Naamkunde. Jaargang 22

[p. 5]

[Nummer 1-4]

De toponymische elementen zwart, wit en grijs.

De elementen zwart en wit komen in zeer rijke mate in de toponymie voor (grijs veel minder), zó rijkelijk dat het me wenselijk leek om enkele naamkategorieën van mededinging uit te sluiten, niet alleen om de omvang van het materiaal enigszins te beperken, maar vooral ook om niet te ver af te wijken van mijn oorspronkelijke uitgangspunt, een onderzoek naar toponiemen in relatie tot bodemgesteldheid en bodemkwaliteit⁽¹⁾. Afgevallen zijn de namen van artefakten (bruggen, hekken, sluizen enz.) en van stenen (zwerfkeien e.d.), de namen van huizen en stadswijken voor zover ontleend aan de kleur van het bouwmateriaal, verf, specie e.d. (met inbegrip van niet steeds letterlijk te interpreteren huisnamen van het type Wittenstein, Wittenburg) of afgeleid van uithangborden, en tenslotte toponiemen waarin de kleur geen betrekking heeft op het perceel zelf, maar deel uitmaakt van het eerste bestanddeel zoals Witzijendassenbuurt in Amsterdam⁽²⁾ en Zwarte Zusterstraatje in Zierikzee (de huidige Sint Lievenstraat, genoemd naar het aan deze straat gelegen huis van de Zwarte Zusters⁽³⁾).

(1) Eerder verschenen in deze serie: L.H. Maas: Zuur en zoet in Nederlandse toponiemen. in: Naamkunde 1980, jrg 12, nr 3-4, blz. 213-227; L.H. Maas: De toponymische elementen licht en zwaar in relatie tot de bodemgesteldheid. in: Naamkunde 1988, jrg 20, nr 1-4, blz. 114-132; L.H. Maas: De toponymische elementen koud en warm, in: Naamkunde 1989, jrg. 21, 1-4, blz. 15-46.

(2) J.A. Groen: Amsterdam incognito (Den Haag 1961), blz. 66.

(3) H. Uil: Zierikzeese straatnamen(Alphen aan den Rijn 1986), blz. 124.

Het materiaal^(3a)

Het materiaal is per provincie geordend en binnen de provincie per gemeente (indeling 1936). Bij méér namen binnen één gemeente wordt de volgorde bepaald door het tweede element (b.v. Zwarte broek komt vóór Zwarte wal). Namen zonder bronvermelding zijn afkomstig uit de verzameling van het P.J. Meertens-Instituut (hierna aan te duiden als PJMI). Alle soorten microtoponiemen (en enkele macrotoponiemen) zijn

(3a) Enkele afkortingen:
bw = bouwland Dev.c. = Deventer Courant hl = hooiland
kp = J. Kuyper: Gemeente-atlas van Nederland. Elf delen (Zaltbommel 1971, herdruk). topatl 1 = Grote Topografische Atlas van Nederland 1. West-Nederland (Groningen 1987) topatl 2 = idem 2. Noord-Nederland topatl 3 = idem 3. Oost-Nederland topatl 4 = idem 4. Zuid-Nederland.

[p. 6]

gemengd, omdat het bij dit onderwerp onpraktisch bleek perceelsnamen en andere kategorieën zoals waternamen en straatnamen gescheiden op te voeren. Gezien het zeer frekwent voorkomen van zwart en wit in de toponymie groeide het materiaal aan tot onderstaande ruime kollektie, die uiteraard toch geen aanspraken mag maken op volledigheid.

Friesland: zwart: it Swartfliet, dobbe: Harkema, Achtkarspelen⁽⁴⁾; de Swa'te Bócht, land aan de zuidkant van het Nessemer Bós: noordoost van Nes, Ameland⁽⁵⁾; Swa'te Dam, land genoemd naar de voormalige dam door nat land tussen Hollum en Ballum: Ameland⁽⁶⁾; Swa'te Duun, hoge duin aan de noordkant in de Swanewaterdunen: noordwest van Nes, Ameland⁽⁷⁾ (vormt een paar met de Blinkert of Witte Duin); Swa'te Pâd, ook gen. Griëmiddelweg, pad tussen Hollum en Ballum: Ameland⁽⁸⁾; Swa'te Wech, weg langs de zuidkant van het Nessemer Bós: Ameland⁽⁹⁾; Swa'twòde, vroeger buitendijks land ten zuiden van de Koai, ‘mogelijk genoemd naar het voormalig dorp Swartenwolde’⁽¹⁰⁾, Swartwâlde: Ameland⁽¹¹⁾; 1891 de Zwarte reed (werd onderhouden in ruil voor het gras)⁽¹²⁾, ca 1896 De Swarte reed⁽¹³⁾, weg: Bozum, Baarderadeel (vgl. De Griene dyk, deel van de Hegedyk⁽¹⁴⁾); De Swarte Leane, weg: Firdgum, Barradeel(iets verderop Griene leane)⁽¹⁵⁾; Zwartelaan of Juckemalaan, gedeeltelijk in onbruik geraakt openbaar voetpad: Sexbierum, Barradeel⁽¹⁶⁾; 1546 tzwart land: Sexbierum, Barradeel (‘..dankt waarschijnlijk zijn naam aan het veel voorkomen van “dúst” (akkervossestaart), dat ook zwartgras wordt genoemd en dat een zeer veelvuldig verwenst onkruid vormde’)⁽¹⁷⁾;

(4) J.J. Spahr van der Hoek: Toponymen yn Eastermar. in: Fryske Plaknammen (hierna af te korten als FP)13 (1962), blz. 23.

(5) A.G. Oud: Woa'deboek fan ut Amelands(Ljouwert 1987), blz. 303.

(6) Oud, blz. 303.

(7) Oud, blz. 303.

(8) Oud, blz. 284.

(9) Oud, blz. 303.

(10) Oud, blz. 303.

(11) J.J. Kalma: Wâlden en bosken yn Fryslân. in: FP 2(1949), blz. 98.

(12) Ph. Breuker: Oanfollings op toponymy fan Boazum. in: Fryske nammen 3 (Ljouwert 1981), blz. 102.

(13) Ph. Breuker: Toponymy van Boazum. Fryske nammen 2 (Ljouwert 1978), blz. 75.

(14) Breuker 1978, blz. 47.

(15) J.J. Spahr van der Hoek: Op 'e dyk, by de wei en de leane del. in: FP 10(1956), blz. 31.

(16) Proeve van straatnaamgeving voor de gemeente Barradeel(z.pl., z.j.). Sexbierum, nr 31.

(17) J.J. Spahr van der Hoek: Geschiedenis van de Friese landbouw II (z.pl. 1952), blz. 570.

[p. 7]

Swarte Hoanne (met verklaring: tweede element betreft het dier haan (uithangbord)⁽¹⁸⁾, de (Swarte) Haan (met verklaring: haan waarschijnlijk uit ha^rn(e) ‘hoek’, het eerste element wellicht naar ‘de swarte substansy, die't feul tun 'e sédyk anspoeld, in 'e hoeken bij de hoofden en de palerijen en dêr, wer't twé diken bijnander komme’; de verklaring die uitgaat van harne spreekt mij het meeste aan gezien de gegeven parallel Slingerhaan naast (uitspraak van oudere generatie) Slingerha^rn(e)⁽¹⁹⁾), 1801 in de sogenaamde Zwartehaan, huis⁽²⁰⁾, 1865 Zwarte Haan⁽²¹⁾: Het Bilt (de vorm hoanne zou dan op volksetymologie moeten berusten. Oostelijk van de Zwarte Haan een rijtje huizen in de volksmond genaamd de Rooie Haan⁽²²⁾); De Swarte Brak, rietland, 's winters onder water, 1865 Zwarte Brak, water⁽²³⁾: Driesum, Dantumadeel (vgl. iets meer naar het zuidwesten 1865 Zand Brakken; de bodem bestaat uit veen op zand en, iets zuidwestelijker, beekeerdgrond (= lemige fijne zandgrond)⁽²⁴⁾; brak/brek ‘moerassig land, meertje’); Zwartebroek, de swarte Broek⁽²⁵⁾, 1865 Zwarte Broek⁽²⁶⁾, water(nu gedeeltelijk ingepolderd): Roodkerk, Dantumadeel; de Zwarte wal, weiland, vroeger hooiland en riet, de Swarte wâl, poelen en petten: omgev. Akkerwoude/Veenwouden, Dantumadeel; Swartwalde⁽²⁷⁾, in de Swartewoude⁽²⁸⁾: Rinsumageest, Dantumadeel; Zwarte of roomse Singel, voetpad: Doniawerstal; Swarte wetter (‘Dy namme stiet grif yn ferbân mei de djipte: it wetter makke in dûnkere yndruk; ek de reden, dat yndertiid party alden de bern warskôgen foar it Swarte wetter, al wie it dan in gewoan, net al te grut trekgat’⁽²⁹⁾), 1718 't Swart water⁽³⁰⁾, 1865 't Zwarte Water⁽³¹⁾, plas: oost van Langweer, Doniawerstal (vlakbij 1718 Sand Water, een minder diepe plas⁽³²⁾. De situatie

(18) J.J. Kalma: Yn it fûgellân. in: FP 2(1949) blz. 31.

(19) H.S. Buwalda: Fan Swarte Harne na Swarte Haan. in: FP 5(1952), blz. 6.

(20) H. Sannes: Geschiedenis van Het Bildt, IIIa (Franeker 1956), blz. 114.

(21) kp, blad Het Bildt.

(22) Buwalda, blz. 6.

(23) kp, blad Dantumadeel.

(24) Bodemkaart van Nederland, blad nr 2 west(ged./6 west), schaal 1:50000(1981).

(25) J.J. Kalma: Op 'e Brekken, yn 'e Broek. in: FP II(1949), blz. 13.

(26) kp, blad Dantumadeel.

(27) Register van den Aanbreng van 1511, I(Leeuwarden 1879), blz. 194.

(28) Beneficiaal-Boeken van Friesland (Leeuwarden 1850), blz. 196a.

(29) R. Piters de Jong: De Ouster Trijegeaen. Skiednis fan in part fan Doanjewerstal (Leeuwarden 1982), blz. 53.

(30) Uitbeelding der heerlijkheit Frieslant door Dr. Bern. Schotanus à Sterringa 1718 (Amsterdam/Leeuwarden 1979, facs.), blad Donia werstal.

(31) kp, blad Doniawerstal.

(32) Piters de Jong, blz. 53.

[p. 8]

is inmiddels sterk gewijzigd. Het Zwarte water is verdwenen; de grond ter plekke bestaat uit veen op zandgrond. De venige bodem kan aan de donkere indruk hebben bijgedragen. Op de plaats van het Sandwater ligt een zandplek temidden van veen en moerige gronden⁽³³⁾); Het Tsjuster Singeltsje of Zwarte Reedsje, pad: Ferwerd, Ferwerderadeel (‘Zo genoemd vanwege spokerijen’)⁽³⁴⁾; 1417 in da swarta walda⁽³⁵⁾, 1865 Zwartewoude⁽³⁶⁾: Hallum, Ferwerderadeel; 1474 Swarta wauldiseynd: Franeker⁽³⁷⁾; Swarte Bosk: Balk, Gaasterland; Swarte Boskje: Joure, Haskerland; Zwartepolder: Joure, Haskerland⁽³⁸⁾; Zwarte Weg: Joure, Haskerland⁽³⁹⁾; Swarte Wâlde⁽⁴⁰⁾, 1718 Swarte Woude⁽⁴¹⁾, 1865 Zwartewoude⁽³⁶⁾; Hallum, Ferwerderadeel; 1474 Swarta wauldiseynd: Franeker⁽³⁷⁾; Swarte Bosk: Balk, Gaasterland; Swarte Boskje: gaan?)⁽⁴²⁾; Swarte Beijen, arbeiderswoning, eerder een kroegje: Kubaard, Henaarderadeel (vormt een paar met Reade Beijen, een ‘koumelkersspultsje’ ernaast⁽⁴³⁾. Zwarte bessen: toespeling op zwartebessenjenever? rode bessen: socialisme?); De Swarte reed (officieel Pastoryleane): Welsrijp, Hennaarderadeel (‘Namme út de tiid doe't reed mei sintels ferhurde waard. Neist de offisjele namme noch yn gebrûk’; er is ook een Griene reed)⁽⁴⁴⁾; de Swarte Wei, kerkepad⁽⁴⁵⁾, 1764 de Swarte wegh: Oudwoude, Kollumerland⁽⁴⁶⁾; Zwarteweg, pad: Munnekezijl, Kollumerland⁽⁴⁷⁾; Zwarteweg, 1542 die niewech mit dat tolhuys, 1622 de swarte wech: Leeuwarden⁽⁴⁸⁾; de Swarte Singel?⁽⁴⁹⁾: Kornjum, Leeuw-⁽⁴²⁾

(33) Bodemkaart van Nederland blad 11 west, schaal 1:50000 (1976).

(34) J. van Dijk: Van Ter Sted tot Olde stins (Nunspeet 1987), blz. 376.

(35) J.J. Kalma: Wâlden en bosken yn Fryslân. in FP 2(1949), blz. 99.

(36) kp, blad Ferwerderadeel.

(37) Kalma, Wâlden, blz. 99.

(38) M. Pott: Aardrijkskundig woordenboek van Nederland (Groningen 1913, 2e druk), blz. 510.

(39) topatl 2, blad 64.

(40) W.T. Beetstra: Warkumer wetternammen II. in: FP 12(1959), blz. 49.

(41) Schotanus, blad Hemelumer Oude Vaart.

(36) kp, blad Ferwerderadeel.

(37) Kalma, Wâlden, blz. 99.

(42) kp, blad Hemelumer-Oldephaert.

(43) H.W. Kuipers: Kubaerder toponimen. in: FP 10 (1957), blz. 56.

(44) S. Haven: ‘Libbene’ toponimen fan Wjelsryp. in: Fryske Nammen 8(Ljouwert 1989), blz. 142.

(45) H. Veenstra e.a.: Voetpaden in de gemeente Kollumerland c.a. (Kollum 1982, 2e druk), blz. 35.

(46) R.S. Roarda: In mannich nijsgjirrige lânnammen. in: FP 12(1959), blz. 94.

(47) Veenstra, blz. 75.

(48) W. Dolk: Leeuwarder straatnamen(Leeuwarden 1969), blz. 50.

(49) Vraagteken op fiche; reden onduidelijk.

(42) kp, blad Hemelumer-Oldephaert.

[p. 9]

arderadeel; Zwartedijk: Echterbrug, Lemsterland⁽⁵⁰⁾; 1718 Swart Water, plas: omgeving Haule, Oost-Stellingwerf (ligt in gebied genaamd Hoog Veen)⁽⁵¹⁾; Zwarte Meer, hoofdzakelijk heide met drassige plekken: Beetsterzwaag, Opsterland (vormt een paar met een plas genaamd Witte Meer)⁽⁵²⁾; de Swarte Ryt: Siegerswoude-Bakkeveen, Opsterland⁽⁵³⁾; 1848 Zwarte Singel, weg: Bakkeveen, Opsterland (vormt een paar met 1848 Witte Singel)⁽⁵⁴⁾; 1718 Swarte Water, twee plassen⁽⁵⁵⁾, 1866 Zwarte Water⁽⁵⁶⁾, plas: Siegerswoude-Bakkeveen, Opsterland; Zwetse dúne, heuvelachtig terrein met kruipwilg begroeid, Swertse Duune⁽⁵⁷⁾: Schiermonnikoog (vgl. schiermonnikoogs swets ‘zwart’⁽⁵⁸⁾; vormt een paar met Wytdún); Swartfean⁽⁵⁹⁾, 1865 Zwartveen: Opeinde, Smallingerland (vormt een paar met it Wytfean: Oostermeer, Tietjerkstradeel)⁽⁶⁰⁾; 1718 Swarte Wyk⁽⁶¹⁾, 1848 Zwarte wijk⁽⁶²⁾, kanaal in veengebied: omgeving Drachten, Smallingerland (vgl. in de nabijheid Zandige wijk; uit de wijken in deze omgeving werden zand en keileem naar boven gehaald⁽⁶³⁾; het toponiem vormt kennelijk geen duo met Witte Haagster wijk en Oude Witte Haagsterwijk, vgl. hieronder de Witte Haegen); Zwarteweg, voormalig koolaspad: Sneek⁽⁶⁴⁾; 1702 Swarte Duyn: Terschelling⁽⁶⁵⁾ (vgl. Witteduin); De Swarte Broek⁽⁶⁶⁾, 1718 Swarte Broek⁽⁶⁷⁾, 1865 Zwarte broek⁽⁶⁸⁾, water: Moleneind, Tietjerkstradeel (in 1921-27 drooggemaakt, bestaat uit zandgronden met

(50) Pott, blz. 510.

(51) Schotanus, blad Stellingwerf Oost-eynde.

(52) topatl 2, blad 52.

(53) J.J. Kalma: De rieden yn Fryslan. in: FP 3(1950), blz. 49.

(54) Eekhoff, blad Opsterland.

(55) Schotanus, blad Opsterlandt.

