Naamkunde. Jaargang 22

[p. 87]

Een statuut- en plaatsbepaling van de naamkunde

Voor Jean-Pierre Chambon
met dank voor de vele stimulerende
discussies over onomastiek en etymologie

De volgende opmerkingen zijn bedoeld als methodologische reflecties op het statuut en de plaats van de naamkunde binnen de filologische disciplines⁽¹⁾. Vaak wordt de onomastiek als een hulpdiscipline gedefinieerd⁽²⁾, alsof ze geen autonoom onderzoeksobject zou hebben. Het feit dat het naamkundig onderzoek een combinatie vereist van taalkunde, (locale) geschiedenis, filologisch tekstonderzoek, archeologie⁽³⁾, etnografie, enz. kan geen argument vormen om haar autonoom statuut te ontkennen⁽⁴⁾. Ook het feit dat de naamkunde meerdere methodes (o.a. een meer historisch en meer linguïstisch georiënteerde methode) insluit, kan niet ingeroepen worden als een argument tegen de autonomie: meer dan een wetenschap (b.v. taalkunde, geschiedenis, economie) wordt gekenmerkt door een vruchtbaar samengaan van verschillende methodes. Wel is het zo dat op het terrein van de naamkunde niet steeds dezelfde methodologische⁽⁵⁾ eisen (i.v.m. het aanleggen van het

(1) Ik wil de lezer nog verwijzen naar de interessante reflecties van J. Vendryes, Les tâches de l'onomastique, Conférences de l'Institut de Linguistique de Paris 6, 1938, p. 5-19, en Ch. Rostaing, De l'onomastique, in: Ch. Baylon-P. Fabre, Les noms de lieux et de personnes, Paris, 1982, p. 5-21.

(2) Cf. de zienswijze van J. Vannérus, L'utilité des sciences auxiliaires de l'histoire, Revue belge de philologie et d'histoire 12, 1933, p. 1244-1273; 14, 1935, p. 527-554 en 1451-1481.

(3) Voor de specifieke band tussen archeologie en plaatsnaamkunde, zie M. Mulon-J. Chaurand (ed.), Archéologie-Toponymie. Colloque tenu au Mans (mai 1980), Paris, 1981.

(4) Men kan hier trouwens een parallel trekken met de filologie: cf. P. Swiggers, Filologie, in: P. De Meester e.a. (ed.), Wetenschap nu en morgen, Leuven, 1989, p. 89-107.

(5) Over de methodologie van de naamkunde is vrij weinig geschreven, tenminste onder de vorm van een aparte publikatie; voor een zeer oude studie (die gericht is op de historische analyse van de plaatsnaam), zie E. de Marneffe, Règles à suivre dans l'étude des noms de lieux (separaat uit Bulletin du XII^e Congrès historique et archéologique), Mechelen, 1898; beter onderbouwd, maar linguïstisch toch nog zwak, is R. Hanon de Louvet, Pour apprendre l'origine des noms de lieux, Tournai-Paris, 1946. Praktische informatie (over schrijfwijze, citeerform, afkorting) i.v.m. eigennamen, vindt men in: Guide toponymique à l'intention des éditeurs et des rédacteurs de manuels scolaires, Québec, 1983 en Guide toponymique du Québec. Politiques, principes et directives, Québec, 1987. Nog steeds de moeite waard om te lezen, is de inleiding (en het eerste, terzake illustratieve, deel) van A. Dauzat, La toponymie française, Paris, 1946. Verder zij nog verwezen naar het reeds vermelde boek (n. 1) van Baylon en Fabre. Voor een globaalmethodologische visie op de antroponymie, zie K. Roelandts, Zur Problematik der methodischen Personennamenforschung, in: Quatrième Congrès international de sciences onomastiques, vol. II, Lund, 1954, p. 426-435.

[p. 88]

onderzoekscorpus, de geografische veldomschrijving van de eigennamen of van hun bestanddelen, en de taalkundige analyse van het materiaal) worden gesteld of gerespecteerd, maar dat is een feitelijk probleem, en geen principekwestie.

