: 223 stelde dat alle NZ-namen initiaal accent hebben, behalve ‘waar het eerste lid een latere toevoeging is, een bijkomende bepaling ter onderscheiding van homoniemen’, bv. Denderleeuw, St.-Pieters-Leeuw, Zoutleeuw, plaatsen die lange tijd, en lokaal nog, gewoon Leeuw heetten. Dit is niet 100% correct. Cfr. infra.

5.2.1. Koppelnamen, distinctieve namen en frasale namen

Men kan bij deze namen (ruim 11% van de namenvoorraad) verschillende types onderscheiden, maar zij hebben alle gemeen dat het accent op het laatste element ligt⁽⁶³⁾.

Type 1:

Koppeling van twee NZ-namen (Veltem-Beisem, Wezembeek-Oppem) of gesuffigeerde toevoeging van bv. streek- of gehuchtnaam (Kessel-Lo, Korbeek-Dijle, Nieuwkerken-Waas) treft men in 39 namen. Te Brasschaat zijn daarmee te vergelijken de gehuchtaanduidingen Brasschaat-Polygoon, Brasschaat-Kaart, Brasschaat-Centrum, etc. Door het finale accent treedt bij deze namen de bekende reductie op in het eerste lid,

(63) De Duitse toestand is vergelijkbaar. Zie Bach 1950: 331.

[p. 184]

	bv. Brasschaat (21) > Brasschaat-Kaart (321), Korbeek (12) > Korbeek-Dijle (231), wat ze tot samenstellingen maakt (cfr. supra straatnamen op -lei etc.).
Type 2:	Distinctieve benamingen door prefigering van een onderscheidend element (32 namen) hebben bewaard accent op het tweede lid, bv. Zoutleeuw, Denderleeuw, Kruishoutem, Denderhoutem, Walshoutem; ook 's-Gravenwezel, 's-Gravenbrakel en minder doorzichtige als Kerniel < KerkNiel, Lovendeghem < Lo + Vendeghem (DE VRIES 1961: 153), Maaseik < Eik, Paulatem < Theodoricus Pau + Latem (TW 788), Rijkevorsel < rijk + Vorsel < Forsela, Scheldewindeke < Windeke (TW 895), Steenokkerzeel < steen + Hockansele.
Type 3:	Namen met Sint-, waarvan de meeste (10 van de 14) gevolgd worden door een toevoeging (Sint-Amands, Sint-Gillis-Waas, Sint-Agatha-Rode). Zoals normaal bij dgl. morfologische frases ligt het accent op de PN en, bij namen met toevoeging, op die toevoeging, uiteraard met accent-reductie in de PN en bij clash verschuiving van het secundair accent naar Sint-, bv. Sint-Denijs (231) > Sint-Denijs-Westerm (3421 > 2431).
Type 4:	Frasale namen (twaalf) met accent op het laatste element, zoals normaal bij morfologisch-syntactische combinaties: bv. Herk-de-Stad, Niel-bij-As, Heist-op-den-Berg, Mechelen aan de Maas.
Type 5:	Sommige namen met de onderscheidende aanduiding Oost- en West, nl. waar het tweede lid een NZ-naam is. Ze hebben normaliter het accent op dit tweede lid (uitzondering is 'Oostham, 11e eeuw Ham, TW 766) en dienen beschouwd als morfologische frases (w-s): Oostmalle-Westmalle, Oost-/Westrozebeke, Oost-/Westvleteren; soms bestaat er geen tegenhanger: Oosteeklo (geen *Westeeklo), Oostduinkerke, Oostnieuwkerke, Westmeerbeek (geen *Oostmeerbeek). Het niet-initiale accent van deze namen kan gedeeltelijk verklaard worden door het feit dat het accent van de oorspr. naam (Malle, Rozebeke) bewaard bleef na toevoeging van oost/west, maar ook door het feit dat anders een ongewenst oppositieaccent zou ontstaan, dat gereserveerd is voor een contrast-context (Hij woont in 'Oostmalle, niet in 'Westmalle). De namen met initiaal accent zijn geen onderscheidende benamingen (Oostakker, Oostkerk) of althans niet met een NZ-naam (Oostkerke-Westkerke) of