(56) kp, blad Opsterland.

(57) F. Dykstra: Nammen op en om it Skiermuntseach. in FP 5(1952), blz. 14.

(58) D. Fokkema: Wezzenlist fan it Schiermonnikoogs (Leeuwarden 1968), blz. 113.

(59) J.J. Spahr van der Hoek: Toponymen yn Eastermar. in: FP 13(1962), blz. 24.

(60) kp, blad Smallingerland.

(61) Schotanus, blad Smallingerland.

(62) W. Eekhoff: Nieuwe atlas van de provincie Friesland ('s-Gravenhage-Leeuwarden 1970, facs.), blad Smallingerland.

(63) Bodemkaart van Nederland blad 11 oost, schaal 1:50000. Toelichting..(Wageningen 1971), blz. 49.

(64) Geschiedenis in straatnamen. Een overzicht van de Sneker straatnamen en hun betekenis(Sneek 1974), blz. 42.

(65) Kollektie Bodel Nijenhuis portf. 35, nr 95 (excerpt R. Rentenaar).

(66) T. Wynterp: Toponymen fan de Trynwalden en omkriten. in: FP 14(1965), blz. 68.

(67) Schotanus, blad Tietjerkstera deel.

(68) kp, blad Tietjerksteradeel.

[p. 10]

en zonder moerige bovengrond⁽⁶⁹⁾); de Zwarte Venne, wei- of miedland: Bergum, Tietjerkstradeel; de Swartewei, 1718 Swarte Weg⁽⁷⁰⁾, 1847 de Zwarte Weg⁽⁷¹⁾: Oostermeer, Tietjerkstradeel (‘..Swartewei en de namme dêrfan is noch algemiener as de grienewegen; hy kin yn forbân stean mei de kleur fan it sân of mei it tsjustere aerd, meidat der nochal hwat beambigroeijing wie’⁽⁷²⁾; In deze omgeving ook de Grienewei, mede daarom is de eerste suggestie tot verklaring dan ook de meest aannemelijke, hoewel men zich bij een zandweg nu juist niet iets donkers voorstelt. De zandgronden in deze buurt hebben echter een donkere bovenlaag⁽⁷³⁾. De weg stond minder gunstig bekend: op kruisingen huisden zowel een spook ‘dat de onbeleefdheid had een eenzaam wandelaar pardoes in de elzenboschjes te smakken’ als de duivel, die tijdens een gevecht met een zekere Jan ‘hem kort en goed den nek omdraaide. Men vond Jan den volgenden dag dood aan den kant van den weg met het hoofd achterstevoren op den romp... Ongetwijfeld heeft de Zwarte Weg haar eigenaardigen naam aan haar slechte reputatie te danken’⁽⁷⁴⁾); De Swarte Wei, aangelegd in 1528-31: Rijperkerk, Tietjerkstradeel⁽⁷⁵⁾; 1718 De Swarte wech, Swarte weg: noordwest van Tietjerk, Tietjerksteradeel⁽⁷⁶⁾; 1866 Rypkema- of Zwarte Sloot: Akmarijp, Utingeradeel⁽⁷⁷⁾; Zwarte Weg: Oldeholtpade, Weststellingwerf⁽⁷⁸⁾; die Swarte Brek, swarte brekken⁽⁷⁹⁾, 1718 Swarte Brekken⁽⁸⁰⁾, 1850 die swarte brexwal⁽⁸¹⁾, 1866 Zwarte Brekken: Jutrijp, Wymbritseradeel⁽⁸²⁾ (vormt een paar met de Witte Brekken;

(69) Bodemkaart van Nederland blad 2 west (ged.)/6 west, schaal 1:50000(1981) en Toelichting.. (Wageningen 1981), blz. 133.

(70) Schotanus, blad Tietjerkstera deel.

(71) Eekhoff, bladen Achtkarspelen en Tietjerksteradeel.

(72) J.J. Spahr van der Hoek: Toponymen fan Eastermar. in: FP 13(1962), blz. 25.

(73) Bodemkaart van Nederland blad 2 oost (ged.)/6 oost, schaal 1:50000 (1981) en Toelichting.. (Wageningen 1981), blz. 94.

(74) B.R. Veltman: Oostermeer. Geschiedkundig beschreven (Oostermeer 1924), blz. 18.

(75) T. Wijnterp: Toponymen fan Ryptsjerk, Tytsjerk, Suwâld en fan Hurdegaryp. in: FP 15(1969), blz. 23.

(76) Schotanus, blad Tietjerkstera deel.

(77) kp, blad Utingeradeel.

(78) topatl 2, blad 79.

(79) J.J. Kalma: Op 'e Brekken, yn 'e Broek. in: FP 2(1949), blz. 13.

(80) Schotanus, blad Wijmbritsera deel.

(81) Beneficiaal-Boeken, blz. 433b

(82) O. Santema: Toponimen fan 'e Hommerts en de Jutryp. in: FP 12(1959), blz. 79.

[p. 11]

brak/brek ‘moerassig land, meertje’); 1850 die Zwarte wald: Heeg, Wymbritseradeel⁽⁸³⁾;

***wit: Wijtven: Drogeham, Achtkarspelen; Witte Blinke'd, ook gen. Bureblinke'd: ruim 15 hoog duin bij paal 17 ten noordoosten van Buren⁽⁸⁴⁾, 1857 ‘de Blinkert of Witte Duin (naar het helder witte zand aldus genoemd)’: Ameland⁽⁸⁵⁾ (vormt een paar met Swa'te Duun); Witte Reep, land tussen Hollum en Ballum, Ameland⁽⁸⁶⁾; 't Wite lân, veenachtige grond: Ouwsternijega, Doniawerstal (het is niet duidelijk of dit perceel identiek is met het volgende dat juist als niet veenachtig wordt gekarakteriseerd); 't Wite lân: Doniawerstal (‘Der siet gjin klyn yn: it wie boenderlân en waard jiers ienkear meand..’⁽⁸⁷⁾; klyn ‘laagveen, turf’; boender ‘smele, borstelgras, schapengras, pijpestrootje’⁽⁸⁸⁾); Wit(te) Fenne, Witvinne, mogelijk identiek met 1543? By dae witte vin off middel wy⁽⁸⁹⁾: Blija, Ferwerderadeel; 1865 Witteweg: Blija, Ferwerderadeel⁽⁹⁰⁾; Witte weg, landweggetje tussen Harlingen en Franeker (verharding bestond uit schelpen)⁽⁹¹⁾, 1718 De Witte Wech: oost van Midlum, Franekeradeel⁽⁹²⁾; Witte Akkers: Rijs, Oudemirdum, Gaasterland⁽⁹³⁾; de Witte Ikkers, hoogst waarschijnlijk identiek met 1865 Witakkers⁽⁹⁴⁾: Balk, Gaasterland (wel naar de zandige bodem; hier liggen ook Wit Water en Sand Water); ....‘zaedtlandt..leggende op Jolderenbosch..streckende van walderstera aen marstera wytland’, Aldemardumer wytlân: Oudemirdum, Gaasterland (naar de kleur van het zand)⁽⁹⁵⁾; 1700 wytland, 1718 Wit Land of Schapegras, grasland: Wikel, Gaasterland⁽⁹⁶⁾; 1624 Wit rijs, 1798 Wyt Rys: Sondel, Gaasterland⁽⁹⁷⁾; 1718 Wit Water, plas, noordwest Oudemirdum, Gaasterland⁽⁹⁸⁾ (ver-

(83) Beneficiaal-Boeken, blz. 439 a.

(84) Oud, blz. 280.

(85) F. Allan: Het eiland Ameland en zijne bewoners (Amsterdam 1857), blz. 10.

(86) Oud, blz. 305.

(87) Piters de Jong, blz. 62.

(88) J.W. Zantema: Frysk Wurdboek 1(Drachten/Ljouwert 1984), blz. 124.

(89) O. de Vries: Oudfriese oorkonden IV ('s-Gravenhage 1977), nr 270.

(90) kp, blad Ferwerderadeel.

(91) D.T. Reitsma: Kalksteken en schilderen. in: Waddenbulletin 1983, jrg 18, nr 5, blz. 175.

(92) Schotanus, blad Franeker deel.

(93) topatl 2, blad 76.

(94) kp, blad Gaasterland.

(95) Beetstra, Jolderenbosk, blz. 266.

(96) W.T. Beetstra: It Jolderenbosk. in: Miscellanea Frisica (Assen 1984), blz. 270, noot 7.

(97) idem.

(98) Schotanus, blad Gaasterland.

[p. 12]

moedelijk naar de zandige bodem; vlakbij ligt de plas Sand Water); 1854 de Witte berg: Hemelum, Hemelumer Oldeferd⁽⁹⁹⁾; Wytlok, hl, buitendijks land: Idaarderadeel (betekenis van lok niet onmiddellijk duidelijk, vgl. fries lok ‘look’ (de plant), lok als synoniem van blok ‘omsloten land’⁽¹⁰⁰⁾ (hier niet van toepassing) en lok‘wollegras’ in Groningen en Drente⁽¹⁰¹⁾); 16e eeuw Wurdumer Witegaerd⁽¹⁰²⁾, 1866 Wijtgaard: Leeuwarderadeel⁽¹⁰³⁾ (door Kalma beschouwd als naam in relatie tot een klooster; niet onwaarschijnlijk, gezien het tweede element gaard, dat niet inheems is in Friesland; vgl. het voormalige klooster Mariëngaarde in Hallum); de Witte Negen morgen: Stiens, Leeuwarderadeel; Wittenweg: bij Stiens, Leeuwarderadeel⁽¹⁰⁴⁾; Witteveen: Oosternijkerk, Oostdongeradeel; 1718 Witte Bult⁽¹⁰⁵⁾, 1866 Witte bult: omgeving Wijnjeterp, Opsterland; de Wytharst⁽¹⁰⁶⁾, Witharst: Ureterp, Opsterland⁽¹⁰⁷⁾; Witte Meer, plas: Beetsterzwaag, Opsterland (vormt een paar met Zwarte Meer)⁽¹⁰⁸⁾; 1848 Witte Singel, weg: Bakkeveen, Opsterland (vormt een paar met 1848 Zwarte Singel)⁽¹⁰⁹⁾; Witte duin, Wytduun, stuifduin, vroeger ‘totaal wit’, nu begroeid (volgens een aantekening van de informant kwamen hier vroeger de kinderen uit)⁽¹¹⁰⁾, Wytdún⁽¹¹¹⁾: Schiermonnikoog (vormt een paar met Swertse Duune); de Wytharst, zand met heide, temidden van veen, omgev. Drachtstercompagnie, Smallingerland⁽¹¹²⁾; 1641 (vracht turf uit) de Witte Haegen⁽¹¹³⁾, 1848 Witte Haagster wijk en Oude Witte Haagster wijk⁽¹¹⁴⁾, twee kanalen: Drachten, Smallingerland (‘De nammen fan de Witehaachster Wiken tsjutte op de kleur fan de turf, dy't dêr wûn

(99) Schotanus, blad Gaasterland.

(100) M. Schönfeld: Veldnamen in Nederland (Amsterdam 1950, 2e druk), blz. 131.

(101) W.N.T. VIII, kol. 2635.

(102) J.J. Kalma: De Roomske tiid yn lannammen. in FP 4 (1951), blz. 64.

(103) kp, blad Leeuwarderadeel.

(104) R.S. Roarda: In mannich lân- pleats- en dyknammen. in: FP 12(1959), blz. 86.

(105) Schotanus, blad Opsterlandt.

(106) J.J. Kalma: Bij Harsta-state to Hegebeintum. in: FP 1(1949), blz. 39.

(107) topatl 2, blad 52.

(108) topatl 2, blad 52.

(109) Eekhoff, blad Opsterland.

(110) Naamkundelijst 8(In 1958 door de Centrale commissie voor onderzoek van het Nederlandse volkseigen der K.N.A.W., afdeling Naamkunde verzonden vragenlijst), B4.

(111) F. Dykstra: Nammen op en om it Skiermuntseach. in: FP 5(1952), blz. 14.

(112) J.J. Spahr van der Hoek: Dr. P. Sipma syn toponymyske neilittenskip. in: FP 15(1969), blz. 96.

(113) L. Atsma, Kl. J. Bekkema en H. Keuning: De Rottefalle troch de ieuwen hinne (De Rottefalle 1985), blz. 51.

(114) Eekhoff, blad Smallingerland.

[p. 13]

waard. In hage wie in lange rige turven, opset om te droegjen en ek in smelle stripe grûn, dêr't de turf op stie te droegjen’)⁽¹¹⁵⁾; Witteduin (Witte dune)⁽¹¹⁶⁾ (vgl. ‘het groote witte stuifduin bij paal 19 op Terschelling’; ‘Het duin bij paal 19, is..vastgelegd’⁽¹¹⁷⁾), de Wytdune, hoog duin, vroeger een baken voor de scheepvaart⁽¹¹⁸⁾: Oosterend, Terschelling (vgl. 1702 Swarte Duyn); Witzand, wytsân, witsând, vroeger land, nu alleen nog pad: Formerum, Terschelling⁽¹¹⁹⁾; it Wytfean, 1543 opt Witte feenen, 1865 het Witveen⁽¹²⁰⁾: Oostermeer, Tietjerkstradeel (staat in kontrast tot Swartfean in het naburige Opeinde, Smallingerland⁽¹²¹⁾); wite brekken⁽¹²²⁾, 1718 Witte Brekken, water: Jutrijp, Wymbritseradeel (paartje met dito Zwarte); Wittendal, hl: Oudega, Wymbritseradeel⁽¹²³⁾;

Groningen: zwart: Zwarte laan: Aduard⁽¹²⁴⁾; het Zwarte Laantje: Loppersum⁽¹²⁵⁾; 1744 een val veen..aan den Swarteweg onder Nuis: Marum⁽¹²⁶⁾; Swaart Daam (de zwarte dam), ‘plek..waar het vroeger spookte’ (‘Op de derrieachtige grond wou niets groeien’): Slochteren⁽¹²⁷⁾ (volgens een andere versie was het ontbreken van grasgroei een gevolg van een aldaar gepleegde moord)⁽¹²⁸⁾; Zwartegat: Slochteren⁽¹²⁹⁾; Zwarteweg: Borgercompagnie, Veendam⁽¹³⁰⁾; Swartekamp, groenland, zand: Vlachtwedde; 't Zwarte Veen: Sellingen, Vlachtwedde; Swaarde veen, buurt: Terapel-kanaal, Vlachtwedde⁽¹³¹⁾; Zwar-

(115) Atsma, blz. 112.

(116) Naamkundelijst 8, B 6.

(117) J.P. Thijsse: Onze duinen. Heemschut deel 23(Amsterdam 1943), blz. 24.

(118) S.J. van der Molen: De nammen fan Aesterein(Skylge). in: FP 9 (1957), blz. 34.

(119) J. Smit: Veldnamen onder Formearum. in: FP 12(1959), blz. 34.

(120) kp, blad Tietjerksteradeel.

(121) J.J. Spahr van der Hoek: Toponymen yn Eastermar. in FP 13(1962), blz. 24 en 26.

(122) FJ.J. Kalma: Op 'e Brekken, yn 'e Broek. in: FP 2(1949), blz. 13.

(123) J.J. Kalma: Dal, del, dol. in FP 2(1949), blz. 16.

(124) W.J. Formsma, R.A. Luitjens-Dijkveld Stol en A. Pathuis: De Ommelander Borgen en Steenhuizen (Assen 1973), blz. 47.

(125) G.A. Brongers en W. Koops (red.): Bijdragen tot de kennis van de gemeente Loppersum (Groningen 1981), blz. 67.

(126) J.A. Feith: Inventaris van het Huis-archief van De Nienoord (Groningen 1890), nr 291.

(127) K. ter Laan: Nieuw Groninger woordenboek (Groningen-Den Haag 1929), blz. 1003.

(128) K. ter Laan: Geschiedenis van Slochteren (Groningen 1962), blz. 174.

(129) Pott, blz. 510.

(130) Pott, blz. 511.

(131) K. ter Laan: Nieuw Groninger woordenboek (Groningen/Djakarta 1952), blz. 902.