Het onomastisch onderzoek wordt meestal gevoerd binnen een taalkundige groep of subgroep: zo bestaat er naast ‘Germaanse naamkunde’, ook ‘Nederlandse naamkunde’, en naast ‘Romaanse naamkunde’ ook ‘Franse’ of ‘Waalse naamkunde’. Een vraag die men zich daarbij kan stellen is: vormen deze vertakkingen niet arbitrair afgelijnde onderdelen van de algemene naamkunde? Er dient eerst en vooral op gewezen dat deze vertakkingen beantwoorden aan zeer nuttige taakverdelingen (die trouwens aan de basis liggen van onderzoekstradities) en aan bestaande types van onderzoek. Ten tweede moet aangestipt worden dat onderverdelingen als ‘Romaanse naamkunde’⁽⁶⁾ of ‘Keltische naamkunde’ niet echt arbitrair zijn: ze beantwoorden aan een historisch-linguïstische realiteit (nl. de types van antroponymische of toponymische naamgeving eigen aan deze taalgroepen). Men kan in dit opzicht een nuttig onderscheid maken tussen een linguïstische definitie van een onomastisch onderzoek (b.v. ‘Waalse antroponymie’)⁽⁷⁾ en een geografische omlijning van een studie (b.v. ‘de toponymie van Frankrijk’)⁽⁸⁾; de rol van de historische component is in de twee gevallen verschillend.

(6) Zie in dit verband het goed gedocumenteerde overzicht van D. Kremer, Bilan et perspectives des études en onomastique romane, in: J.-C. Boulanger (ed.), Actes du XVI^e Congrès international des sciences onomastiques (Québec, Université Laval, 16-22 août 1987), Québec, 1990, p. 59-84. Cf. ook het project van een historisch woordenboek van de Romaanse familienamen [Patrom]: D. Kremer (ed.), Dictionnaire historique des noms de famille romans. Actes du I^er colloque (Trèves, 10-13 décembre 1987), Tübingen, 1990.

(7) Cf. P. Aebischer, L'anthroponymie wallonne d'après quelques anciens cartulaires, Bulletin du dictionnaire wallon, 13, 1924, p. 73-168; zie ook, voor het Occitaans gebied, Å. Bergh, Études d'anthroponymie provençale, Göteborg, 1941.

(8) Cf. de werken van A. Vincent, Toponymie de la France, Bruxelles, 1937 (chronologisch en semantisch-referentieel opgezet); A. Longnon, Les noms de lieu de la France. Leur origine, leur signification, leurs transformations, Paris, 1920-1929; voor de persoonsnamen zie A. Dauzat, Les noms de famille de France. Traité d'anthroponymie française, Paris, 1945. Men moet er rekening mee houden dat de titel van een werk vaak misleidend kan zijn: La toponymie française van A. Dauzat (o.c.) is wel degelijk een toponymie van Frankrijk en niet een studie van de specifieke Gallo-Romaanse plaatsnaamgeving. Hetzelfde geldt voor P. Lebel, Principes et méthodes d'hydronymie française, Paris, 1956. Duidelijker is de titel van E. Nègre, Les noms de lieux en France, Paris, 1977².

[p. 89]

Het probleem van de verbanden tussen de naamkunde en andere disciplines is hiermee nog niet van de baan. De verbanden kunnen op verschillende wijze opgevat worden:

(a) Men zou kunnen denken aan een onderscheid tussen ‘disciplines’ (of ‘wetenschappen’) - die aan perspectieven of invalshoeken beantwoorden - en ‘types van onderzoek’: men zou dan b.v. kunnen spreken van het samentreffen van een aantal disciplines in een bepaald onderzoekstype (zo kan de ‘geschiedenis van België’ als onderzoekstype op vruchtbare wijze een taalkundige en onomastische invalshoek integreren; bij de studie van de Belgische naamkunde kan (of beter, moet) men dan geschiedenis en taalkunde betrekken)⁽⁹⁾.