[p. 185]

	bevatten diachronisch geen oost/west (Oostkamp < 1089 Horskamp, Oostwinkel < 1216 Wostwinkle, TW 767, Westkapelle < 1110 altare de VUas, TW 1066). Buitenbeentje is Oostende/Westende, waar het finaal accent misschien te wijten is aan de non-specificiteit van het grondwoord.
Type 6:	Namen met onderscheidende toevoeging groot-klein, bv. Grote/ Kleine Brogel (8 namen). Ze vertonen het normale accent van de morfologische frase (w-s).
Type 7:	Enkele namen met Ter-, met normaal accent van de morf. frase: Teralfene, Terhagen, Terhulpen, Ternaaien, Ternat, Tervuren.
Type 8:	Namen met Oud-, eveneens met normaal frase-accent: Oud-Turnhout, Oud-Heverlee.
Type 9:	Vijf namen met lidwoord: Den Haan (< herbergnaam), De Klinge, De Moeren, De Panne, De Pinte.

5.2.2. Monosyllabische namen (synchronisch)

Deze namen dragen uiteraard steeds (68 op 68) het accent. Een aantal bestaat uit monomorfematische veldnaam (Donk, Lo) of werd gevormd met een suffix (Elst, Heist); andere ontstonden door syncope (Bree < Brida, Bride) of verlies van een eindsyllabe (Lier < Lyera); nog andere zijn duister of ontstonden uit bv. Gallo-romeinse namen (Gooik < Gaugiaco). Slechts in enkele gevallen lijkt een compositum aan de basis te liggen, dat dan initiaal accent moet hebben gehad: Baal < Barlo, Dworp < Tornepe, Mol < Molle.

5.2.3. Dissyllabische namen (synchronisch)

Het accent is vrijwel steeds initiaal (cfr. infra). De namen gaan voor de overgrote meerderheid terug op (echte) samenstellingen (Baaigem < Badingaheem, Bevel < Beverle < Beverlo), d.w.z. alle namen voor zover ze niet teruggaan op een tweesyllabig appellatief (Hove, Kaster, Voorde) of suffigale afleidingen zijn (Heestert, Kumtich, Vurste).

Van de 376 namen zijn er 258 met een schwa of reductievocaal⁽⁶⁴⁾ in de tweede syllabe, zodat het accent normaal op de eerste syllabe ligt:

(64) Schwa of quasi-schwa, bv. i + cons., o + nasaal. Alle verder gemakshalve reductievocaal genoemd. Voor schwa-status zie o.a. De Schutter 1985: 156.

[p. 186]

bv. Aalter, Achel, Asse, Balen, Beernem, Blanden, Deurle; Wervik, Kontich, Kelmis, Kerkom.

De overgrote meerderheid van de overige namen zijn voor de gewone taalgebruiker nog doorzichtig als composita of worden althans spontaan als samenstellingen (103 namen) of afleidingen (7 namen) beschouwd, wat ze diachronisch ook zijn⁽⁶⁵⁾. Initiaal accent is bijgevolg ook hier normaal, bv. Bierbeek, Blaasveld, Breendonk, Duisburg, Hallaar, Houthulst, Kalmthout, Kieldrecht, Koolskamp, Leefdaal, Melsbroek, Merksplas, Neerpelt, Nieuwpoort, Opwijk, Ploegsteert, Ransberg; Deerlijk, Houwaart, Kortrijk, Waarloos. Langdorp heeft initiaal accent zoals dat ook bij dgl. appellatieven mogelijk is (bv. hoogmis).

De namen op lange vocaal of diftong hebben eveneens, zoals enigszins te verwachten, initiaal accent: Afsnee, Peutie, Retie, Sinaai⁽⁶⁶⁾.