[p. 14]

teweg, bw: Boertange, Vlachtwedde (vgl. Groeneweg, bw, in dezelfde plaats); De Swaarde Lap, boerderij, ‘zonder bomen of struikgewas’: Westerwijtwerd⁽¹³²⁾; Zwarteweg: Zuidbroek⁽¹³³⁾;

*** wit: Widde Ròkn, deel van grintweg: omgeving Baflo⁽¹³⁴⁾ (vgl. Witrokken in Warfum); Witteveen: Haren⁽¹³⁵⁾; Witrokken, stuk land: Warfum (de herkomst is onduidelijk: naar de kleding der kloosterzusters van het johanniterklooster in Warfum of naar ‘widde juvvers’? W. de Vries houdt het op het laatste⁽¹³⁶⁾. Een verklaring vanuit de kloosterkledij lijkt ook niet zo waarschijnlijk, omdat de kloosterorde in Warfum gehuld was in zwarte mantels met een wit kruis⁽¹³⁷⁾. Tegen de witte-juffer-verklaring kan men echter als bezwaar aanvoeren dat witte wieven e.d. gewoonlijk als eerste bestanddeel van een toponiem optreden en niet ‘los’; vgl. nog mnl. roc, rooc ‘hoop, mijt’); (De) Witte linden: Slochteren⁽¹³⁸⁾; Witteveenvier: Lellens, Ten Boer (met zekere aarzeling hier opgenomen; in de gemeente Ten Boer komt wel moerige grond voor, maar niet pal bij Lellens; indien identiek met Witte wring Vaier heeft de naam een heel andere herkomst (wring is een soort hek)⁽¹³⁹⁾;

***grijs: Grijssloot, Griessloot⁽¹⁴⁰⁾, 1757 Grisslot⁽¹⁴¹⁾, 1843 Grij(s)sloot, volgens Van der Aa ‘eertijds Grijscheloo’, gehucht: Leens(volgens de overlevering zou hier een kapel van de Grijze monniken gestaan hebben)⁽¹⁴²⁾.

Drente: zwart: Zwartewand, 1752 zwarte wanden, 1806 zwarte wand, esakker: Eekst, Anlo; 1806 zwarte water, 1866 Zwarte Water⁽¹⁴³⁾,

(132) Ter Laan 1929, blz. 1002; Ter Laan 1952, blz. 902.

(133) H. Antonides: Noord- en Zuidbroek in vroegere jaren (Noordbroek 1973), blz. 276.

(134) Ter Laan 1929, blz. 1182.

(135) Pott, blz. 485.

(136) Ter Laan 1929, blz. 1182; Ter Laan 1952, blz. 1087; W. de Vries: Groninger plaatsnamen(Groningen/Batavia 1946), blz. 279.

(137) K. ter Laan: Groninger encyclopedie I (Groningen 1954), blz. 346; E. Verwijs en J. Verdam: Middelnederlandsch woordenboek. Zesde deel ('s-Gravenhage 1907), kol. 1572.

(138) Pott, blz. 485.

(139) Bodemkaart van Nederland blad 7 oost, schaal 1:50000 (1985). De naam Witte wring Vaier in de verzameling van het Nedersaksisch Instituut in Groningen (opgave R.A. Ebeling).

(140) Ter Laan 1952, blz. 276.

(141) I.H. Zijlma: De boerderijen in de Marne (Leens 1966), blz. 46.

(142) A.J. van der Aa: Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, Vierde deel (Gorinchem 1843, herdruk Zaltbommel 1976), blz. 864-865.

(143) kp, blad Anloo.

[p. 15]

heideplas/veentje in de hei: Eekst, Anlo; Zwartsloot, 1806 zwartsloot, wei: Eekst, Anlo; 1640 die Swarte Hullen: Loon, Assen⁽¹⁴⁴⁾; Zwart laken: Assen; 1865 Zwarte Water: Assen⁽¹⁴⁵⁾; De Zwarten: Hijken, Beilen sectie A; de Zwartenkampen, zwarten kampje, groenland: Hijken, Beilen; Zwarte Koord, groenland, ‘dichtgemaakt veen’: Drijber, Beilen (vgl. hierna Zwartkoord: Westerbork); (de) Zwarte Wal(len), ca 1935 Zwarte Wal: Holte, Beilen⁽¹⁴⁶⁾; Zwarte Kampen, zwartkamp: Drouwen, Borger; 1707 veenland bij de Swarte poel op het veen bij Drouwen: Borger⁽¹⁴⁷⁾; Zwartveen, Zwarte Veen, 1807 Swarte Veen: Ees, Borger⁽¹⁴⁸⁾; 't Zwartwaoter, 1929 Zwarte water: Westdorp, Borger⁽¹⁴⁹⁾; Zwarte Bargien⁽¹⁵⁰⁾: Diever (ernaast Blankerds, bw; niet noodzakelijk een duo; vgl. blank ‘licht van kleur’, maar ook ‘door water bedekt’; het toponiem Blankert betreft in Drente nogal eens laaggelegen (gras)land); 1807 Zwarte Berg: Noord Es, Diever; Zwarte bergen: Wapse, Diever; 1807 Zwarte Land: Wapse, Diever(in Wapse ook een perceel genaamd Groenland, waarschijnlijk geen duo, vgl. appellatief groenland ‘grasland’ in deze streken); Zwartakker, Zwartenakker(s), bw, zand: Westenes, Emmen (iets verderop op dezelfde es een blokje Groenakker(s), mogelijk, maar niet noodzakelijk een duo vormend); Zw(arte) Berg: Klazienaveen, Emmen; Zwartenberg: Emmercompascuum, Emmen; Zwartkamp, bw: Emmeres, Emmen; Zwartemeer, hoogveen, goede dalgrond, 1718 het Kleine en het Grote Zwarte meer (in veengebied)⁽¹⁵¹⁾, 1865 Zwart M(ee)r: Emmen⁽¹⁵²⁾; zwarthul, Zwarte hullen, Zwartel, glooiende akkers: Gieten (met verklaring: hullen ‘moerassige overgang van heide naar beekdal’ met ‘zwarte venige boven-

(144) J. Heringa: Drentse willekeuren een nalezing (Zutphen 1985), blz. 29.

(145) kp, blad Assen.

(146) J. Wieringa en R.A. Ebeling: Drentse veldnamen. Kaartblad 24. Westerbork-(Groningen 1982), blz. 37.

(147) J. Bos en W.J. Kuppers: Inventaris van het archief van het Huis Mensinge te Roden (Assen 1986), nr 1409.

(148) R.A. Ebeling en J. Wieringa: Drentse veldnamen. Kaartblad 18. Schoonlo (Groningen 1985), blz. 21.

(149) Ebeling/Wieringa. Schoonlo, blz. 33.

(150) Veldnamen van het dorp Diever. in: A. Mulder: De historie en pre-historie van Diever in woord en beeld(Diever 1975) blz. 11.

(151) G.J. Borger: Schoonebeek 1650-1800: begrensd bestaan aan de rand van het veen. in: Geplaatst in de tijd. Liber amicorum. Prof. Dr M.W. Heslinga (Amsterdam 1984), blz. 412, 422.

(152) kp, blad Emmen.

[p. 16]

laag’⁽¹⁵³⁾. Het moet hier echter gaan om zwarte (d.w.z. begroeide) hullen ‘hoogten’); 1865 Zwarte Water: Gieten⁽¹⁵⁴⁾; Zwarteweg: Gieterveen, Gieten (met verklaring: waarschijnlijk naar sintelverharding⁽¹⁵⁵⁾); Zwarte Wand, 1807 Zwarte want⁽¹⁵⁶⁾, bw: Havelte; 1865 Zwarte dijk: Hogeveen⁽¹⁵⁷⁾; Zwarte weggie, zwarte padtien, zandpad/sintelpad (de huidige Emmastraat): Meppel⁽¹⁵⁸⁾; Zwartemeer aan 't veen, 1865 Zwarte meer: Odoorn⁽¹⁵⁹⁾; 1611 hooiland op. de Swarte Made: Peize⁽¹⁶⁰⁾; Zwarte water: Nijlande, Rolde; 1867 Zwarte Water of Mijndertsveen: Rolde⁽¹⁶¹⁾; Zwartakker: Ruinen sectie A; 1867 Zwarte Water, plas: Ruinen⁽¹⁶²⁾; Zwarte mo, Zwartma: Zeien, Vries; Zwarte Wallen: Tinaarlo, Vries; (de) Zwartakkers: Orvelte, Westerbork(moerig op zand)⁽¹⁶³⁾; de Zwartenbargen, 1640 Swartberch, Swartbergh: Westerbork⁽¹⁶⁴⁾ (vormt een paar met de Wittenbargen); 't Zwartkoord, 1853-56 (in) het zwarte koert: Zwiggelte, Westerbork⁽¹⁶⁵⁾; 't Zwarteveen, 1859 het zwarte veen: Westerbork⁽¹⁶⁶⁾; 1853 het Zwarteveen: Zwiggelte, Westerbork⁽¹⁶⁷⁾ (vgl. Witteveen: Westerbork); 't Elpermeer of 't Zwartwaoter, ca 1830 Zwarte Water: op de grens van Schoonlo, Rolde en Elp, Westerbork⁽¹⁶⁸⁾ (‘een uitgedroogde dobbe met ringwal’⁽¹⁶⁹⁾, even verderop Witteveen, heide en plas in Elp, Westerbork);

(153) F. Klaassens-Perdok: Namen in en rond Gieten (z.pl. 1983), blz. 62v.

(154) kp, blad Gieten.

(155) Klaassens-Perdok, blz. 72; topatl 2, blad 71.

(156) F. Snieder: Veldnamen in de marke Havelte. Bijvakscriptie naamkunde (Amsterdam 1984), blz. 112.

(157) kp, blad Hoogeveen.

(158) J.W.M. Hefkens: Van de Redactie. in: Oud Meppel 1985, jrg 7, nr 2, blz. 4; S. Russchen: Jeugdherinneringen uit de omgeving van de Wilhelminastraat. in: Oud Meppel 1985, jrg 7, nr 1, blz. 19; K. Bijl: Meppel in oude ansichten deel 1 en 2 (Zaltbommel 1977, 2e druk), (1), nr 40.

(159) kp, blad Odoorn.

(160) Bos/Kuppers, nr 1687.

(161) kp, blad Borger.

(162) kp, blad Ruinen.

(163) Wieringa/Ebeling. Westerbork, blz. 35-36; Bodemkaart van Nederland blad 17 west, schaal 1:50000(1975).

(164) Wieringa/Ebeling. Westerbork, blz. 26.

(165) Wieringa/Ebeling. Westerbork, blz. 17.

(166) Ebeling/Wieringa. Schoonlo, blz. 28.

(167) R.A. Ebeling en J. Wieringa: Drentse veldnamen. Kaartblad 17. Schattenberg (Groningen 1987), blz. 30.

(168) Ebeling/Wieringa. Schoonlo, blz. 23.

(169) Bodemkaart van Nederland, blad 17 west en oost, schaal 1:50000 (Toelichting.. (Wageningen 1978), blz. 212.

[p. 17]

Zwarte gat, ‘bekende veenplas.. genoemd naar de donkere kleur van het veenwater’, Het Zwarte Gat: Zuidwolde⁽¹⁷⁰⁾; Zwartakker: Zwelo;

*** wit: 't Wit, 1806 Het Wit, wei: Eekst, Anlo; Witakker(s), 1806 Witakker, esakker: Anderen, Anlo; Witriet, 1806 Witte Rijt, groenland: Annen, Anlo; Witzand: Anderen, Anlo; 't Witzand, bw, vroeger deels stuifzand: Eekst, Anlo; 1298-1304 apud Witten, 1304 villa dicta Witte, 1304 in villa Witten, 1361 in den dorpe to Witten⁽¹⁷¹⁾, 1865 Witten: Assen⁽¹⁷²⁾ (twee verklaringen lijken mogelijk: genitief van persoonsnaam Witte (huisnaam op buurt overgegaan) en verbogen adjektief wit, eventueel via datief (vgl. W. de Vries, die wijst op (ter) Woesten/de Woeste). Wit van zand is hier niet ondenkbaar gegeven de bodemgesteldheid: (al dan niet lemig) fijn zand⁽¹⁷³⁾); Witbroek: Loon, Assen; Witteweg: Assen⁽¹⁷⁴⁾; Witte: Spier, Beilen; de wittenberg, 1640 Witte Berge acker: Beilen⁽¹⁷⁵⁾; 't Witlaand, 1807 Witte Land, 1846-1864 het witte land, (de) Wittelang, Witte landtjes: Holte, Beilen⁽¹⁷⁶⁾; de Witte venen, grasland: Hijken, Beilen; de Wittevenen: Wijster, Beilen⁽¹⁷⁷⁾; 't Witte Za(a)nd, 1929 Zand: Hoog- en Laaghalen, Beilen⁽¹⁷⁸⁾; Witakker: Borger; Withoeken: Ees, Borger; de Witkoelen, 1807 Witte Kuilen: Ees, Borger (veengrond en moerig)⁽¹⁷⁹⁾; Witland, wittelanden: Drouwen, Borger; 't Witte zand: Wachtum, Dalen; 1807 witte akker: Wateren, Diever; Witte Bergen, zand temidden van bossen: Dieverzand, Diever⁽¹⁸⁰⁾; De Witte Raaf, zand en bos: Diever⁽¹⁸¹⁾ (metafoor?); Witte veen, hooggelegen grasland, 1865 Witteveen, twee plassen: Diever⁽¹⁸²⁾; Witte veen: Dwingelo⁽¹⁸³⁾ (met kommentaar bij foto uit de twintiger jaren: ‘de lichte vlekken op de foto zijn veenputten, waarvan er al weer heel wat verland zijn’); Witland: Weerdinge, Emmen; 1806

(170) L. Huizing: Zeven eeuwen Zuidwolde(Zuidwolde 1975), blz. 17; topatl 3, blad 20.

(171) W. de Vries: Drentse plaatsnamen (Assen 1945), blz. 91.

(172) kp, blad Assen.

(173) Bodemkaart van Nederland. Groningen en Drente, blad 1, schaal 1:200000 (1960).

(174) Pott, blz. 486.

(175) Ebeling/Wieringa. Schattenberg, blz. 25.

(176) Wieringa/Ebeling. Westerbork, blz. 39.

(177) J. Wieringa: Drentse veldnamen. Kaartblad 30. Drijber(Groningen 1981), blz. 10.

(178) Ebeling/Wieringa. Schattenberg, blz. 12.

(179) Ebeling/Wieringa. Schoonlo, blz. 30; Bodemkaart van Nederland blad 17 oost: Emmen, schaal 1:50000 (1975).

(180) topatl 3, blad 7.

(181) topatl 3, blad 7.

(182) kp, blad Diever.

(183) R. Smit: Fragmenten uit de geschiedenis van Dwingelo (z.pl. 1982), blz. 233.

[p. 18]

wyt akker, esakker: Gieten en Bonnen, Gieten; Wit(te)nakker: Langelo, Norg; Witla(a)nd, bw: Langelo, Norg; Witte veen: Langelo, Norg; (de) Witte Vledders, 1807 Witte Vledder: Exloo, Odoorn⁽¹⁸⁴⁾ (veengebied met overblijfselen van berkenbegroeiing⁽¹⁸⁵⁾); 1854 het groote wittezand: Exloo, Odoorn⁽¹⁸⁶⁾; Witte veen: Peize; (de) Wit: Ballo, Rolde; 't Witte veen, Witveen, grasland: Ballo, Rolde; 't Witte veen: Grollo, Rolde; Witteveen: Ruinen⁽¹⁸⁷⁾; Witakker: Sleen⁽¹⁸⁸⁾; Witten: Smilde; Witte straat: Boven-Smilde, Smilde; Witte wijk, kanaal: omgeving Smilde (‘kreeg zijn naam van het witte zand dat boven werd gebracht bij het graven’)⁽¹⁸⁹⁾; Witakker, bw: Vledder; Witberg: Tinaarlo, Vries; Witveen, turfveen: Zeegse, Vries; Witteveen, plasje: Vries⁽¹⁹⁰⁾; '(de) Witten, 1807 Witte akker, 1842-66 de Witte, ca 1935 de Wit: Zwiggelte, Westerbork⁽¹⁹¹⁾; de Wittenbargen, 1601 achter den Wittenbarch: Westerbork⁽¹⁹²⁾ (vormt een paar met de Zwartenbargen); de Wittenkaampen, 1842 de wittenkamp, de wittelkamp: Zwiggelte, Westerbork⁽¹⁹³⁾ (op de grens van zwarte enkeerdgrond en lemig fijn zand⁽¹⁹⁴⁾); 1863 Bij het wittekoeltien: Orvelte, Westerbork⁽¹⁹⁵⁾; 't Witlaand, Wittelanden: Elp en Orvelte, Westerbork (lemig fijn zand)⁽¹⁹⁶⁾; (het) ('t) Witteveen, 1856 het Witteveen: Garminge en Balinge, Westerbork⁽¹⁹⁷⁾ (met verklaring: naar ‘het witte wollegras, hetwelk in grote hoeveelheden groeide aan de randen van de vele vennetjes’⁽¹⁹⁸⁾); Witte Veen: Elp, Westerbork (ernaast Blanke Veen; beide percelen moerig, vlakbij 't Elpermeer of Zwartwaoter; blank' licht

(184) J. Wieringa en R.A. Ebeling: Drentse veldnamen. Kaartblad 19. Exloo (Groningen 1983), blz. 28.

(185) Bodemkaart van Nederland blad 17 west en oost. Toelichting.. (Wageningen 1978), blz. 39.

(186) Wieringa / R.A. Ebeling, Exloo, blz. 26.

(187) Pott, blz. 485.

(188) J. Wieringa: De veldnamen in de gemeente Sleen (z.pl. 1970), blz. 31.

(189) J. Drenthen: Smilde 350 jaar geschiedenis (Groningen 1982/83, 2e druk), blz. 54.

(190) topatl 2, blad 55.

(191) Wieringa/Ebeling. Westerbork, blz. 16.