(b) Men kan ook binnen de naamkunde een verdeling aanbrengen, waarbij de verbanden met b.v. (locale) geschiedenis en (algemene) taalkunde gestratifieerd⁽¹⁰⁾ worden: zo kan men van een micro-toponomastisch onderzoeksniveau⁽¹¹⁾, waarbij het heem- en geschiedkundig materiaal ten volle gebruikt kan worden, naar een macro-toponomastisch niveau opklimmen, waarin de klemtoon ligt op de taalkundige analyse (waarbij vaak de grenzen tussen taalgroepen worden overschre-

(9) Zeer duidelijk bij A. Vincent, Les noms de lieux de la Belgique, Bruxelles, 1927. De band is natuurlijk nog sterker in toponymische werken die op de oudste attestaties van plaatsnamen zijn toegespitst: cf. M. Gysseling, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226), Tongeren, 1960 (twee delen), en R.E. Künzel-D.P. Blok-J.M. Verhoeff, Lexicon van Nederlandse toponiemen tot 1200, Amsterdam, 1980.

(10) Die stratificatie kan, zoals J.-P. Chambon (Quelques noms de famille français issus de noms de lieux. Essais de traitement lexicographique; voorlopige versie van een tekst binnen het Patrom-project) aantoont, ook op interessante wijze geïntegreerd worden in een diachroon opgezet onderzoek over eigennamen: de macrotoponymie laat toe zones van grotere intensiteit van familienamen afgeleid van plaatsnamen te herkennen, terwijl de microtoponymie toelaat epicentra af te lijnen en migratiestromingen te volgen.

(11) Voor het Vlaamse gebied, beschikken we in dit geval over een aantal modelstudies: J. Lindemans, Toponymie van Opwijk, Brussel, 1930; M. Gysseling, Toponymie van Oudenburg, Tongeren, 1950; R. van Passen-K. Roelandts, Toponymie van Wilrijk, Leuven-Brussel, 1967; J. Molemans, Toponymie van Bocholt, Leuven-Brussel, 1975; id., Toponymie van Neerpelt, Leuven-Brussel, 1975; A.-M. en J. Helsen, Gehuchtnamen in de Antwerpse Kempen, Leuven-Brussel, 1978.

[p. 90]

den)⁽¹²⁾. Op het ‘hoogste’ niveau kan men dan een soort ‘grammatica’ van de eigennamen ontwikkelen: types van benoeming⁽¹³⁾, types van verschuivingen in de naamgeving⁽¹⁴⁾, de strikte referentialisatie van soortnamen⁽¹⁵⁾, derivaties op eigennamen⁽¹⁶⁾, de syntagmatische structuur van eigennamen⁽¹⁷⁾, enz.

(12) Hierbij aansluitend kan men een schema opbouwen van de specifieke inhoud van onderverdelingen die bepaald worden door het samengaan van een methodologische invalshoek en een bepaald onderzoeksdomein: zo kan men b.v. een onderscheid maken (cf. J.-P. Chambon-D. Kremer-P. Swiggers, L'apport de l'onomastique à la philologie romane. Histoire et perspectives, te verschijnen in de akten van het XIX^e Congrès international de Linguistique et de Philologie romanes, Santiago de Compostela 1989) tussen pan-romaanse onomastiek (naamkundig onderzoek van Romaans materiaal verspreid over het gehele Romaanse gebied en bestudeerd in zijn comparatieve en diatopische kontekst), dia-romaanse onomastiek (naamkundig onderzoek van Romaans materiaal uit een welbepaald gebied, dat bestudeerd wordt in zijn relatie met homoloog materiaal uit andere Romaanse gebieden), intra-romaanse onomastiek (de naamkundige studie van Romaans materiaal uit een bepaald gebied, dat op zichzelf wordt bestudeerd) en algemene onomastiek geïllustreerd aan de hand van Romaans materiaal.

(13) Bij persoonsnamen kan men de volgende typologie opstellen: 1. Beroeps- en functienamen (X benoemd langs y, waar y een ‘functie’ van X is); 2. Afstammingsnamen (X benoemd via Y, waarbij Y een persoon of plaats is waarop men X ‘terugvoert’); 3. Retrolocutieve namen (cf. n. 20). Naast types van benoeming, moet men ook rekening houden met principes van benoeming: strikt-individualiserend of parallel (dubbel)-individualiserend (zie voor dit laatste P. Vernus, Le surnom au Moyen Empire. Répertoire, procédés d'expression et structures de la double identité du début de la XII^e dynastie à la fin de la XVII^e dynastie, Rome, 1986).