De enige uitzonderingen met finaal accent zijn Brasschaat, Kallo, Moeskroen en Perwijs⁽⁶⁷⁾. Het is het accent dat men normaliter bij appellatieven met gelijkaardige fonologische structuur zou verwachten (bv. eindsyllabe met lange vocaal + cons. draagt accent, NEYT 1982: 541) en dus niet ongewoon indien men de namen als simplicia beschouwt, maar het accent wordt ook verklaard vanuit de diachronie. Perwijs en Moeskroen ontlenen hun accent aan het Frans of Latijn: 1172 Paruisia = mnl. paervijs < fr. parevis < lat. paradisus ‘voorportaal van een kerk, kerkplein’ (TW 792; De Vries 1961: 186), 1060 Moscheron, dim. van Mosser (TW 720). Brasschaat is geen samenstelling maar een morfologische frase (Brechtse gate, wegbenaming) en heeft dus normaal finaal accent (w-s, zie straatnamen, bv. Brechtsebaan)⁽⁶⁸⁾. Kallo zal veeleer een morfologische frase zijn (‘het kale lo’), met normaal w-s accent, dan dat het ontstond uit Chanelaus; in het laatste geval zou het als compositum overigens initiaal accent hebben⁽⁶⁹⁾.

(65) Zij het natuurlijk dat de gewone taalgebruiker het tweede lid niet altijd correct interpreteert als suffix of subst. en evenmin de juiste etymologie doorziet.

(66) Hoewel hier bij appellatieven nauwelijks een regel te ontdekken is. Zie bv. Neyt 1982: 541-545 (bv. ‘normaal’ ruzie, balie, maar talrijke uitzonderingen als magie, fobie, manie) en De Schutter 1985: 156-157.

(67) Kerniel ontstond uit KerkNiel en is dus een koppelnaam met normaal finaal accent. Maaseik ontstond uit Eik, met latere toevoeging van Maas ter onderscheiding van Bergeik. De namen werden reeds vermeld bij de koppelnamen.

(68) Voor etymologie Van Osta 1990: 264-268.

(69) TW 550 chan + lauha, eerste lid duister. Kallo is evenwel een gemeente in O.-Vlaanderen en Chanelaus wordt thans geïdentificeerd met de eerste pré-stedelijke NZ van Antwerpen (Van Loon 1982: 23-25). Van Loon is geneigd het voorstel van Pottmeyer te aanvaarden voor Chanelaus: kaan + loos ‘bootkanaal’, ‘bootrivier’.

[p. 187]

5.2.4. Trisyllabische namen (synchronisch)

Ook hier is het accent vrijwel uitsluitend initiaal en zijn vrijwel alle namen diachronisch composita. Van de 380 namen zijn er 305 die in de laatste syllabe een reductievocaal hebben, wat finaal accent reeds uitsluit. Voor een nadere beregeling van het accent dient echter de morfologie ter hulp geroepen. Een groot aantal namen (210) wordt door de gewone taalgebruiker spontaan als compositum herkend of geïnterpreteerd, zodat het initiale accent er normaal is⁽⁶⁵⁾. Het gaat om namen met als tweede lid -beke, -broek, -veld, -berg, etc., bv. Aalbeke, Arendonk, Beverlo, Buggenhout, Everberg, Geluveld (1ste lid beeknaam Geluwe), Haasrode, Hofstade, Houtvenne, Klemskerke, Morkhoven, Noorderwijk, Remersdaal, Rotselaar, Verrebroek, Watervliet, Zandvoorde, Zwijnaarde. Van de overige 174 namen zijn er 149 die reductievocaal hebben in zowel de 2de als de 3de syllabe, zodat ook daar alleen initiaal accent mogelijk is. Bv. Beveren, Bredene, Ekeren, Essene, Gavere, Helchteren, Herdersem, Hingene, Hoevenen, Izegem, Lokeren, Mechelen, Runkelen, Stekene, Tongeren, Vlimmeren, Zepperen; Beringen, Buizingen, Hemiksem, Huizingen, Kuringen, Kessenich. Vanuit synchronisch standpunt valt op de rest van de namen (beschouwd als simplicia) met initiale klemtoon geen peil te trekken. Bv. dat de klemtoon vrijwel steeds onmiddellijk vóór de schwa zou liggen (zie TROMMELEN 1989: 142), gaat hier niet op: Bogaarden, Eynatten, Hoboken, Lanaken, Ninove, Widooie (wel in Gelinden, Hendrieken, Parike). Alleen uit de diachronie zal een motivering voor het accent (bv. samenstelling) moeten blijken bij deze en de overige namen: Dottenijs, Elewijt, Herentals, Kwaremont, Nazareth, Rijmenam⁽⁷⁰⁾.