(192) Wieringa/Ebeling. Westerbork, blz. 26.

(193) Wieringa/Ebeling. Westerbork, blz. 15.

(194) Bodemkaart van Nederland blad 17 west, schaal 1:50000 (1975).

(195) Ebeling/Wieringa. Schoonoord, blz. 24.

(196) R.A. Ebeling en J. Wieringa: Drentse veldnamen. Kaartblad 25 Schoonoord (Groningen 1985), blz. 13; Bodemkaart van Nederland blad 17 west, schaal 1:50000 (1975).

(197) Wieringa. Drijber, blz. 13, 16, 19.

(198) B. Rengers: 50 jaar Witteveen(Westerbork 1976), blz. 82.

[p. 19]

van kleur’, maar ook ‘door water bedekt’)⁽¹⁹⁹⁾; Wittelte, 1040 kop. 12e eeuw Withelte (met verklaring: mogelijk onl. helte (uit *hultithja) ‘bos’ + wit)⁽²⁰⁰⁾; Witte zand: Meppen, Zwelo;

*** grijs: de Griezen, 1850 de grijze: Laaghalen, Beilen⁽²⁰¹⁾; Grieze kaampie, bw, dalgrond: Zeierveen, Vries.

Overijsel: zwart: Zwarte Dijk, weg: Lutten, Ambt Hardenberg (‘Het moet er doorgaans... nogal modderig zijn geweest en die modder is in het veen zwart’⁽²⁰²⁾); 't Zwarte laantje, ook: het Zwarte wegje: Almelo⁽²⁰³⁾; Het Zwarte: Dedemsvaart, Avereest⁽²⁰⁴⁾; Zwartepad: Dedemsvaart, Avereest⁽²⁰⁵⁾; de Zwarte Man: Batmen⁽²⁰⁶⁾ (mogelijk een personifikatie; vgl. Zwarte man in Noordscharwoude en N. en Z. Schermer en Blankeman, kleine plas in Moergestel⁽²⁰⁷⁾; met de Zwarte man kan eventueel de duivel bedoeld zijn⁽²⁰⁸⁾ (als benaming voor slecht land)); Zwarte Wegje: Batmen⁽²⁰⁹⁾; de Zwarte weg: Borne⁽²¹⁰⁾; 1867 De Zwarte Belt: Dalfsen⁽²¹¹⁾; den Zwarten Weg: Dalfsen⁽²¹²⁾; 1866 De Zwarte Poel, water: Denekamp⁽²¹³⁾; 't Zwarte stukke, hoog bw: Denekamp, sectie A6; 't Zwarte ven, wei, eerder ven met diepe gaten: Denekamp sectie G6; 't Zwarte ven, bw en wei: Denekamp sectie F2; De Zwarte Kolk, huis: Deventer⁽²¹⁴⁾; Zwarte Vennen: Enschede⁽²¹⁵⁾;

(199) Ebeling/Wieringa. Schoonlo, blz. 23; Bodemkaart van Nederland blad 17 oost, schaal 1:50000 (1975).

(200) R.E. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoeff: Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200(Amsterdam 1988), blz. 405.

(201) Ebeling/Wieringa. Schattenberg, blz. 12.

(202) J.H. Kleine Staarmann: Historie van Lutten en Slagharen (Utrecht 1967), blz. 38 en kaartje naast blz. 43.

(203) G.J. Eshuis: Van boerenland tot stadsrand (Enschede 1976), blz. 161; R.E. Hattink: In en om Almelo(Almelo 1903), blz. 55.

(204) Pott, blz. 510.

(205) Pott, blz. 510.

(206) Veldnamen in Bathmen (Utrecht 1987), blz. 29.

(207) topatl 4, blad 58.

(208) W.N.T. IX, kol. 175; G.J. Boekenoogen: De Zaansche volkstaal(Leiden z.j.), kol. 610.

(209) Veldnamen in Bathmen, blz. 29.

(210) Viator: In en Om Hengeloo, Borne en Delden (Hengeloo z.j.), blz. 47.

(211) kp, blad Dalfsen.

(212) Wandelgids voor Dalfsen, Rechteren, Vilsteren, Het Laar en Ommen(Dalfsen 1903), blz. 6.

(213) kp, blad Denekamp.

(214) Pott, blz. 510.

(215) J. van Ooyik: Hondertvijfenzeventig jaar straatnamen in Enschede(Enschede 1984), blz. 155.

[p. 20]

Zwarteweg, twee wegen: Enschede⁽²¹⁶⁾; 1555 den Swart(t)en Oert⁽²¹⁷⁾, 1865 Zwarte Oord⁽²¹⁸⁾: Genemuiden; 1866 Zwarte kluft: Giethoorn⁽²¹⁹⁾; 1865 Zwarte dijk: Gramsbergen⁽²²⁰⁾; Zwartenbos: Haaksbergen sectie E⁽²²¹⁾; Zwarte Land: Haaksbergen secties A (beekeerdgrond met overwegend donkergrijze tot zwarte bovengrond⁽²²²⁾) en I⁽²²³⁾ (momenteel bebouwd); Zwarte stukke: Haaksbergen sectie A⁽²²⁴⁾); 2 nov. 1798 een stuk land den swarten akker genaamt⁽²²⁵⁾: Meer, Den Ham (geen veenakker, vermoedelijk zwarte enkeerdgrond); 't Zwarte gat, 1861 een stuk onderveen in het zogenaamde Zwarte gat⁽²²⁶⁾, 1865 Zwarte Gat⁽²²⁷⁾: Den Ham (vgl. iets verder naar het oosten de Witte akkers (voormalige veenakkers)); 1681 op het Swarte horstge(n)⁽²²⁸⁾: Den Ham; 1805 agter den Mageler esch bij den Zwarten plas⁽²²⁹⁾: Den Ham; 27-9-1850 Dev.C. Zwarte kade: Heino; de Zwarte morgen, wei, 7-9-1849 Dev.C. de Zwarte Morgen: Heino⁽²³⁰⁾; Zwartnkaamp: Hengelo, sectie D; het Zwarte Paadje: Hengelo⁽²³¹⁾; de Zwartendijk, 1603 an den Zwarttendijck⁽²³²⁾, 1865 Zwartendijk⁽²³³⁾, weg, gehucht: Kampen; 1803 Zwarte Welle, stadserve⁽²³⁴⁾, 1865 Zwarte Welle⁽²³⁵⁾: Kampen; 'n Zwatten beult, hoog bw, slechte grond met ijzeroer: Zuidlutte, Losser; 't Zwatte laand, bw: Zuidlutte, Losser; 't Zwatte stukke, hoog bw: Beuningen, Losser; Zwartenhof: Oldemarkt;

(216) Van Ooyik, blz. 155, 198.

(217) H.J. Moerman: Plaatsnamen rondom Kampen. in: N.G.N. 14 (1954), blz. 44.

(218) kp, blad Genemuiden.

(219) kp, blad Giethoorn.

(220) kp, blad Gramsbergen.

(221) VN in Haaksbergen, blz. 83.

(222) Bodemkaart van Nederland blad 34 oost (1979) + Toelichting... (Wageningen 1979), blz. 98.

(223) Veldnamen in Haaksbergen (Haaksbergen 1982), blz. 26 en 147.

(224) VN in Haaksbergen, blz. 16.

(225) Recht. archief Ommen en Den Ham nr 21.

(226) Notarieel archief Den Ham nr 118, aktenr 108 (oude nummering).

(227) kp, blad Den Ham.

(228) Markearchief Den Ham en Linde nr 451, blz. 225.

(229) Recht. arch. Ommen en Den Ham nr 31, blz. 130.

(230) W. Grootenhuis: Laag-Zuthem en het kerspel van Swoll (III). in: Omheining 1985, nr 4, blz. 329.

(231) De Grote Oel en Piekelo. in: Oald Hengel 1984, nr 6, blz. 83.

(232) Het Waterschapsboek van Kamperveen 2, getranscribeerd door B. Koops (Kampen 1984), nr 55.

(233) kp, blad Kampen nr 1.

(234) Moerman 1954, blz. 47.

(235) kp, blad Kampen nr 1.

[p. 21]

'n zwart'n weg(de latere Haerstraat): Oldenzaal⁽²³⁶⁾; 't Zwart, 't Zwarte⁽²³⁷⁾, 1878 heidegrond op het Zwarte⁽²³⁸⁾: Lemelerveld, Ommen; Het Zwarte Pad: Stegerveld, Ommen⁽²³⁹⁾; Zwatten Plas: Raalte, sectie C; De Zwarte Dennen, rekreatieplaats: Staphorst⁽²⁴⁰⁾; 1866 Zwarte Veen: Staphorst⁽²⁴¹⁾ ‘Naam zou kunnen duiden op zwartveen of darg. Dit is zeer dicht amorf veen dat voorkomt in de kalkarme zandgronden in het oostelijke gedeelte van Staphorst’⁽²⁴²⁾); Zwarteweg (nu Prins Bernhardstraat): Steenwijk⁽²⁴³⁾; 1698 land in De Zwarte Binnenakker: Scheerwolde, Steenwijkerwold⁽²⁴⁴⁾; Zwarte weg: Steenwijkerwold (naar de verharding met sintels. Vgl. nog ‘In de eerste helft van deze eeuw waren in deze streek sintels een veel gebruikt verhardingsmateriaal voor wegen. Zo werden bijvoorbeeld de wegen, die eigendom waren van “Het Heideveld”, onderhouden met koolas (sintels), waarvan jaarlijks de inhoud van zo'n 50 spoorwegwagons werd gekocht. Deze sintels werden in grote stofwolken over de wegen gebracht’⁽²⁴⁵⁾); 1642 De swarte-bree, 1733 Het Middelstucke of swarte breede, gaerden- en bouwland: Mander, Tubbergen⁽²⁴⁶⁾ (vgl 1642 gruene bree, 1733 grevene breede, gaarden- of bouwland bij hetzelfde erve); 1812 de zwarte mate: Mander, Tubbergen⁽²⁴⁷⁾; 1867 De Zwarte dijk: Vriezenveen⁽²⁴⁸⁾ (vlakbij de Groene dijk; vgl. ‘Zwartedijk ging dwars door het veen .. moet.. niet zozeer als een echte weg maar als een soort schapendrift gezien worden, die alleen in droge zomers kon worden gebruikt’⁽²⁴⁹⁾); n zwatten plas⁽²⁵⁰⁾, 1793 de Zwarte Plas, 1867 Zwarte plas⁽²⁵¹⁾, water:

(236) H.J. Hommels: Oldenzaal in het midden der vorige eeuw (Enschede 1981), blz. 5.

(237) Veldnamen in Ommen(Zwolle 1983), blz. 28.

(238) Notarieel archief Den Ham inv. nr 127, aktenr 2299 (oude nummering).

(239) topatl 3, blad 35.

(240) topatl 3, blad 19.

(241) kp, blad Staphorst.

(242) A.H. Ruitinga: Staphorster toponiemen. Bijvakscriptie toponymie (Amsterdam 1981), blz. 36.

(243) D. Buiter: Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Steenwijk ('s-Gravenhage 1985), blz. 116.

(244) W.J. Meeuwissen: Inventaris van het familiearchief Heerkens (Zwolle 1982), nr 1272.

(245) Buiter, blz. 112.

(246) W.J. Hijszeler: De buurschap Mander en omgeving in de historie. in: V.M.O.R.G. 1970, 85e stuk, blz. 61, 53.

(247) Hijszeler, blz. 45.

(248) kp, blad Vriezenveen.

(249) P.G.J. Groenewold: Bruinehaar van vroeger tot nu, 2e deel (z.pl. 1986), blz. 19v.

(250) H. Entjes: Woordenboek van het Vriezenveens I (Groningen 1969), blz. 57.

(251) kp, blad Vriezenveen.

[p. 22]

Vriezenveen (vormt een paar met blanke mjäär, de Blanke meer, 1783 Het Blanke Meir⁽²⁵²⁾); 't Zwatte stukke, hoog bw: Volte, Weerselo; 12-10-1849 Dev C. het (eerste en tweede) Zwarte Landje: Wijhe; Zwarte water, 1322 (klooster) ad Nigram Aquam⁽²⁵³⁾, 1326 ter Swartewater⁽²⁵⁴⁾, 1865 Het Zwarte Water: Zwartsluis e.o.⁽²⁵⁵⁾; Zwarte weg (later genaamd Fabrieksweg): Windesheim, Zwollerkerspel (met wegdek, dat vroeger uit zwarte sintels bestond)⁽²⁵⁶⁾;

*** wit: Wittedijk (de latere Paradijsweg): Almelo⁽²⁵⁷⁾; het Witvoet, 1601 Witfoit, voormalige boerderij: Almelo⁽²⁵⁸⁾ (vgl. 1867 Witvoetenland⁽²⁵⁹⁾; persoons(bij)naam? metafoor? vgl. ook voet ‘berm ter versterking van een dijk’⁽²⁶⁰⁾); 't Witte zaand: Almelo sectie C; De Witte: Ambt Delden⁽²⁶¹⁾; Withag: Borne; 1648 het Wittelandt, groot omtrent drie schepel geseys: Oosterdalfsen, Dalfsen⁽²⁶²⁾; 1867 Witte veen: Dalfsen⁽²⁶³⁾; het Withag, lage wei, vroeger moerassige grond: Denekamp sectie F4; 't Witte hoalt: Denekamp sectie A4; Witriet, wei: Denekamp sectie G5; ('n) Witstet, wei: Klein Agelo, Denekamp; 't Witzaand, bw: Denekamp sectie D2; 1885 Witte weg, weggetje: Oud-Ootmarsum, Denekamp (in de buurt van de Groene weg en Blauweweg)⁽²⁶⁴⁾; Het Witte zand, huis: Diepenveen⁽²⁶⁵⁾; Witbroek, boerderij⁽²⁶⁶⁾: Haaksbergen; Witte Land: Haaksbergen sectie I⁽²⁶⁷⁾ (gedeeltelijk bebouwd, gedeeltelijk zwarte enkeerdgrond⁽²⁶⁸⁾); Witte Stubben: Haaksber-

(252) Topografische kaart van de linie van de IJssel, 1783, blad K2. Bijlage bij: H.W.M. van der Wyck en J. Enklaar-Lagendijk: Overijsselse buitenplaatsen(Alphen aan den Rijn 1983).

(253) G.J. ter Kuile: Oorkondenboek van Overijssel III (Zwolle 1966), Reg. 743.

(254) OO IV (Zwolle 1967), Reg. 804

(255) kp, blad Zwartsluis.

(256) W.A. Huijsmans: Veldnamen van Windesheim. in: Windesheim, studies over een Sallands dorp bij de IJssel(Kampen 1987), blz. 399.

(257) G.J. Eshuis: Van boerenland tot stadsrand (Enschede 1976), blz. 234.

(258) Eshuis, blz. 154; Het verpondingsregister van Twente van 1601 (z.pl. 1985), blz. 387, nr 1817.

(259) kp, blad Ambt Almelo.

(260) A.A. Beekman: Het dijk- en waterschapsrecht in Nederland vóór 1795, II ('s-Gravenhage 1907), blz. 1638 v.

(261) Pott, blz. 485.

(262) A.J. Mensema: Repertoria op de registers van de particuliere leenkamers in Overijssel. Deel 2 (Zwolle 1988), blz. 378.

(263) kp, blad Dalfsen.

(264) Onze straatnamen. in: 't Onderschoer 1988, jrg 10, nr 1, blz. 59.

(265) Pott, blz. 486.

(266) VN in Haaksbergen, blz. 122.

(267) VN in Haaksbergen, blz. 155.

(268) Bodemkaart van Nederland blad 34 oost, schaal 1:50000(1979).

[p. 23]

gen⁽²⁶⁹⁾; Wittenstukke: Haaksbergen sectie A⁽²⁷⁰⁾; Wittenstukke: Haaksbergen, sectie B⁽²⁷¹⁾; Witte Vèn: Haaksbergen sectie D⁽²⁷²⁾ (géén van de percelen ligt dicht bij de boerderij De Witte(vermoedelijk afgeleid van een persoonsnaam) die de veldnaam Witterieje, een -erij-afleiding van Witte heeft opgeleverd⁽²⁷³⁾, maar een verband is natuurlijk niet uitgesloten); 1869 veengrond..op het Witte⁽²⁷⁴⁾; Witte en Borgelinksweide: Haaksbergen sectie H⁽²⁷⁵⁾; Witte akkers, 5 juli 1699 die veen ackeren..de witte ackeren genaamt⁽²⁷⁶⁾, 1865 De Witte Akkers⁽²⁷⁷⁾: Den Ham; 1631 Wijttenbrink⁽²⁷⁸⁾, 1681 dat op den Witten brinck die turf tot op het sandt toe moet uijtgegraeven worden⁽²⁷⁹⁾: Den Ham; 1702 veen-ackeren liggende..op 't witte Veene⁽²⁸⁰⁾: Den Ham(vgl. Zwarte gat); Witte Broek: Haarle, Hellendoorn⁽²⁸¹⁾; de Witte maot: Hengelo sectie C; 1866 Witte berg: Holten⁽²⁸²⁾; 1402 land in den Withaghen: Oosterholt, IJselmuiden⁽²⁸³⁾; ca 1865 het Witte zand: Losser⁽²⁸⁴⁾; Withag, ontgonnen heide: Goor, Markelo; Wittezand: Markelo; De Wittenberg, zand: Olst sectie D1; De Wittenkamp, zand: Olst sectie D2 (in deze plaats een grote verscheidenheid aan grondsoorten: klei, zandige klei, kleiig zand, lemig zand); 1642 opten Wittendijck: Ommen⁽²⁸⁵⁾; Witharen, heide en bos, 1533 bij Witthaeren⁽²⁸⁶⁾, 1866 de Withaar⁽²⁸⁷⁾: Ommen (vgl. ‘Tussn Ommn en de Balk lig de buurtschap Withaarn. 't Was oldtieds al bekend deur zien rilln wit zaand. Un hoge streek te middn van het vennelaand, buurte, waoran ik

(269) VN in Haaksbergen, blz. 38.