(14) Ik denk hier niet alleen aan fonetische, ortografische of morfologische verschuivingen, maar ook aan de overgang van plaatsnaam naar persoonsnaam of omgekeerd (cf. J. Molemans, Van persoonsnaam naar toponiem, Naamkunde 2, 1970, p. 192-297; F. Claes, Familienamen afgeleid van toponiemen uit de streek van Diest, Naamkunde 15, 1983, p. 129-179; M. Mulon, Anthropotoponymes. Appropriations, commémorations, in: J.-C. Boulanger (ed.), o.c., p. 15-39), of van eigennaam naar appellatief. Zeer belangrijk hierbij zijn de socio-culturele factoren die inwerken op het onomastisch (antroponymisch) materiaal, zoals blijkt uit de transformaties van namen binnen bepaalde etnische groepen; cf. P. Levy, Les noms des Israélites en France, Paris, 1960; S. Seror, Les noms des Juifs de France au Moyen Age, Paris, 1989.

(15) Men kan hier denken aan structuren als ‘de N van N’, ‘de N die...’ (cf. K. Michaëlsson, Surnoms formés à l'aide de propositions relatives dans les rôles de taille parisiens, in: Actes et Mémoires du Troisième Congrès international de toponymie et d'anthroponymie, Louvain, 1961, p. 736-743). Dit probleem heeft een uitgesproken theoretisch-linguïstisch belang; en men kan hiermee Ch. Bally's onderscheid tussen een ‘nom propre de la langue’ en een ‘nom propre de la parole’ verbinden: ‘Mais on sait qu'il y a des noms propres dans la langue même: un nom propre de la langue est individualisé par lui-même (Annibal, les Pyrénées, le soleil, la lune, la terre; Don Quichotte, Hernani, etc.), c'est-à-dire qu'il apparaît dans chaque acte de parole avec les caractères d'un concept actualisé, individualisé, localisé. Un nom propre de la parole est, au contraire, tout concept actualisé, c'est-à-dire individualisé occasionnellement et qui peut, d'un cas à l'autre, désigner un individu différent; par ex. moi, qui s'applique au sujet parlant, indéfiniment variable; ce chien, qui peut désigner à tour de rôle tous les chiens de la création. Un nom propre de la parole peut être compris par cumul dans un autre signe. Le cas le plus fréquent est celui des adverbes “circonstanciel” (ici = “à cet endroit”: cet endroit est un nom propre), et des conjonctions coordinatives (aussi = “c'est pourquoi” = “à cause de cela”: cela est un nom propre), etc.’; Ch. Bally, Linguistique générale et linguistique française, Bern, 1965⁴, p. 81.

(16) Zie b.v. de gedetailleerde studie van H.J. Wolf, Die Bildung der französischen Ethnica (Bewohnernamen), Genève, 1964.

(17) Zie b.v. E. Grottkass, Beiträge zur Syntax der französischen Eigennamen Erlangen, 1886; P. Spore, Études toponymiques, Odense, 1984 (twee delen).

[p. 91]

(c) Men kan het probleem ook aansnijden op het niveau van de onomastiek in het algemeen. Wat is de preciese verhouding van de naamkunde tot de taalkunde, tot de geschiedenis, tot de sociologie en de psychologie (c.q. de ‘Völkerpsychologie’)? Hier komt het ons voor dat we vanuit het type van ‘primair materiaal’ kunnen argumenteren voor een autonoom statuut⁽¹⁸⁾ van de naamkunde: het voorwerp van de naamkunde zijn eigennamen, referentgerichte taaltekens (waarvan de vorm en de betekenis, en beider evolutie, worden bestudeerd), en geen van de andere bovengenoemde disciplines heeft hetzelfde voorwerp. Wel dient hierbij aangestipt dat de naamkunde dan specifieke banden heeft met de historisch-descriptieve lexicologie (die, als ze primair historisch gericht is, ‘etymologie’ wordt genoemd)⁽¹⁹⁾: in beide gevallen staat de morfologische en semantische analyse van lexemen centraal. De naamkunde overschrijdt echter in die zin de lexicologie (in de mate dat deze beperkt blijft tot de beschrijving van betekenisinhouden) door een vast contact met de benoemde realiteit (vaak in verband met een specifieke communicatieve situatie)⁽²⁰⁾; vanuit het standpunt van de semiotiek, zijn naamkunde en lexicologie dan nog verschillend: het object van de naamkunde zijn tekens die bestudeerd worden vanuit een geactualiseerd gebruik, terwijl de lexicologie vertrekt vanuit virtuele inhouden (waarvan dan wel in tweede instantie het gebruik kan worden bestudeerd)⁽²¹⁾.