Namen met PN in de genitief + subst. en adj. + subst. hebben, hoewel ze gelexicaliseerde morfologische frases zijn, vaak initiaal accent, zoals bij appellativische equivalenten, wat, zoals bij deze laatste, bij de namen met adj. als eerste lid verklaard wordt door betekenisisolering of oppositieaccent (vgl. 'hoogmis, 'Langestraat c.s.): Beervelde, Drogenbos, Gelrode (< germ. halu ‘afhellend’, 1214 Helrode, TW 393), Hoboken, Hoogstraten, Kortemark, Langemark, Nieuwkerke, Ninove (‘nieuwenhove’), Oostakker, Oudenburg; Handzame (< Handas hamma, TW 445), Remersdaal, Snaaskerke, Wilskerke.

(65) Zij het natuurlijk dat de gewone taalgebruiker het tweede lid niet altijd correct interpreteert als suffix of subst. en evenmin de juiste etymologie doorziet.

(70) Ongelede woorden op diftong of op lange vocaal + cons. hebben het hoofdaccent in de regel op de laatste syllabe (Neyt 1982: 541-542), wat hier niet opgaat (bv. Elewijt, Widooie).

[p. 188]

Niet-initiaal accent hebben, tenslotte, alleen Borgerhout, Diksmuide, Ingooigem, Kapellen, Pervijze, Pulderbos (voor Oostende cfr. supra). Als synchronische simplicia volgen ze de accentregel van appellatieven (accent op de laatst beklemtoonbare syllabe, De Schutter 1985: 156), maar zij nemen daardoor een uitzonderingspositie in tegenover bovengenoemde namen als Hoboken, Lanaken, Ninove, etc., een positie die vanuit de diachronie moet verklaard worden. Kapellen is geen probleem: het bewaarde als simplex het appellativisch accent. Pervijze ontleent zijn accent aan het Frans (cfr. supra). Ingooigem (12de eeuw Ingoudenghem < Ingwiwaldinga haim, TW 535) bewaarde misschien het accent van de PN (cfr. infra); of trad verschuiving op bij samenstelling of later, bv. ter vermijding van een oppositieaccent (< > *Uitgooigem)? Diksmuide (1089 Dicasmutha) heeft als morfologische frase w-s accent, evenals Pulderbos (adj. bij NZ-naam Pulle + appell.). Borgerhout, tenslotte, moet ook een morfologische frase zijn. Alle andere namen op -hout hebben initiaal accent en zijn echte samenstellingen: Boechout, Boekhout, Boekhoute, Buggenhout, Eindhout, Herenthout, Kalmthout, Kampenhout, Linkhout(?), Loenhout(?), Meerhout, Minderhout(?), Torhout(?), Turnhout⁽⁷¹⁾. Borgerhout zal m.a.w. geen ‘burgerbos’ zijn of ‘berkenbos’ (TW 165) maar het bos van de Borg, zoals Roelandts (1946) het ook verklaarde (afleiding op -er van borg).

(71) Linkhout: 1136 Lencholt, germ. hlanku- ‘krom’, TW 621 met vraagteken; Loenhout, Minderhout: niet in TW; Torhout: geen verklaring in TW.