(270) VN in Haaksbergen, blz. 26.

(271) VN in Haaksbergen, blz. 31.

(272) VN in Haaksbergen, blz. 73.

(273) VN in Haaksbergen, blz. 33, 35.

(274) Notarieel archief Den Ham inv. nr 123, aktenr 1359(oude nummering).

(275) VN in Haaksbergen, blz 139.

(276) Markearchief Den Ham en Linde nr 451.

(277) kp, blad Den Ham.

(278) Markearchief Den Ham en Linde nr 451, blz. 127.

(279) Markearchief Den Ham en Linde nr 451, blz. 224.

(280) Recht. archief Ommen en Den Ham 2, f. 206 vo.

(281) topatl 3, blad 62.

(282) kp, blad Holten.

(283) F.C. Berkenvelder: Zwolse regesten II (Zwolle 1983), Reg. nr 629.

(284) kp, blad Losser (z.j.).

(285) OSDM. Derde deel. Zesde stuk. Markeregt van Stegeren (Zwolle 1875), blz. 28.

(286) Overijsselsche Stad-, Dijk- en Markeregten. Derde deel. Vijfde stuk. Markeregt van Verssen (Zwolle 1875), blz. 13.

(287) kp, blad Stad Ommen.

[p. 24]

un boel herinn'ring mag bewaarn’⁽²⁸⁸⁾); 1617 dat die van Lemele hebben over die witte wegh een stuck vant vene tho slaen laten..: Ommen⁽²⁸⁹⁾; Wittendijk: Raalte, sectie D; 1867 Witte veen: Heten, Raalte⁽²⁹⁰⁾; 1935 Witte Delle: Rijsen⁽²⁹¹⁾; Witte zand: Rijsen; de Witte Bergen, Witte Bergen, bos en gehucht⁽²⁹²⁾: Staphorst; Het Witte: Langeveen, Tubbergen⁽²⁹³⁾; ('t) Withag, 1783 het Withag⁽²⁹⁴⁾, erf en wei: Weerselo; 1767 't Withegt: Deurningen, Weerselo (waarschijnlijk identiek met het vorige nummer); 't Witrot, wei: Deurningen, Weerselo; de Witte Belt'n: Wierden sectie Q3; 't Witmoos: Wierden sectie E1; 't Witvenne, hei en bw: Hoge Heksel, Wierden; 't Witven: Wierden sectie A1; de Witte bos, wei: Veecaten, Zalk (mogelijk grenzend aan of identiek met het volgende perceel); 1405 land de Witte Busch genaamd: Mastenbroek, Zwollerkerspel⁽²⁹⁵⁾; 1403 land in der Wittenhorst: Dieze, Zwollerkerspel⁽²⁹⁶⁾.

*** grijs: Grieskamp, bw en wei: Welsum, Olst (gries = grijs, of bijvorm van gruis ‘grof zand, kiezelzand’); de Grijze Bree: Raalte sectie E4.

Noordoostpolder: zwart: Zwarte hoek, in de Zwartemeerdijk: Kraggenburg, Noordoostpolder⁽²⁹⁷⁾ (zwart is hier secundair); Zwarte Meer, afvoer van het Zwarte Water: Noordoostpolder⁽²⁹⁸⁾ (zwart is ook hier secundair).

Gelderland: zwart: het Zwarte, akker: Aalten sectie A; Zwarte veen, akker: Aalten, sectie C; 1867 Zwarte Veen: Aalten⁽²⁹⁹⁾ (op de grens met Wis; vgl Witte veen, gezien de grote afstand misschien niet als paar te beschouwen); Zwarte weg: Angerlo⁽³⁰⁰⁾; Zwarteweg: Arnhem (‘misschien genoemd naar de aard der toenmalige verharding, t.w. sin-

(288) E. Diek: Wat woordn över Withaarn. in: De Darde Klokke 1989, nr 70, blz. 13.

(289) OSDM, Derde deel. Derde stuk. Markeregt van Dalmsholte (Zwolle 1874), blz. 19.

(290) kp, blad Raalte.

(291) Top.krt nr 378, schaal 1:25000 (1935).

(292) topatl 3, blad 19.

(293) topatl 3, blad 50.

(294) Topographische kaart van de linie van de IJssel, 1783, blad BB5. Bijlage bij: H.W.M. van der Wyck en J. Enklaar-Lagendijk: Overijsselse buitenplaatsen(Alphen aan den Rijn 1983).

(295) Berkenvelder II, Reg. nr 714.

(296) Berkenvelder II, Reg. nr 636.

(297) H. Scholtmeijer: Namen in de Noordoostpolder (Kampen 1987), blz. 52.

(298) topatl 3, blad 17.

(299) kp, blad Aalten.

(300) G.D. Janssen en P. Aaldering: De marke van Angerlo (Doesburg 1983), blz. 47.

[p. 25]

tels’⁽³⁰¹⁾); de Zwatte waoj, kolk (ten gevolge van dijkdoorbraak): Babberich⁽³⁰²⁾; 1855 Zwarten Berg (in het Kootwijkse Zand): Garderen, Barneveld⁽³⁰³⁾ (vormt een paar met Witten Berg in het Stroesche Zand; beide zanden bestaan uit duinvaaggrond: ‘overwegend..blond, uiterst humusarm, leemarm fijn zand’⁽³⁰⁴⁾); Zwarte Broek, 1802-12 Het Swarte Broek⁽³⁰⁵⁾, 1866 Zwartebroek: Barneveld⁽³⁰⁶⁾ (in 1890 gekwalificeerd als ‘moerasveen’⁽³⁰⁷⁾); 1802-12 't Swartegat, boerderij: Barneveld (in de buurt van Zwartebroek)⁽³⁰⁸⁾; Zwarte land (in Zwartebroek): Barneveld; Zwarteweg: Barneveld; Zwarte hof, streek: Bemmel⁽³⁰⁹⁾; Zwarte weg: Bemmel⁽³¹⁰⁾; Zwarte Steeg, 1752/53 Swarte Steeg: Bennekom⁽³¹¹⁾; Zwarte stukje, 1620 het swarte stukgen, 1758 het zwarte stuck: Bennekom⁽³¹²⁾; Zwarte Bemd, wei: Azewijn, Berg; Zwatte buske, ook gen. Duustere buske: Gelselaar, Borkulo, sectie A4; de Zwarte Bree: Geesteren, Borkulo, sectie G; Zwatte bree: Borkulo, sectie H1; Zwattenkamp: Geesteren, Borkulo, sectie F3; Zwarte Slat: Borkulo⁽³¹³⁾; de Zwarte kade, wei: Buurmalsen; de Zwarte kade, bos: Tricht, Buurmalsen; 1866 Zwarte Kade, weg: Buurmalsen⁽³¹⁴⁾; 1696 De Swarte Kade: Buurmalsen⁽³¹⁵⁾ (staat dwars op die uit 1866); Zwarte Akker, 1644 Swarten acker: Didam⁽³¹⁶⁾; Zwarte Delle, 1675 achter die swarte del, bouwstede en bw: Didam; Zwarte Gat: Didam; Zwarte Land, 1346 dat Zwartelant, bw, ‘zal ..een vrij late ontginning zijn en

(301) Straatnamenlijst van de gemeente Arnhem(Arnhem z.j.), blz. 62.

(302) A.H.G. Schaars: Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse dialecten WALD. De mens en de weerld-A (Doetinchem 1987), blz. 80.

(303) Top. krt 32: Amersfoort, schaal 1:50000 (1855).

(304) Bodemkaart van Nederland blad 32 oost: Amersfoort(1965) en Toelichting.. (Wageningen 1965), blz. 67.

(305) Topographische kaart van de Veluwe en Veluwe-zoom 1802-1812 door M.J. De Man(Alphen aan den Rijn 1984, herdruk), blad 12.

(306) kp, blad Barneveld nr 1.

(307) Uitkomsten landbouw deel 1, VI, blz. 3.

(308) Kaart De Man, blad 12.

(309) Pott, blz. 510.

(310) topatl 3, blad 112.

(311) Edelman-Vlam en C.H. Edelman: Toponymie van Bennekom. in: Een Veluws dorp (Bennekom 1958), blz. 130.

(312) Edelman-Vlam/Edelman, blz. 128.

(313) A.H.G. Schaars: Veldnamen op het ‘Aamschot’ bij Borculo. in: Archief de Graafschap 1976, blz. 84,85.

(314) kp, blad Buurmalsen.

(315) Nieuwe Kaart van den Lande van Utrecht(heruitgave Alphen aan den Rijn 1973), blad 9.

(316) A. Tinneveld, m.m.v. D.P. Blok: Toponymie van Didam (Amsterdam 1973), blz. 251. Overige namen in Didam zijn uit dezelfde bron afkomstig.

[p. 26]

zijn naam danken aan de zwarte bosgrond’: Didam; Zwarte Park, 1820 Het Zwarte Park, 1837 Bosperk of Zwarte Perk: Didam; de Zwarte weg, losplaats van spoorwegen: Doetinchem A2; de Zwarte weg, ‘met zwart gruis verhard’: Doetinchem, sectie B1; (de) Zwarte Kamp, grasland: Doornspijk; 1648 Swarten Camp: Doornspijk; (het) Zwarte land, grasland: Doornspijk; 1648 Swarte Landt: Doornspijk; 1667-87 veenen aen Swartewegh: Doornspijk⁽³¹⁷⁾; Zwarte weg, in 1878 aangelegde weg: Doorwert⁽³¹⁸⁾; de Zwartenhof: Driel; de Zwarte kolk, Swarte Kolck, bw: Duiven; Zwarte Berg(en), woning en dicht naaldhout/bos, 1869 De Zwarte Bergen⁽³¹⁹⁾: Otterlo/ Hoenderlo, Ede; Het Zwarte veld, hei: omgeving Hoenderlo, Ede; Eder Zwarte Venen: Ede⁽³²⁰⁾ (vormt een paar met de Eder Witte venen); het Zwarte Water: Lunteren, Ede⁽³²¹⁾; Zwarte haar, bw, 1646/47 De Swarte Haere, land: Rekken, Eibergen; 1581 ein acker up dem Schwarten Kampe, 1702 den Swarten Camp: Eibergen⁽³²²⁾; Zwartemaat, 1942 Zwarte maat, boerderij: Eibergen (vormt een paar met Wittemaat)⁽³²³⁾; 1959 kad.krt Zwarte steeg: Eibergen, sectie H; de zwarte hof: Elst sectie H3 (vormt een paartje met de Witte hof; de beide naast elkaar gelegen percelen liggen op dezelfde grond: rivierklei⁽³²⁴⁾, zodat kontrast onduidelijk blijft); de Zwarte hof, twee percelen: oost van Elst (één ervan wordt als volgt omschreven: ‘een hooggelegen perceel grasland, plaatselijk “De Zwarte Hof” genoemd..Het is het centrum van een ongeveer 10 ha grote oppervlakte oude cultuurgrond of tuineerdgrond.. donker gekleurde, diep humushoudende gronden.... Vermoedelijk heeft dit hooggelegen perceel bij latere overstromingen ook als vluchtheuvel gediend’⁽³²⁵⁾); de Zwartenhof: Elst, sectie I en C; het Zwarte land: Elst, sectie G1; het Zwarte land, bw, hagen: Wissel, Epe; Zwartenberg, Zwarte Berg⁽³²⁶⁾: Hulshorst, Ermelo; Zwarte Goor: Ermelo⁽³²⁷⁾; de Zwarte Kamp, wei:

(317) G. Westerink: Doornspijk en Elburg II (Bussum 1961), blz. 176.

(318) E.J. Demoed: Van een groene zoom aan een vaal kleed (Arnhem 1966, herdruk Oosterbeek 1953), blz. 120.

(319) kp, blad Ede nr 2.

(320) H.P. Deys: De Gelderse Vallei (Utrecht 1988), blz. 64.

(321) P. Hoekstra: Uit het verleden van Lunteren (Barneveld 1982), blz. 12.

(322) A.P. van Schilfgaarde: De graven van Limburg Stirum in Gelderland en de geschiedenis hunner bezittingen III, 3 (Assen 1961), blz. 120.

(323) kp, blad Eibergen nr 1; kad.krt 1942, blad B5.

(324) Bodemkaart van Nederland blad 40 west, schaal 1:50000(1975).

(325) Bodemkaart van Nederland. Toelichting bij de kaartbladen 40 West Arnhem en 40 Oost Arnhem (Wageningen 1975), blz. 195.

(326) topatl 3, blad 57.

(327) topatl 3, blad 57.

[p. 27]

Nunspeet, Ermelo (vormt een paar met de Witte kamp; beide percelen echter op dezelfde grond: gooreerdgrond: leemarm en zwak lemig fijn zand, matig humeus, zodat geen verschil is af te lezen⁽³²⁸⁾); 1780 de Swarte beeke, 1806 ten noorden de Swarte beeken⁽³²⁹⁾, ca 1865 de Zwarte Beek: Bredenbroek, Gendringen⁽³³⁰⁾ (deze beek stroomt door een gebied met lemig fijn zand met een zavel- of kleidek in de laagste delen⁽³³¹⁾); ca 1550 Swarten kamp, land: Gendringen; Zwarteweg, Zwòttewég: Groesbeek, sectie A; Zwarte Fles: Harderwijk en Hierden; 1867 Zwarte kolk, water: Wapenveld, Heerde⁽³³²⁾ (plas temidden van overslaggronden, een heterogene grondsoort die rondom een kolk, ontstaan ten gevolge van een doorbraak, wordt afgezet; het materiaal is uit de ondergrond afkomstig en heeft een zandig karakter⁽³³³⁾); Zwarte Weggetje, vroeger sintelweg: Hengelo⁽³³⁴⁾; zwarte kolk⁽³³⁵⁾, 1867 de Zwarte kolk: Hummelo (vormt een paar met de Witte kolk; ter plekke van beide kolken zandgrond, beekeerdgrond zonder onderscheiding)⁽³³⁶⁾; het Zwarte Schaar⁽³³⁷⁾, Zwarte schaar of Zwarte schoor, buurt⁽³³⁸⁾: Drempt, Hummelo; 1650 tussen die Broeckbeecke ende Swarte Ae: Amsen, Laren⁽³³⁹⁾; 1577 Een stuck lands, geheiten die swarte Goer⁽³⁴⁰⁾, 1646/47 Swarte Goor, wei: Lochem, Laren; 1867 Zwarte Veen: Laren⁽³⁴¹⁾; Zwarte Bree, bw: Lichtenvoorde; de Zwatte bree: Vragender es, Lichtenvoorde; ca 1841 de Zwartebree, bw: Lie-

(328) Bodemkaart van Nederland 27 west, schaal 1:50000 (1982) en Toelichting.. (Wageningen 1982), blz. 104.

(329) Geld LA Zutphen, blz. 417, 414.

(330) kp, blad Gendringen nr 1(z.j.).

(331) Bodemkaart van Nederland blad 41 west(1982) en Toelichting.. (Wageningen 1983), blz. 108.

(332) kp, blad Heerde nr 1.

(333) Bodemkaart van Nederland blad 27 oost, schaal 1:50000(1966) en Toelichting..(Wageningen 1966), blz. 19, 95, 125.

(334) Boerderij- en veldnamen in Hengelo (G.), verzameld door G. Harmsen en B. Menkveld. Tekst, o.r.v. L.H. Maas en A.H.G. Schaars(Doetinchem 1988), blz. 37.

(335) Kaart behorend bij Gids van Hummelo en Keppel(z.pl., z.j.).

(336) kp, blad Hummelo en Keppel; Bodemkaart van Nederland blad 40 oost, schaal 1:50000(1966).

(337) H. Stam: Kleine geschiedenis van Hummelo en Keppel (Zutphen 1987), blz. 40.

(338) Pott, blz. 510.

(339) J.J.S. Sloet en J.S. van Veen: Register op de Leenaktenboeken van het vorstendom Gelre en graafschap Zutphen. Het kwartier van Zutphen(Arnhem 1917), blz. 115.

(340) Geld LA Zutphen, blz. 121.

(341) kp, blad Laren nr 2.