(18) Duidelijk ‘autonomistisch’ gericht is het pleidooi van W.F.H. Nicolaisen, ‘Onomastic Onomastics’, in: J.-C. Boulanger (ed.), o.c., p. 3-14.

(19) Zie in dit verband de belangrijke methodologische tekst van J.-P. Chambon, Quelques problèmes de la (micro)structure d'un Dictionnaire historique des noms de famille romans (te verschijnen).

(20) Dit is zeer duidelijk het geval met de types van ‘retrolocutieve’ benaming; cf. J.-P. Chambon, Les noms propres délocutifs: I. Note sur un cas inaperçu de délocutivité, Nouvelle Revue d'Onomastique 7/8, 1986, p. 159-166; id., Une catégorie souvent négligée de noms de personne: les délocutifs. Quelques problèmes de reconnaissance et de classification (domaine français), in: D. Kremer (ed.), Dictionnaire historique..., o.c., p. 128-137; P. Swiggers, Retrolocutieve eigennamen, Naamkunde 21, 1989, p. 7-14.

(21) Men kan in dit opzicht stellen dat binnen een bepaalde taalgemeenschap zowel een soortnamen-competentie bestaat - waarvan de adequaatheid kan gemeten worden op basis van de recurrente of seriële toepasbaarheid van de appellatieven - en een eigennamen-competentie - waarvan de adequaatheid in termen van encyclopedische kennis gemeten wordt. De interactie tussen beide componenten bepaalt dan het niveau van transparantie van de (autochtone) eigennamen en de graad van creativiteit (in de transfert van eenheden van het ene systeem naar het andere).

[p. 92]

Vanuit het standpunt van het ‘primair onderzoeksvoorwerp’ kan men aan de naamkunde een autonoom statuut toekennen, waardoor het geen onderdeel wordt van de geschiedenis, van de psychologie, of van de lexicologie. Autonomie is in dit geval geen synoniem van isolatie. De aard zelf van dit voorwerp, nl. de eigennamen als historische gegevens in hun band met historische realiteiten, maakt het onmogelijk om het naamkundig onderzoek los te weken van historisch, sociologisch, psychologisch, etnografisch onderzoek. Maar de convergentie van taalkundige, psychologische⁽²²⁾, antropologische en geschiedkundige interesses is ook het beste bewijs voor het feit dat de eigennaam het linguïstische teken is dat het sterkst verbonden is met de menselijke ervaring⁽²³⁾.

Leuven

P. Swiggers N.F.W.O.

(22) Cf. K. Roelandts, Die Namenkunde als Schlüssel zur psychologischen Erforschung der Sprachentwicklung, in: VI. Internationaler Kongress für Namenforschung, Band III, München, 1961, p. 642-648.

(23) Zie hierover: J. Vendryes, Marcel Proust et les noms propres, in: Mélanges de philologie et d'histoire littéraire offerts à Edmond Huguet, Paris, 1940, p. 119-127; K. Roelandts, Expressieve naam- en woordvorming, Mededelingen van de vereniging voor naamkunde te Leuven en de Commissie voor naamkunde te Amsterdam 34, 1958, p. 75-85; id., Familiarismen met anorganische konsonant (Types Jakke, Witte, Pelle, enz.), Leuven, 1966; id., Vertrouwelijke naamgeving, Naamkunde 11, 1979, p. 1-19; Ch. Baylon-P. Fabre, o.c., deel III (p. 194-253). Voor de band tussen eigennaam en de neerslag van een cultuurervaring in mythes, zie F. Bader, Héraklès et les points cardinaux, Minos 18, 1983, p. 219-265; id., Autour de Polyphème le cyclope à l'oeil brillant: diathèse et vision, Die Sprache 30, 1984, p. 109-137.