5.2.5. Quadrisyllabische en langere namen (synchronisch)

Van de 128 quadrisyllabische namen hebben de overgrote meerderheid weer initiaal accent. De meeste (108) zijn ook direct als composita herkenbaar, bv. Attenrode, Bassevelde, Destelbergen, Harelbeke, Mariekerke, Massenhoven, Passendale, Ruddervoorde. Begrijpelijk initiaal accent is er ook bij de 15 namen met overwegend zwakke syllaben, bv. Alveringem, Elverdinge, Goeferdinge, Poperinge. Morfologische frases vertonen weer vaak initiaal accent: Blankenberge, Grotenberge, Nieuwenrode, Nieuwerkerken, Nieuwkapelle; Bommershoven, Geraardsbergen, Lombardsijde, Ramskapelle, Romershoven (vgl. 5.2.4.).

Een verklaring vragen de namen met niet-initiaal accent: Begijnendijk, Erembodegem, Godveerdegem, Hemelveerdegem, Leopoldsburg,

[p. 189]

Scherpenheuvel, Tessenderlo, Woubrechtegem. Leopoldsburg heeft het normale samenstellingsaccent (vgl. Leopoldstraat); Scherpenheuvel heeft het normale w-s accent als morfologische frase; Tessenderlo (Tehswandra + lauha, TW 956) heeft het gewone samenstellingsaccent en bewaard accent in eerste lid. Het accent in Begijnendijk kan worden verklaard door betekenisisolering van -dijk bij proprialisering (cfr. supra Zeedijk). Erembodegem (1146 Erembaldegem < Arinbaldinga haim, TW 325), Godveerdegem (1176 Gotferthengem < Gudafriþinga haim, TW 411), Hemelveerdegem (1015 Hermefredegim < Irminafriþinga haim, TW 473) en Woubrechtegem (< Waldaberhtinga haim, TW 1091) zijn te vergelijken met Ingooigem en schijnen erop te wijzen dat bij -inga-afleidingen van tweeledige PN (Erenbold, Ermenfrid, Gudafriþ, Ingwiwald, Waldaberht) het accent naar het tweede lid van de PN verschuift.

De namen met 5 of meer syllaben blijken zich niet altijd aan de regels te houden. D.w.z. genit. PN + appell. of adj. + appell. zouden w-s patroon moeten hebben, de andere s-w. Dit klopt voor 'Gijverinkhove, 'Mariakerke, Mannekens'vere (1171 Manekini oueruara < Mannikinas ufarfari, TW 658) en Oudeka'pelle, maar niet voor 'Avekapelle (< Avenkapelle ‘kapel van Ava’, TW 85), 'Engelmanshoven (929 Engilmundeshouon, TW 319), 'Eggewaartskapelle (1111 Eggafridi capella), Schuiferskapelle en Stuivekenskerke.

5.3. Evaluatie

Uit bovenstaand overzicht is gebleken dat een poging tot een min of meer sluitende accentberegeling van NZ-namen uitgaande van de synchronische fonische vorm, waarbij alle namen als simplicia worden beschouwd, tot mislukken gedoemd is. Uitgaan van de morfologie is slechts ten dele mogelijk, daar nog te veel namen een onzekere etymologie hebben. Wanneer men een pragmatisch standpunt inneemt en de namen indeelt in ‘van-uitzicht-monolexemische’, ‘van-uitzicht-composita’ en ‘van-uitzicht-frasale’, dan blijken er weinig verschillen te zijn tussen de accentpatronen van deze namen en die van hun appellativische equivalenten. De namen met monolexemisch uitzicht hebben het accent van appellatieven met gelijkaardige fonologische structuur. De ‘van-uitzicht-composita’ hebben initiaal accent zoals appellativische samenstellingen. De van-uitzicht-frasale hebben, net zoals frasale appellatieven ('hoogmis, hoog'water), nu eens het frasale accent, dan weer

[p. 190]

niet. Het niet-frasale accent is daarbij veeleer de regel dan de uitzondering: namen met PN als eerste lid, genitivisch of niet, blijken steeds initiaal accent te hebben (uitzondering is Mannekens'vere, tenzij het hier gaat om een naam met distinctieve uitbreiding?; voor accentverschuiving in Ingooigem c.s., cfr. supra); namen met adj. als eerste lid hebben eveneens meestal initiaal accent (Hoboken, Kortemark < > Brasschaat).