[p. 28]

velde, Lichtenvoorde⁽³⁴²⁾; d'n Zwatten weg: Nede⁽³⁴³⁾; (1e en 2e) Zwarte land: Nijkerk (lage enkeerdgrond, lemig fijn zand, van goede kwaliteit; bovengrond bestaat uit rulle, homogeen zwarte grond⁽³⁴⁴⁾); Zwarte Weg⁽³⁴⁵⁾: Oldebroek; Zwarte Kolk, sprengengebied van de Wolfhezerbeek, vgl. 1570 die Swarte Colcxe hegge(vanaf ca 1730 meestal de Bilderberg genoemd): Oosterbeek⁽³⁴⁶⁾; 't Zwarte Gat, wei: Putten; 1850 de Zwarte kamp, hl en wei: Putten⁽³⁴⁷⁾; het Zwarte Land, 1747 't Swarte Landt, bw: Putten (lage enkeerdgrond in associatie met zwarte enkeerdgrond, zwarte grond synoniem met vruchtbare grond): Putten⁽³⁴⁸⁾; het Zwarte land, 1847 het zwarte land, bw: Groot Weelderen, Putten⁽³⁴⁹⁾; Zwarte land: Putten; het Zwarte water, grasland, oorspronkelijk heide, ca. 1925 ontgonnen: Putten, sectie G (de auteur denkt aan een verbastering van swet(te) ‘grensscheiding’ (niet zo waarschijnlijk in deze omgeving gezien de verspreiding van swette, die verderop nog ter sprake komt). Veel overtuigender is de opvatting van de zegsman die meent dat de naamgeving gezien moet worden in tegenstelling tot 't Witte Water, vennen met een zandige (witte) bodem in de aangrenzende gemeente Nijkerk. De bodem van 't Zwarte water, dat vlakbij de grens met Nijkerk ligt, is veenachtig)⁽³⁵⁰⁾. Zwarte weg: Putten, sectie K; 1802-12 de Zwarte Berg⁽³⁵¹⁾, Zwarte Berg: Rozendaal (mogelijk te beschouwen als tegenhanger van Valenberg in Loenen, even over de gemeentegrens⁽³⁵²⁾); 22 nov. 1677 het swarte stucke: Ruurlo⁽³⁵³⁾; Zwarte laand, laag liggend bouwland: Scherpenzeel⁽³⁵⁴⁾; 1896 het Bosch de Zwarte Laagte: Steenderen⁽³⁵⁵⁾; Zwarte Elzenkamp: Ooipolder, Ubbergen (naast Uitgerooide Elzenkamp en Elzenkamp sec; in dit geval waarschijnlijk géén kamp, waar zwarte elzen staan, maar

(342) Register markeverdeling Lichtenvoorde, 1840 of 1841 (geen inv. nr) (Streekarchief Oostgelderland)

(343) J.A.M. Dievelaar: Eiercollecte. in: Old Nee 1985, nr 15, blz. 24.

(344) Bodemkaart blad 32 oost, schaal 1:50000 (1965) en Toelichting..(Wageningen 1965), blz. 57.

(345) topatl 3, blad 45.

(346) Demoed, blz. 55, 51.

(347) W.J. Hagoort: Bijdrage tot de toponymie van Putten. Doctoraalscriptie (Utrecht 1984), blz. 328.

(348) Hagoort, blz. 328.

(349) Hagoort, blz. 329.

(350) Hagoort, blz. 329.

(351) Kaart De Man, blad 22.

(352) topatl 3, blad 85.

(353) Rechterlijk archief landdrostambt Zutphen nr 667(RAG).

(354) A 10.

(355) Archief St. Anthony Broederschap inv. nr 616(GAZ).

[p. 29]

een zwarte met elzen begroeide kamp); de Zwarte Kuil, kolk (buitendijks): Loenen, Valburg(volgens de overlevering zou hier een slot hebben gestaan, dat door een dijkdoorbraak werd weggevaagd als straf voor overmoedig gedrag van de burchtheer. Bij de ontstane kolk houdt de Boze de wacht)⁽³⁵⁶⁾; Zwarte Beek: Voorst; Zwarte Kamp, 13-4-1838 Dev.C. de Zwarte kamp, (akkermaals)bos: Voorst(vgl. Wittekamp); Zwarte kolk, 12-3-1841 Dev.C. de Zwarte Kolk, erf en goed: Wilp, Voorst; Zwarte Kamp, wei: Wadenooien; Zwarte stuk: Wageningen (vrij goed van kwaliteit)⁽³⁵⁷⁾; Zwartenbeer of Berg: Wijchen, sectie F; den Zwarten barg, hoog terrein: Winterswijk; 't Zwatte brook, bw en wei: Winterswijk, sectie A2; 't Zwatte brook, (hooi)wei, vroeger erg moerassig/nat: Winterswijk, sectie A16; Zwattendiek, zandweg, vroeger zwart door sintelverharding: Winterswijk, sectie H5; den Zwarten hook, wei: Winterswijk, sectie E8; de Zwatte horst, bw: Winterswijk, sectie A13; Zwartenkamp: Winterswijk; den Zwartenkamp, wei: Winterswijk, sectie E11; de Zwarte stegge, binnenweg: Winterswijk, sectie B1; 't Zwatte water, Zwarte water, wei: lage wei, vroeger water: Winterswijk, sectie E10; 't Zwatte water, wei: Winterswijk, sectie G5 (‘put gaf zwart water’, ‘put gaf donker water’); 't Zwarte venne (uitspraak te Varseveld’), 't Zwarte vêne (uitspraak te Aalten), vroeger lage heide met veen, ca 1865 Het Zwarte Veen: Varsseveld, Wis⁽³⁵⁸⁾ (vgl. 1808 ‘uijt het groote vheen gelegen agter Varsseveld, tegens de grensen van Aalten en Ligtenvoorde, word bovenaf eerst gestooken eenen witten, grauwen, zeer ligten torff, nauwlijks het uijtsteken en verder bewerken waardig. Daarna vind men eene laage zwartagtigen turffgrond, beter en wat zwaarder’⁽³⁵⁹⁾. Het gebied, dat aansluit bij Zwarte veen in Aalten, is gedeeltelijk moerig (zwart van kleur); het is afgegraven. In het aangrenzende terrein 't Goor zijn nog resten veen aanwezig⁽³⁶⁰⁾); 1621 een stuck genoomt den Swarten acker: Zelhem⁽³⁶¹⁾; 1646/47 Den Swarten Acker, bw: Zelhem; 1643 't Zwarte Veen⁽³⁶²⁾: Zelhem;

(356) A.R. Hol: De Betuwe (Leiden 1957), blz. 318.

(357) W.A.J. Oosting: Bodemkunde en bodemkarteering in hoofdzaak van Wageningen en omgeving (Wageningen 1936), blz. 72.

(358) kp, blad Wisch nr 2 (z.j.).

(359) Statistieke beschrijving van Gelderland van 1808 II. Kwartier van Zutphen (Arnhem 1986), blz. 257.

(360) Bodemkaart van Nederland blad 41 west, schaal 1:50000 (1982) en Toelichting (Wageningen 1983), blz. 43, 64.

(361) Geld LA Zutphen, blz 240.

(362) G.J. van Roekel: Boerderijen binnen de Halse Mark. in: Kronyck van Deutekom en Salehem 1986, jrg 10, blz. 95-96.

[p. 30]

*** wit: 't Witteveen, vroeger zure grond met hoog- en laagveen, 1717 ‘dat de Vreemde ende buiten de Boerschopp Haart woonende Luijden haar veen, het Witte Veen ordinaris genoemd, zeer benadeelden met steeken en weg voeren van Turff..⁽³⁶³⁾’, 1867 Witteveen: Aalten⁽³⁶⁴⁾ (op de bodemkaart is hier een komvormige, moerassige laagte aangegeven⁽³⁶⁵⁾); 1850 de Witte Beek en de Witte Sprong, beken: 't Loo, Apeldoorn⁽³⁶⁶⁾ (kontrast met Kleibeek? op bodemkaart slechts zandgrond te ontwaren, vooral zwarte enkeerdgrond⁽³⁶⁷⁾); ‘turf uit het zoogenaamde Bleeke- of Wittemeer’, ‘voornemen..den spiegel van den veenplas van het Bleeke Meer te doen dalen’⁽³⁶⁸⁾, 1932 Bleekemeer⁽³⁶⁹⁾, plassen in drassig terrein: Uddel, Apeldoorn; de Witteberg, den Witten Berg, 1855 Witten Berg⁽³⁷⁰⁾, 1866 Witten Berg (in Het Stroesche Zand): Garderen, Barneveld⁽³⁷¹⁾ (vormt een paar met Zwarten Berg in het Kootwijkse Zand); het Wittegoor: Barneveld; 1490 weiland in de Wytenhorst in de buurschap Lengell, kerspel Sedem⁽³⁷²⁾, 1646/47 de Wittenhorst, land: Zeddam, Berg; ('t) Wittag, wel uit *Withag: Haarlo, Borkulo, sectie D2,1; 1802-12 Het Witte Veen: bij Eerbeek, Brummen⁽³⁷³⁾; Hoge en Lage Witteveld, 1729 op dat Witteveld, bw: Didam⁽³⁷⁴⁾ (donkere landbouwgrond); Withagen, 1431/32 van den Wythagen, 1443/44 van den Wythage: Doetichem (met verklaring wit ‘wilg’)⁽³⁷⁵⁾; 1698 de Withof: Barlham, Doetinchem⁽³⁷⁶⁾; 1615 onder den Witten Pol: Terborg of Doetinchem⁽³⁷⁷⁾; Witweg, ca. 1650 langs

(363) B.D. Rots: Aalten en Bredevoort in vervlogen tijden (Aalten 1950), blz. 83.

(364) kp, blad Aalten.

(365) Bodemkaart van Nederland blad 41 oost, schaal 1:50000 (1982) en Toelichting.. (Wageningen 1983), blz. 149.

(366) H.W.M. van der Wyck: Atlas Gelderse buitenplaatsen. De Veluwe (Alphen aan den Rijn 1988), individuele kaart nr 79.

(367) Bodemkaart van Nederland blad 33 west, schaal 1:50000 (1979).

(368) W. Pleyte, A. van den Bogert en H. Bouwheer: Uddel en Uddeler Heegde (Barneveld 1889), blz. 92, 5.

(369) Top.krt, blad 392, schaal 1:25000(1932).

(370) Top.krt, blad 32, schaal 1:50000(1855).

(371) kp, blad Barneveld nr 2.

(372) A.P. van Schilfgaarde: Het archief van het huis Bergh. Regestenlijst van oorkonden. Tweede stuk (z.pl. 1932), Reg. 1367.

(373) Kaart De Man, blad 22.

(374) Tinneveld/Blok, blz. 131 en 166.

(375) P. Moors: Toponymie van IJzenvoorde, Oosselt en Gaanderen bij Doetinchem. Toponiemen tot 1650 (scriptie 1979). Glossarium G 153.

(376) Gld LA Zutphen, blz. 195.

(377) Moors, G 154.

[p. 31]

den Witwech: Doetinchem⁽³⁷⁸⁾; Eder Witte venen: Ede⁽³⁷⁹⁾ (vormt een paar met de Eder Zwarte venen); 1942 Witte maat, boerderij: Eibergen⁽³⁸⁰⁾ (vgl dito Zwarte maat); de Witte hof: Elst sectie H3 (vormt een paartje met de Zwarte hof); de Witte, Voorste Witte, bw en hagen: Dijkhuizen, Epe; den Witten Akker, bw: Dijkhuizen, Epe; in de Withagen, wei: Emst, Epe; 14-4-1848 Dev.C. het Witte veen: Westendorp, Epe; Witte weg, onverharde weg: Gortel, Epe; de Witte kamp: Nunspeet, Ermelo (paar met de Zwarte kamp); Witte Boomkamp: Nunspeet/Elspeet: Ermelo (polyinterpretabel: wit kan bij boom of bij kamp horen); de Witte klap, Witte klep, bos: Nunspeet, Ermelo (klep ‘zandhoogte, zandverstuiving’⁽³⁸¹⁾); 't Witte zand, Witte Zand: Hulshorst, Ermelo; 1646/47 de Wit, land: Netterden, Gendringen; 16e eeuw Witte weykens, ontgonnen moerasbos: Bredenbroek, Gendringen⁽³⁸²⁾; Wittendijk⁽³⁸³⁾, weg: Gorsel⁽³⁸⁴⁾; den Witten of Langen kamp: Almen, Gorsel⁽³⁸⁵⁾; De Witte maette: Harfsen, Gorsel⁽³⁸⁶⁾; de Witte Hagen: Harderwijk-Hierden, sectie B; Witteveen, streek: Harderwijk⁽³⁸⁷⁾; 1660 de Hooge Wittebrinck, de Syde Wittebrinck: Hengelo⁽³⁸⁸⁾; Witte Weg: Malden, Heumen⁽³⁸⁹⁾; 1427 eenen slach op de kalden voirt, anders geheiten Wittenbrinck⁽³⁹⁰⁾: Hummelo; Witte kolk: Hummelo⁽³⁹¹⁾ (vormt een paar met de Zwarte kolk in de onmiddellijke nabijheid); 1646/47 Witpoelen, wei, 29 sept. 1679 de Witte poelen⁽³⁹²⁾: Hummelo; Witzand, 1524 van Wittensande biss an Nyrlaer segget, 1707 Van Witsant tot aen Neerlaers segget⁽³⁹³⁾, 1867 Witzand⁽³⁹⁴⁾, boerderij: Zwiep, Laren; de Wit, wei: Lichtenvoorde; ca 1841 de Witbree, bw: Lievelde, Lichtenvoorde, sectie A; ca 1841 den Witkop, bw: Lievelde, Lichtenvoorde ((zand)kop

(378) Moors, G 154.

(379) Deys, blz. 64.

(380) Kadasterkaart 1942, blad B5.

(381) Schönfeld, Veldnamen, blz. 39.

(382) Excerpt uit Archief Huis Bergh (in PJMI).

(383) topatl 3, blad 76.

(384) Van Gerstlo tot Gorssel (Gorssel 1984), blz. 61.

(385) Kaartboek ONWZ, inv.nr 642.

(386) Kaartboek Oude en Nieuwe Weeshuis Zutfen inv.nr 642(GAZ).

(387) Pott, blz. 485.

(388) Gld LA Zutphen, blz. 329.

(389) topatl 3, blad 126.

(390) Gld LA Zutphen, blz. 254.

(391) Gids van Hummelo en Keppel.

(392) Rechterlijk archief nr 667(RAG).

(393) J.J.S. Sloet: Geldersche markerechten II ('s-Gravenhage 1913), blz. 233, 237.

(394) kp, blad Laren nr 2.

[p. 32]

‘hoogte’⁽³⁹⁵⁾); het Witte Bosch: Nijkerk; het Witte water: Nijkerk(ven met witte, zandige bodem. Vormt waarschijnlijk een paar met het Zwarte water in Putten; vgl. nog het Witte water in Putten hieronder); de Witte berg: Overasselt; Withaag: Putten⁽³⁹⁶⁾; 1560 ‘zecker sant, die Withaer genaempt, daer als van allen platten sanden die beesten mosten affgehouden worden ende voirts daert nootlijcxt waer met heyt bestroyt te werden’: Putten⁽³⁹⁷⁾; het Witte land, grasland, vroeger bouwland, hakhout en heidegrond: Putten, sectie I(vermoedelijk naar het zandige karakter van de grond)⁽³⁹⁸⁾; Witte water, water: Putten (mogelijk identiek met het Witte water in Nijkerk); Witte koele: Ruurlo; Witte Riet, 1760 het turven..in een seeker veen 't Witte Ried genaamt: Heren- of Ruurlose broek: Ruurlo⁽³⁹⁹⁾; 1537 erve ende goet Wittenberch⁽⁴⁰⁰⁾, 1867 Wittenberg⁽⁴⁰¹⁾, boerderij: Scherpenzeel; 1383 Wittenoerde⁽⁴⁰²⁾, 1650 (erve) Wittenoort, 1867 Wittenoord⁽⁴⁰³⁾: op de grens van Renswoude en Scherpenzeel; 1646/47 Den Grooten Wittenhaegen, bw en wei, 1940 kad.krt Withagen, huis: Toldijk, Steenderen sectie H; Withagen, boerderij: Voorst⁽⁴⁰⁴⁾; Wittekamp, boerderij: Voorst⁽⁴⁰⁵⁾ (vgl. Zwarte kamp); Witlage, huis: Voorst⁽⁴⁰⁶⁾ (eventueel foutief voor Withage?); het Witteveen, huis, 1950 kad.krt Het Witte veen: Twello, Voorst, sectie B; 1496 Den witten Bol: Waardenburg (bol ‘zandplaat, zandbank’)⁽⁴⁰⁷⁾; 1646/47 de Witte kempe: Wijchmond, Warnsveld; ca 1865 Witte Vreden, huizen: Winterswijk⁽⁴⁰⁸⁾ (vrede ‘afgebakende (niet omheinde) grond, voor privégebruik aan de gemeenschappelijke grond onttrokken’⁽⁴⁰⁹⁾;

(395) WALD. De mens en de weerld-A, blz. 27.