Dit alles leidt tot de trieste conclusie dat het accent niet kan gehanteerd worden als een onfeilbaar criterium ter onderscheiding van samenstellingen en morfologische frases of om bv. het eerste lid van een NZ-naam als adj., PN of subst. te onderscheiden⁽⁷²⁾. De regel werkt dus maar in één richting: gelede NZ-namen met accent op het tweede lid zullen oorspr. morfologische frases zijn, maar uit initiaal accent kunnen geen specifieke gevolgtrekkingen gemaakt worden m.b.t. de morfologische structuur van de naam. Verklaringen post factum kunnen natuurlijk voor het accent van alle individuele namen wel gegeven worden: sommige namen zijn etymologisch misschien verkeerd geïnterpreteerd (bevat Beervelde wel adj. baar, bar?), bij sommige namen met adj. gaat het om een oppositieaccent (Kortemark, Langemark) en bij de meeste dgl. namen is het initiaal accent te danken aan proprialisering (Grotenberge is geen grote berg meer)⁽⁷³⁾. Een naam als Scherpen'heuvel wijst erop dat hier misschien ook een chronologische factor in het spel is. Evenzo blijkt het finaal accent in namen met genit. PN + appell. typisch voor jongere namen (Flurnamen).

(72) Ook in het Duits komen bij ‘unechten Zusammensetzungen’ beide accentueringen voor. Bach 1950: 332-333.

(73) Men zal bovendien rekening moeten houden met regionale verschillen, zoals reeds in 2. aangestipt (eenheid van plaats). Een NZ-naam waarvan de accentuering een Antwerpenaar als ‘abnormaal’ voorkomt, is misschien ‘normaal’ binnen het accentueringssysteem van de regio waarin hij ontstond.

6. Algemeen besluit

Uit wat voorafgaat, kunnen enkele bescheiden conclusies getrokken worden. Vooreerst is duidelijk dat toponiemen (althans Zuidnederlandse) over het algemeen minder accentuele grilligheid vertonen dan vaak wordt aangenomen. Bovendien is gebleken dat het accentueringssysteem slechts op enkele punten afwijkt van het ‘normale’ accent-

[p. 191]

systeem bij appellatieven. Zo vertonen straatnamen slechts geringe anomalieën, die evenwel opgelost worden vanuit de markering als EN. Ook ‘Flurnamen’ geven weinig afwijkingen van het appellativisch systeem te zien en als die er zijn dan is er wel een duidelijk aanwijsbare reden binnen het lokale onomasticon. Zelfs het accent bij NZ-namen blijkt in wezen verklaarbaar vanuit het voor-propriale stadium; de namen die ontstonden uit morfologische frases vertonen dezelfde ‘afwijkingen’ als vergelijkbare appellatieven (hoogmis, Hoogstraten), maar om aanwijsbare en begrijpelijke redenen (proprialisering, vermijden van foute sortering). Voor het door Kaufmann uitgedrukte enthousiasme m.b.t. het gebruik van accentkennis bij het etymologiseren van namen kan echter helaas weinig motivering gevonden worden. Daar onze NZ-namen vrijwel steeds initiaal accent hebben, wat ook de aard is van de samenstellende delen (subst. + appell., adj. + appell., PN + appell.), kan het accent weinig licht werpen op de morfologische structuur. In een aantal gevallen kan een (afwijkende) accentuering wel steun verlenen aan een bepaalde etymologie of voor de onderzoeker een vingerwijzing zijn naar een juiste etymologie.

Brasschaat 1990

Ward Van Osta

Aangehaalde literatuur

Bach (1950) = Bach A., Zur Betonung der zusammengesetzten deutschen Ortsnamen, in: Wirkendes Wort, 1 (1950-51), pp. 331-338.

Bakker (1960) = Bakker J., Accentverschijnselen in straatnamen, in: Onze Taal, maandblad van het genootschap ‘Onze Taal’, 29,6 (aug. 1960), pp. 33-34.

Billiet (1955) = Billiet R., Toponymie van Herne (Nomina Geographica Flandrica Mon. VI), Brussel, 1955.

Booij (1977) = Booij G.E., Dutch morphology. A study of word formation in generative grammar (acad. proefschr.), Lisse, 1977.

Booij (1981) = Booij G.E., Generatieve fonologie van het Nederlands, Utrecht/Antwerpen (aula 55), 1981.

Cohen (1961) = Cohen A., Ebeling C.L., Fokkema K., Van Holk A.G.F., Fonologie van het Nederlands en het Fries, 's-Gravenhage, 1961.

De Groot (1964) = De Groot A.W., Inleiding tot de algemene taalwetenschap, Groningen, 1964.

De Haas (1985) = De Haas W., Ritmische accentverschuiving in samenstellende afleidingen in het Nederlands, in: Glot, 8 (1985), pp. 129-158.

De Schutter (1985) = De Schutter G., De (niet zo) vele aksentpatronen van

[p. 192]

Nederlandse ongelede woorden, in: Hulde-Album Prof. dr. Marcel Hoebeke, Gent, 1985, pp. 153-162.

De Vooys (1957) = De Vooys C.G.N., Nederlandse spraakkunst, 4de dr. herzien door M. Schönfeld, Groningen, 1957.

De Vries (1961) = De Vries J., Etymologisch wordenboek, Utrecht/Antwerpen (aula 6), 1961.

De Vries (1983) = De Vries D., Alleen voor Amsterdammers en anderen, in: Onze Taal, maandblad van het genootschap ‘Onze Taal’, 52 (1983), pp. 62-63.

Erné (1949) = Erné B.H., Eenheidsklemtoon in samenstellingen, in: Nieuwe Taalgids, 42 (1949), pp. 140-144.

Etz (1969) = Etz A., Zur Betonung zusammengesetzter deutscher Ortsnamen, in: 10. Int. Kongr. für Namenforschung, Wien, 1969, pp. 231-238.

Heeroma (1949) = Heeroma K., Klemverschuiving bij samengestelde woorden, in: Nieuwe Taalgids, 42 (1949), pp. 65-72.

Kager (1987) = Kager R., Visch E. & Zonneveld W., Nederlandse woordklemtoon (Hoofklemtoon, Bijklemtoon, Reductie en Voeten), in: Glot, 10 (1987), pp. 197-226.

Kaufmann (1959) = Kaufmann H., Bildungsweise und Betonung der deutschen Ortsnamen, Heidelberg, 1959.

Kooij (1978) = Kooij J.G., Aksentregels en syllabestruktuur in het Nederlands, in: Nieuwe Taalgids, 71-6 (1978), pp. 543-548.

Kooij (1984) = Kooij J.G. & Van Der Niet M., Klemtoonregels en morfologische structuur in het Nederlands: Nogmaals -baar, in: Glot, 7 (1984), pp. 237-256.

Langeweg (1987) = Langeweg S., Gelede woorden en klemtoontoekenning in het Nederlands, in: Glot, 10 (1987), pp. 227-252.

Leys (1965) = Leys O., De eigennaam als linguïstisch teken, in: Med. Naamkunde, 41 (1965), pp. 1-81.

Lindemans (1947) = Lindemans J., Voornaamwoordelijke bijwoorden in de Toponymie, in: Hand. Comm. Top. & Dial., 21 (1947), pp. 217-224.

Mennen (1987) = Mennen V., Toponymie van de Vrijheid Lommel, onuitg. doct. diss., Leuven, 1987.

Molemans (1976) = Molemans J., Toponymie van Overpelt, Gent, 1976.

Müller (1977) = Müller G., Akzentgeographie der Toponymischen Komposita X-HAUSEN im Niederdeutschen, in: Niederdeutsches Wort, 1977, pp. 124-150.

Neijt (1982) = Neijt A. & Zonneveld W., Metrische fonologie - representatie van klemtoon in Nederlandse monomorfematische woorden, in: Nieuwe Taalgids, 75-6 (1982), pp. 527-547.