(396) kp, blad Putten.

(397) R. Wartena: Zanden en branden op de Veluwe. Twee rapporten uit de zestiende eeuw. in: Bijdragen en Mededelingen van Gelre LXXVI (1985), blz. 157.

(398) Hagoort, blz. 323.

(399) Archief Hof van Gelre inv. nr 1128 (RAG).

(400) A.J. Maris: Repertorium op de Stichtse leenprotocollen uit het landsheerlijke tijdvak. I. De Nederstichtse leenacten ('s-Gravenhage 1956), nr. 357.

(401) kp, blad Scherpenzeel.

(402) S. Laansma: Boerderijen en boerengeslachten te Renswoude(Renswoude 1972), blz. 92.

(403) LA Gelre en Zutphen. Het kwartier van Arnhem (Arnhem 1917), blz. 120; kp, blad Scherpenzeel.

(404) Oude boerderijen en hofsteden in de gemeente Voorst. In kaart gebracht door J. Hattink (Twello 1982).

(405) Hattink.

(406) Pott, blz. 485.

(407) Schönfeld, Veldnamen, blz. 25.

(408) kp, blad Winterswijk (z.j.)

(409) L.H. Maas: Veldnamen in Hengelo. in: Boerderij- en veldnamen in Hengelo (G.). Tekst, blz. 10.

[p. 33]

den Wittenwal, houtwal: Winterswijk E10; 1424 (Grete) then Withage⁽⁴¹⁰⁾, mogelijk identiek met 1646/47 Withagh, goed: Silvolde, Wis; 1867 Wittenbrink: Zelhem⁽⁴¹¹⁾; 1643 't Witte veen: Halle, Zelhem (vormt een paar met 't Zwarte veen)⁽⁴¹²⁾;

*** grijs: Grijsoord, huis: Arnhem⁽⁴¹³⁾; 1646/47 Grijsbroeck: Baar en Latum, Angerlo; Grijzeveen, 1866 Het Grijze Veen, terrein met plassen⁽⁴¹⁴⁾: Voorthuizen, Barneveld; 1742 Grijselandt: Lieren of Engeland: Beekbergen⁽⁴¹⁵⁾ (in deze omgeving diverse zandgronden⁽⁴¹⁶⁾); 19e eeuw Grijze Bemd: Groot Azewijn, Berg; 1646/47 Grys Malthorst: Hummelo, Drempt (mogelijk een psn, vgl. Grijsgoet hieronder); de grijze kuilen, wei: Arkemheen, Nijkerk; 1867 het Grijze Veen, plas: Nijkerk⁽⁴¹⁷⁾; Grijzeberg: Rozendaal⁽⁴¹⁸⁾; den Griezenbulten, bw: Winterswijk sectie D9 (zandgrond, vgl enkele percelen verderop echter den Kalkbulten, eventueel een klein niet gekarteerd kalkplekje? Volgens de bodemkaart ligt de (lichtgrijze) muschelkalk overigens meer naar het noordoosten, bij Ratum)⁽⁴¹⁹⁾; de Grieze maot, ook gen. de Zoere maot, wei: Winterswijk sectie A1; Speciaal in Liemers en Achterhoek moet rekening worden gehouden met een persoonsnaam, zoals b.v. aangetroffen in de toponiemen Grijsslag, Grijs'Hekken en Grijze Wolters Weide: Didam⁽⁴²⁰⁾; ook 1663 Grysengoed: Ziek, Gendringen bevat vermoedelijk een persoonsnaam, zo ook wellicht 1524 het Grissenslach in dezelfde plaats⁽⁴²¹⁾. Goed kombineert vaak met een psn en een persoonsnaam Grys(e) komt in deze omgeving voor⁽⁴²²⁾; vgl. ook

(410) Schilfgaarde, De Graven van Limburg Stirum.. III, 2, blz. 59, Reg. 368.

(411) kp, blad Zelhem (vgl. Wittenbrink over de grens in Hummelo).

(412) Van Roekel, blz. 95-96.

(413) Pott, blz. 140.

(414) kp, blad Barneveld nr 1.

(415) H.J. Moerman: Plaatsnamen van de Oost-Veluwe. in: N.G.N. XII (1948), blz. 20.

(416) Bodemkaart van Nederland blad 33 west, schaal 1:50000 (1979).

(417) kp, blad Nijkerk.

(418) D. Otten: Landschap en plaatsnamen van de Veluwezoom (Arnhem 1988), blz. 63.

(419) Bodemkaart van Nederland blad 41 oost, schaal 1:50000 (1982) en Toelichting.. (Wageningen 1983), blz. 139.

(420) Tinneveld/Blok, blz. 114.

(421) A.P. van Schilfgaarde: Het archief van het huis Bergh. Regestenlijst van oorkonden. Tweede stuk (z.pl. 1932), Reg. 2063.

(422) Zie A.P. van Schilfgaarde: Het archief van het Huis Bergh. Index(z.pl. 1932), blz. 85.

[p. 34]

1646/47 Grijsgoet: Hummelo, Drempt en 1608 Grysengoet⁽⁴²³⁾, ook (ongedateerd) 's Grysen Goedt: Stokkum, Berg⁽⁴²⁴⁾.

Utrecht: zwart: Zwarte bergje, huis: Amersfoort (vormt een paar met Witte bergje); Zwarteweg: Lage Vuurse, Baarn⁽⁴²⁵⁾ (hoogst waarschijnlijk naar sintelverharding. De weg sluit aan op de gelijknamige weg in Hilversum); 1867 De zwarte Heuvels: De Bilt⁽⁴²⁶⁾; Zwartenoord, de Zwarte Noord, hl, wei: Bunschoten; Schapendrift of Zwarte weg: Driebergen⁽⁴²⁷⁾; 1868 De Zwarte Tuin, 1928 De Zwarte Tuin, hl, wei en bw: Hoogland⁽⁴²⁸⁾; het Zwart, bos, zandgrond: Leersum; Zwarte Steeg, 1777 Swarte Steeg⁽⁴²⁹⁾: Hamersveld, Leusden; het Zwarte Water, moeras⁽⁴³⁰⁾: Maarsbergen en/of Leersum; 1696 Swarte Waert⁽⁴³¹⁾, 1866/1865 Zwarte Water, waterloop: Utrecht en Maartensdijk⁽⁴³²⁾; 1757 de Swarteweg⁽⁴³³⁾, ca 1865 Zwarten weg⁽⁴³⁴⁾: Soest; de Zwarte Goor, 1866 Zwarte Goor, land en hofstede: Stoutenburg⁽⁴³⁵⁾; de Zwarte kamp(en), wei (bij het Zwarte Goor): Stoutenburg; Zwarte land, deel van het Zwarte Goor: Stoutenburg; Zwarte bosje: Venendaal; zwarte dijk⁽⁴³⁶⁾, ook gen. Zwarte weggetje (= Meentweg)⁽⁴³⁷⁾: De Meern, Vleuten (naar de vroegere bekleding met kolengruis); 1867 De Zwarte Heuvel: Zeist⁽⁴³⁸⁾;

*** wit: Witte bergje, huis: Amersfoort⁽⁴³⁹⁾ (vormt een paar met Zwarte bergje); Witte Laan: Baarn (loopt door het Baarnsche

(423) Archief Huis Bergh, inv. nr 744(excerpt in PJMI).

(424) W. Bronkhorst: Oude Berghse goederen. in: A.G. van Dalen: Bergh. Heren, Land en Volk (Nijmegen 1979), blz. 64.

(425) Pott, blz. 511; Grote Provincie Atlas, schaal 1:25000 (Groningen 1988), blad 136.

(426) kp, blad De Bilt.

(427) Kaart behorend bij: A.N. van Woude: Gids voor de gemeenten Driebergen en Rijsenburg (Driebergen z.j., 2e druk).

(428) kp, blad Hoogland.

(429) R. Tijmensen, R. Polak en A.J. van Kooy: Onderzoek naar de herkomst van de naam: ‘Smoussesteeg’. in: Historische kring Leusden 1985, jrg 1, nr 2, blz. 10.

(430) A.F. Bakker: 800 jaar Maarsbergen (Maarsbergen 1968), blz. 135 en 151.

(431) Nieuwe Kaart van den Lande van Utrecht, blad 8.

(432) kp, bladen Maartensdijk en Utrecht.

(433) Nieuwe Legger 11 mrt 1757 (excerpt PJMI).

(434) kp, blad Soest(z.j.).

(435) kp, blad Stoutenburg.

(436) Herinneringen van een dorpsbewoner. in: Historische Vereniging Vleuten, De Meern, Haarzuilens 1982, jrg 2, nr 1, blz. 7.

(437) T. Niessen-Verhoef: De Meentweg. in: Hist. Ver. Vleuten enz. 1984, jrg 4, nr 4, blz. 267.

(438) kp, blad Zeist.

(439) Pott, blz. 485.

[p. 35]

bosch)⁽⁴⁴⁰⁾; de Witboom, boerderij: Bunnik (‘'n Witboom is 'n soort witte populier of abeel’⁽⁴⁴¹⁾); Wittebarg: Bunschoten; Witte bergen: Eemnes⁽⁴⁴²⁾; de Witte Haar of Valendriest: Hoogland⁽⁴⁴³⁾; Witte water, water en riet: Loosdrecht (mogelijk naar de zandbodem⁽⁴⁴⁴⁾); 1802-12 Wittelaar, boerderij: Renswoude⁽⁴⁴⁵⁾; Witte Hull: Zeist⁽⁴⁴⁶⁾; Wittelaan (nu Kritzingerlaan e.o.): Zeist⁽⁴⁴⁷⁾ (in dezelfde buurt Donkerelaan, gedeelte van de Slotlaan, vroeger omzoomd door drie rijen zware bomen, die veel schaduw gaven, vandaar de in de volksmond ontstane benaming)⁽⁴⁴⁸⁾; niet noodzakelijk als duo te beschouwen);

Noordholland: zwart: het zogenaamde zwarte pad (aangelegd na 1880): Aalsmeer⁽⁴⁴⁹⁾; Zwarte of Schinkelpolder: Aalsmeer (‘naar zwarte veenaarde’⁽⁴⁵⁰⁾, ‘De Schinkelpolder..wegens den zwarten grond ook wel genaamd “Zwarte Polder”’⁽⁴⁵¹⁾; zwart kan echter ook secundair zijn: naar de kleur van de molen, aan de rand van de polder, het Zwarte Molentje⁽⁴⁵²⁾); Zwarteweg: Aalsmeer (met verklaring: naar zwarte veenaarde of koolaspad?): Aalsmeer⁽⁴⁵³⁾; Zwartepad, bw: Aartswoud; Zwartendijk, polder: Akersloot⁽⁴⁵⁴⁾; Zwarte weggetje, benaming in de volksmond voor Zwartegouw, een circa 1965 aangelegd pad: Zunderdorp/Schellinkwoude, Amsterdam⁽⁴⁵⁵⁾; Zwarteweg: Breezand, Anna Paulownapolder⁽⁴⁵⁶⁾; (het) Zwart(e) del, 1584 Swardtdeell, stuk land

(440) J.F. Rinke: Schoone Plekjes in Nederland 1 Baarn (Baarn 1904).

(441) P. Vinc. van Wijk: Boerderijnamen (Leiden 1948, 2e druk), blz. 76.

(442) Nieuwe straatnamen en huisnummering. in: Historische kring Eemnes 1983, nr 2, blz. 62.

(443) W. van Iterson: De historische ontwikkeling van de rechten op de grond in de provincie Utrecht I (Leiden 1932), blz. 482.

(444) Vgl. M. Schönfeld: Van kleur en water. in: M.V.N. 1952, jrg 28, nr 3-4, blz. 118.

(445) Kaart De Man, blad 3.

(446) topatl 1, blad 60.

(447) L. Visser: Zeist, groei en bouw. De straatnamen van Zeist (Zeist 1988).

(448) H.L.L. van Hoogenhuyze: Zeist in oude ansichten (Zaltbommel 1975, 3e druk), blz. 79.

(449) G.H.J. Sloothaak: Een heel klein poldertje: het poldertje van Sloothaak. in: Oud Nuus 1983, jrg 13, nr 4, blz. 25.

(450) J. Lunenburg: Over weg en straatnamen. in: Oud Nuus 1982, jrg 12, nr 2, blz. 27.

(451) Uitkomsten van het onderzoek naar den toestand van den landbouw in Nederland II ('s-Gravenhage 1890), XLII, blz. 3.

(452) Kudelstaart. Geschiedenis van een grensgeval. o.r.v. P.J.J.M. van Wees (Kudelstaart 1988), blz. 55, 59.

(453) Lunenburg, blz. 27.

(454) Pott, blz. 510.

(455) J.A. Wiersma: De naam van onze straat (Amsterdam 1987, derde druk), blz. 269.

(456) J.T. Bremer: Een zwaar leven (Schoorl 1986), blz. 60.

[p. 36]

met laagten: Assendelft⁽⁴⁵⁷⁾; Zwarte Waal: Avenhorn; De Zwarte weg, in 1853 omschreven als ‘de nieuwe puin- of schilpweg’, in het midden van de 17e eeuw een naamloos privépad: Bennebroek⁽⁴⁵⁸⁾; 1815 Een Stukje Boschland genaamd het Zwartje: Bergen⁽⁴⁵⁹⁾; Zwarte weg, zwarte sintelweg door zandkuil: Bergen⁽⁴⁶⁰⁾; 1812 Een stuk bosch genaamt het Zwartegat: Overveen, Bloemendaal⁽⁴⁶¹⁾; Zwarte Weg, voormalig voetpad, in 1872 met kolensintels verhard: Aardenhout, Bloemendaal⁽⁴⁶²⁾; het zwarte weggetje, vroeger benaming in de volksmond voor de Aelbertsbergweg: Bloemendaal⁽⁴⁶³⁾; 1936 Zwarte weg (paralellel aan de Holenweg): Westerblokker, Blokker⁽⁴⁶⁴⁾ (vlakbij 1824 Groene Dijk, identiek met de Koewijzend en Bangert in dezelfde plaats); Zwarte veld: Broek op Langedijk; ca 1817 de Zwarteweg, (nu: Comeniuslaan): Bussum⁽⁴⁶⁵⁾; Zwarteweg: Diemen⁽⁴⁶⁶⁾; het Zwarte Pad, stroperspad langs Kollenduin: Egmond aan Zee⁽⁴⁶⁷⁾; Zwartewegje of Groenewegje: Spaarnwoude-Haarlemmerliede⁽⁴⁶⁸⁾; swartewal: Graft⁽⁴⁶⁹⁾; Haarlemmermeer, 17e eeuw De zwarte Haarlem-meer⁽⁴⁷⁰⁾; Zwarte weg: Heemskerk⁽⁴⁷¹⁾; Zwartehoek, bw: Heerhugowaard-zuid; Zwartepad, twee paden; één van beide was verhard met (zwarte) kolenslakken: Den Helder⁽⁴⁷²⁾; Zwarte(n)berg, heuvel met bos begroeid (bij opgravingen in 1843 werden hier een stenen muur en een

(457) G.J. Boekenoogen: De Zaansche volkstaal (Leiden z.j.), kol. 1274.

(458) J.W. Groesbeek: Bennebroek beeld van een dorpsgemeenschap (Bennebroek 1982), blz. 85, 91.

(459) Notitie van de Voormalige Hooge en Vrije Heerlijkheid Bergen...(Alkmaar 1815), blz. 32.

(460) P. Rus: Gids voor Bergen en Bergen aan zee(Bergen 1909), blz. 15.

(461) Bijdragen tot het bronnenonderzoek naar de ontwikkeling van Nederlandse historische tuinen, parken en buitenplaatsen 12. Elswout te Overveen (Zeist 1983), blz 26.

(462) C.W.D. Vrijland: Geschiedenis van Bloemendaal en Aerdenhout (Haarlem 1975), blz. 154 en 236.

(463) A.M.G. Nierhoff: Bloemendaal lanen en wegen (Bloemendaal 1963), blz. 9.

(464) L. Hoogeveen: Straatnaamgeving in Westerblokker 1945-1975. in: Oud Hoorn 1988, jrg 10, nr 2, blz. 57.

(465) A.C.J. de Vrankrijker: Bussum's grondgebied. Bussum in historisch perspectief. in: Tussen Vecht en Eem/Vrienden van het Gooi 1983, jrg 1, nr 2, blz. 93.

(466) Pott, blz. 511.

(467) Naamkundelijst 8, E 41.

(468) Pott, blz. 511.

(469) Jan Blaauw: Oude namen op het Schermereiland. in: Een nieuwe chronyke 1985, jrg 2, nr 2, blz. 27.

(470) M. Schönfeld: Nederlandse waternamen. Bijdragen en Mededelingen der Naamkunde-commissie enz. VI (Amsterdam 1955), blz. 204.

(471) topatl 1, blad 22.

(472) W. Stoll: Helderse straatnamen(Den Helder 1986), blz. 73.