Paardekooper (1950) = Paardekooper P.C., De verhouding spraak/taal getoetst aan een diachronische woordaccent-kwestie, in: Nieuwe Taalgids, 43 (1950), pp. 253-261.

Posthumus Meyer (1967) = Posthumus Meyer F.E., Klemtoon in Plaatsnamen, in: Onze Taal, maandblad van het genootschap ‘Onze Taal’, 36 (1967), p. 82.

[p. 193]

Reestman (1983) = Reestman J.K., Accentverschuivingen... levende taal?, in: Onze Taal, maandblad van het genootschap ‘Onze Taal’, 52 (1983), pp. 61-62.

Rietveld (1985) = Rietveld A.C.M. & Cremers L.M.G., De waarneming van klemtoonpatronen in samenstellingen. in: Nieuwe Taalgids, 78-1 (1985), pp. 28-33.

Roelandts (1946) = Roelandts K., De Antwerpse naam Borgerhout, in: Med. Naamkunde, 22 (1946), pp. 33-48.

Schrijnen (1916) = Schrijnen J., De klemtoon in Nederlandsche plaats- en straatnamen, in: Nieuwe Taalgids, 10 (1916), pp. 142-144.

Schrijnen (1917) = Schrijnen J., Klemtoonverschuiving in Plaatsnamen, in: Nieuwe Taalgids, 11 (1917), pp. 19-24.

Schrijnen (1933) = Schrijnen J., Nederlandsche Volkskunde, Zutfen, 1915-16, 1933(^2), II, pp. 72-76.

Smedts (1974) = Smedts W.A.J., Adjectivering en appellativering van toponiemen, in: Naamkunde, Bijlage 63, Onomastica Neerlandica, 1974.

Stutterheim (1962) = Stutterheim C.F.P., Accentverschijnselen in het Nederlands, in: Versl. Med. Kon. VI. Ac. T. & Lett., 1962, pp. 193-213; ook in Uit de Verstrooiing, Leiden, 1971, pp. 9-25. Verwijzing gebeurt naar laatste uitgave.

Stutterheim (1964) = Stutterheim C.F.P., Enkelvoudige en samengestelde prominentieverhoudingen, in: Forum der Letteren, 5 (1964), pp. 23-39; ook in: Uit de Verstrooiing, Leiden, 1971, pp. 26-41. Verwijzing gebeurt naar laatste uitgave.

Trommelen (1989) = Trommelen M. & Zonneveld W., Klemtoon en metrische fonologie, Muiderberg, 1989.

TW = Gysseling M., Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226), 1960.

Van den Berg (1953) = Van Den Berg B., De accentuatie van Nederlandse samenstellingen en afleidingen, in: Nieuwe Taalgids, 46 (1953), pp. 254-260.

Van den Berg (1978) = Van den Berg B., Foniek van het Nederlands, Amsterdam, 1978(^8).

Van Langendonck (1973) = Van Langendonck W., Aksentuering bij eigennamen, inz. bij familienamen van de types Vandenbósch en Ópdenbosch, in: Naamkunde, 5 (1973), pp. 118-133.

Van Loon (1981) = Van Loon J., De betekenis van toponymische samenstellingen, in: Naamkunde, 13 (1981), pp. 131-187.

Van Loon (1982) = Van Loon J., Antwerpens vroegste geschiedenis in het licht van de plaatsnamen, in: Bijdragen tot de Geschiedenis, 1982, pp. 3-39.

Van Osta (1990) = Van Osta W., Toponymie van Brasschaat, onuitg. doct. diss., Leuven, 1990.

Van Zonneveld (1982) = Van Zonneveld R., Met de ritmische hangmat in de metrische boom, in: TABU, 12 (1982), pp. 65-85.

Wurzel (1980) = Wurzel W.U., Der deutsche Wortakzent: Fakten - Regeln - Prinzipien, in: Zeitschrift für Germanistik, 3 (1980), pp. 299-318.

Zaalberg (1973) = Zaalberg C.A., Middenklemtoon?, in: Onze Taal, maandblad van het genootschap ‘Onze Taal’, 42 (1973), p. 35.