[p. 37]

laag houtskool aangetroffen), 1867 Zwarte berg⁽⁴⁷³⁾, nu als straatnaam in gebruik, met verklaring ‘bestaat uit opmerkelijk zwart gekleurd zand’⁽⁴⁷⁴⁾: Hilversum⁽⁴⁷⁵⁾; Zwarteweg: Hilversum (wegbedekking bestond oorspronkelijk uit sintels)⁽⁴⁷⁶⁾; 1614, kopie 1797 de Zwarte Aarden: Kastrikum⁽⁴⁷⁷⁾; het Zwarte Konijn, duinvlak: Kastrikum⁽⁴⁷⁸⁾ (metafoor?); Zwarte Vlak: Bakkum, Kastrikum⁽⁴⁷⁹⁾; de Zwarte Wijd: Koedijk(wijd ‘breed water’⁽⁴⁸⁰⁾); 1866 De Zwarte Berg, heuvel: Laren⁽⁴⁸¹⁾; Zwarte Dam: Midwoud; 1575 Zwarte poel: Midwoud (in buurt van Tlichte water)⁽⁴⁸²⁾; 1818/36 't Zwartje bij de Gankert: Midwoud; 1628 die swart schoet⁽⁴⁸³⁾, 1818/36 de Zwarte Schoot: Midwoud⁽⁴⁸⁴⁾ (of hoort zwart hier bij een psn? Vgl. 1618 swarte piets schoet⁽⁴⁸⁵⁾, eveneens in Midwoud; schoot ‘rietschoot’ of variant van schot?⁽⁴⁸⁶⁾); Zwarteweg: Naarden⁽⁴⁸⁷⁾; Zwarte man: Noordscharwoude (‘slecht land, men werd zwart van armoede’); Zwarte man, Zwartemanje, grasland, drassige veengrond: N. en Z Schermer(manje, verkleinwoord van man⁽⁴⁸⁸⁾); Zwartenweg, buurt: Ouderkerk aan den Amstel, Ouderamstel⁽⁴⁸⁹⁾; Zwarte Blink, duin: Schoorl⁽⁴⁹⁰⁾ (het duinzand bij Schoorl heeft een opvallend witte kleur⁽⁴⁹¹⁾); 1575 Suarte veld⁽⁴⁹²⁾, 1681 Het oude Swarte veldt, vlak terrein temidden van

(473) kp, blad Hilversum.

(474) A.H. Meijer: Straatnamenboek van Hilversum (Hilversum 1988), blz. 231.

(475) J. Schipper: Gids voor Hilversum en omstreken (Hilversum 1902), blz. 13 en 53; J.W. Draaijer: Gids voor 't Gooi en Baarn (z.pl., z.j., 2e druk), blz. 17.

(476) Meijer, blz. 231.

(477) J.H. Hingman: Inventaris der verzameling kaarten berustende in het Rijksarchief. Tweede gedeelte ('s-Gravenhage 1871), inv. nr 39 (excerpt R. Rentenaar).

(478) C. Schoen, Bakkum (verzameling R. Rentenaar).

(479) C. Schoen, Bakkum (verzameling R. Rentenaar).

(480) Schönfeld, Waternamen, blz. 267v.; Boekenoogen, kol. 1216.

(481) kp, blad Laren.

(482) Caerte Van noorthollant..anno 1575..by..Joost Iansch.

(483) Stukboek Midwoud 1628 (excerpt in PJMI).

(484) Generaal Stukboek Midwoud (excerpt in PJMI).

(485) Banboek Midwoud 1618(excerpt in PJMI).

(486) Boekenoogen, kol. 903, 831, 907.

(487) Pott, blz. 511.

(488) Boekenoogen, kol. 610.

(489) Pott, blz. 510.

(490) Wandelkaart van de gemeente Schoorl en de Staatsduinen, schaal 1:15000.

(491) H.C. de Roo: De bodemkartering van Nederland XIV. De bodemgesteldheid van Noord-Kennemerland('s-Gravenhage 1953), blz. 16, 80.

(492) Caerte Van noorthollant 1575.

[p. 38]

duinen: Schoorl⁽⁴⁹³⁾ (niet meer herkenbaar op bodemkaart); de Zwarte Dam, grasland, laagveen-klei: Sijbekarspel; 1728 Swart Nolleke by 't Glop: Tessel⁽⁴⁹⁴⁾ (vormt een duo met Witte Nol; nol ‘zandhoogte, laag stuifduin’, nu vaak afgegraven⁽⁴⁹⁵⁾; vgl. nog: ‘In de nollen en kleine duinen vindt men, behalve mos en helm, eenig duinwilg, duinriet, wilde dorenstruiken, met gele bessentrossen (eene soort van brem of braam) en wilde vlier, welke planten men ook hier en daar aan de groote duinen vindt’⁽⁴⁹⁶⁾); Zwarte rigchel, 1866 Zwarte rigchel⁽⁴⁹⁷⁾: Tessel; Zwarte Hoek: Uitgeest; Zwarte ven: De Zien, Uitgeest(vormt een paar met Witte ven, waarnaast Blauwe ven. Zowel Zwarte als Witte ven liggen op stroomwalgrond (min of meer zavelige grond) zonder zichtbaar onderscheid. Deze gronden hebben in De Zien overigens een vrij onregelmatig karakter.⁽⁴⁹⁸⁾); Zwarte lid, duin: Vlieland⁽⁴⁹⁹⁾ (vormt een paar met Witte of Oosterlid; lid hier in de betekenis ‘helling’ o.i.d. Het woord moet identiek zijn met lid ‘deksel’ dat dezelfde herkomst heeft als zweeds lid ‘helling’⁽⁵⁰⁰⁾); Zwart en bruin: Waarland (interpretatie onduidelijk); Zwarteweg: Weesperkarspel⁽⁵⁰¹⁾; Zwarte pad: Zaandam⁽⁵⁰²⁾; 1746 Cleyn Swarte velt, Groot Swarte velt, twee vlakken temidden van duinen⁽⁵⁰³⁾, 1865 Het Zwarteveld⁽⁵⁰⁴⁾, 1949 Zwarte Veld⁽⁵⁰⁵⁾, 1988 Groot Zwarte Veld⁽⁵⁰⁶⁾: Zandvoort (vormt een paar met Witte Veld; vergraven duin/valleigebied; infiltratiegebied⁽⁵⁰⁷⁾);

(493) Kaartboek uitwaterende sluizen in Kennemerland en West-Friesland 1745(Alphen aan den Rijn 1970, herdruk), blad 14.

(494) Joannis van Keulen, Paskaarte van de Zuyder Zee. Reproduktie (zonder jaartal), gedateerd naar: C. Koeman: Geschiedenis van de kartografie in Nederland (Alphen aan den Rijn 1983), blz. 216.

(495) Boekenoogen, kol. 670; J.L. Kloosterhuis: Bodemkaart van Nederland. Schaal 1:50000. Toelichting bij het kaartblad Texel (Wageningen 1986), blz. 49.

(496) F. Allan: Het eiland Texel en zijne bewoners (Amsterdam 1856), blz. 18 (cursivering van de auteur niet overgenomen).

(497) kp, blad Texel.

(498) De Roo, blz. 34, 96.

(499) Top. krt, blad 4F, schaal 1:25000 (1950).

(500) J. de Vries/F. de Tollenaere: Etymologisch Woordenboek (Utrecht/Antwerpen 1983), blz. 190; E. Hellquist: Svensk etymologisk ordbok I (Lund 1970, 3e druk), blz. 571.

(501) Pott, blz. 511.

(502) K. Offenberg: Zaandam..? Dat bestaat niet meer! in: Anno 1961, 1984, nr 89, blz. 383.

(503) Kaartboek van Rijnland 1746 (Alphen aan den Rijn 1969), blad 4.

(504) kp, blad Zandvoort.

(505) Top. krt blad 24 H, schaal 1:25000 (1949).

(506) Top. krt blad 24 H, schaal 1:25000 (1988).

(507) Landschapsecologische kaart. Bijlage 7 bij: T.W.M. Bakker, J.A. Klijn en F.J. van Zadelhoff: Duinen en duinvalleien(Wageningen 1979).

[p. 39]

1823-26 Pietjes Zwarteveld: Zandvoort⁽⁵⁰⁸⁾; Zwarte vlak⁽⁵⁰⁹⁾, 1579 het Swarte Velt⁽⁵¹⁰⁾, 1720 (Een duin genaamd) het Zwarteveld⁽⁵¹¹⁾: op de grens van Bloemendaal en Zandvoort(duin/valleigebied met hoofdzakelijk droge valleien⁽⁵¹²⁾).

*** wit: eind 18e eeuw Witte of Rauwe Duinen (plaats waar geplant werd): Bergen⁽⁵¹³⁾; Witsloot: Berkhout; de Witte: Enkhuizen (ligt tussen de Wit aan de ene en de Bruin en de Rode aan de andere zijde. In weilanden in Enkhuizen slaat de grond tijdens droge perioden soms wit uit ten gevolge van zout kwelwater. Dit verschijnsel doet zich echter meer naar het oosten, langs de dijk, voor⁽⁵¹⁴⁾. Mede gezien het grote aantal op persoonsnamen terug te voeren veldnamen in dit gebied is de Witte als persoonsnaam hier het meest waarschijnlijk); de Witte klei: Harenkarspel; 1843 Het Witte Zand: Hilversum⁽⁵¹⁵⁾; Witte weid: Hoogwoud; 1614 beoosten den Witten Blenck: Kallantsoog⁽⁵¹⁶⁾; ca 1820-25 de Witte Bon: Koedijk (bon ‘afgeperkt gedeelte of vak van een dijk of weg, dat één persoon te maken en te onderhouden heeft’, maar ook ‘afgesloten ruimte bij de woning, waar 's zomers de koeien worden gemolken’⁽⁵¹⁷⁾; blijkens een aantekening in het PJMI uit 1952 was op dat moment het woord bon in Koedijk in gebruik voor een ‘klein gedeelte van een akkertje, beplant met iets speciaals, b.v. koolzaad’); Witte werf: Marken (naar de kleur (de bodem van Marken wordt beschreven als ‘complex van zand tot zware klei’⁽⁵¹⁸⁾) of een persoonsnaam, zoals voorgesteld door Pannekeet, die zijn keuze niet nader toelicht. Werf kombineert overigens wel vaker met een persoonsnaam, zodat Pannekeets verklaring mogelijk de voorkeur ver-

(508) D.T. Gevers: Verhandelingen over het toegangbaar maken van de duinvalleien langs de kust van Holland. V.M.v.L. deel 18(1826), blz. 82 en bijbehorende kaart nr 3 (1823) (excerpt R. Rentenaar).

(509) Top. krt blad 24F, schaal 1:25000 (1960).

(510) C.W.D. Vrijland: Het Zwarte Veld. in: Haerlem. Jaarboek 1956, blz. 48.

(511) C.J. Gonnet: Elswout. in: Haerlem. Jaarboek 1933, blz. 55.

(512) Landschapsecologische kaart.

(513) F.D. Zeiler: Hoog en vrij. Schetsen uit de geschiedenis van de heerlijkheid Bergen tot 1798 (Schoorl 1986), blz. 83.

(514) P.J. Ente: Een bodemkartering van het tuinbouwcentrum ‘De Streek’ (Wageningen 1963), blz. 67.

(515) Meijer, blz. 226.

(516) P.N. v. Doorninck: Inventaris van het Oud archief van Callantsoog (Haarlem 1902), nr 101.

(517) Boekenoogen, kol. 90 v.

(518) Bodemkaart van Nederland blad 5. Noordholland, schaal 1:200000 (1960).

[p. 40]

dient⁽⁵¹⁹⁾); slikwit, bouwland, klei: Medemblik; Withoofden: Middelie; Witte land: Middelie; Witte laken: Schoorl; Witte woid, grasland, zavelklei, mogelijk identiek met 1717 de Witteweyd: Sijbekarspel⁽⁵²⁰⁾; Witlok: St. Maarten (vgl. Wytlok in Idaarderadeel); 1854 Witte hoek, deel van de Eyerlandsche Duinen: Tessel⁽⁵²¹⁾; Witte Koogje: Tessel; Witten noltje, 1863 Witte nol⁽⁵²²⁾: Tessel(vormt een paar met Swart Nolleke); Wittehoofde: De Zien, Uitgeest (gelegen aan een dijk, vgl. zaans hoofdakker ‘de uiterste akker van het weer, die tegen den dijk aan ligt’⁽⁵²³⁾); 18e eeuw Wittigen dergh: Uitgeest⁽⁵²⁴⁾ (vgl. zaans derg ‘drijvend eiland van riet of veen’⁽⁵²⁵⁾); Witte ven: De Zien, Uitgeest (paar met Zwarte ven); 1786 Witte Duijn of Lit, iets west van het dorp⁽⁵²⁶⁾, 1857 ‘de groote doch onbeplante duin, het witte Lid genaamd’⁽⁵²⁷⁾, 1950 Witte of Oosterlid: Vlieland⁽⁵²⁸⁾ (vormt een paar met Zwarte lid); Wittendel: Warmenhuizen; de Witte Dam: Westwoud; Witte veld: Zandvoort⁽⁵²⁹⁾ (vormt een paar met (Klein en Groot) Zwarte Veld);

Zuidholland: zwart: Zwarte pad, landbouwweg langs de Spoorvaart: Alfen aan den Rijn⁽⁵³⁰⁾; het Zwarte- of Kievietsdijkje, een particuliere landweg: Barwoutswaarder⁽⁵³¹⁾; het Zwarte wegje: omgeving Bergambacht⁽⁵³²⁾; Zwartenhoek, bw, 1526-27 (uitgave ter bedijking tot een korenland van een gors en slijk genaamd) den Bommel kijck uijt Swarte houck⁽⁵³³⁾: Den Bommel; Zwartewegje, ook bekend als ‘kolenpad’ (‘waarschijnlijk naar het kolengruis, dat men er vóór de oorlog

(519) J. Pannekeet: De (mogelijke) betekenis van alle Noordhollandse plaatsnamen van Aagtdorp tot Zwanenburg (Hoorn 1988), blz. 126, 33.

(520) Stoelboek Benningbroek 1717, blz. 59 (excerpt in PJMI).

(521) Kaart in F. Allan: Het eiland Texel en zijne inwoners (Amsterdam 1856).

(522) Topkrt 1:50000, blad 9 (1863).

(523) Boekenoogen, kol. 339.

(524) Molenboek Uitgeesterbroek 1759-85(excerpt in PJMI).

(525) Boekenoogen, kol. 141.

(526) Nieuwe kaart van het Inkomen in het Vlie, uitg. G. Hulst van Keulen (1786) (excerpt R. Rentenaar).

(527) F. Allan: het eiland Vlieland en zijne bewoners(Amsterdam 1857), blz. 16.

(528) Top. krt blad 4F, schaal 1:25000 (1950).

(529) Top. krt blad 24H, schaal 1:25000(1960).

(530) H.J. Habermehl: De Alphense polderts ten westen van de Gouwe 2. in: De Viersprong 1988, jrg 5, nr 16, blz. 32.

(531) L.F. Teixeira de Mattos: De waterkeringen, waterschappen en polders van Zuid-Holland. II. Het vasteland(vervolg)('s Gravenhage 1908), blz. 870.

(532) A.M.H. van der Wouden: Uit de geschiedenis van Berkenwoude (Berkenwoude 1980), blz. 218.

(533) Teixeira X, 1. De eilanden(vervolg) ('s-Gravenhage 1941), blz. 268.

[p. 41]

strooide’): Den Briel⁽⁵³⁴⁾; 1867 Zwarten Hoek, deel van de Biesbosch: Dubbeldam⁽⁵³⁵⁾; Zwarteweg, eerder Zwartedijkje, weg: Stein, Gouda⁽⁵³⁶⁾ (‘vermoedelijk verband met kleur van het wegdek’); 17e eeuw Swarte Duijn: Loosduinen, 's-Gravenhage⁽⁵³⁷⁾; Zwarte pad: 's-Gravenhage (vermoedelijk naar sintelverharding)⁽⁵³⁸⁾; 1712 't Zwarte poldertje (aan de rand 't Zwarte Wip Molentje)⁽⁵³⁹⁾, ca 1865 Zwarte Polder: Loosduinen, 's-Gravenhage⁽⁵⁴⁰⁾ (zwarte is hier waarschijnlijk secundair. De polder, waarschijnlijk in de 17e eeuw van de West-Eskamppolder afgescheiden⁽⁵⁴¹⁾, zal naar de molen genoemd zijn. Vgl. de Roode polder in Woubrugge in kombinatie met 1647 Roo Mole⁽⁵⁴²⁾ en de Zwarte polder in Aalsmeer); Zwarteweg, singel: 's-Gravenhage (‘vóór de bestrating met een klinkervoetpad in 1853 ..een met zwarte sintels bestrooide weg’)⁽⁵⁴³⁾; het Zwartewegje, aardenweg: Agterpoort, Haastrecht⁽⁵⁴⁴⁾; Zwarte heg: Hoogvliet; Zwartepad: Leiden (2x: één is het latere Delftsche Jaagpad, waarschijnlijk genoemd naar verharding met kolengruis, vgl. het Zwartepad in Zoeterwoude)⁽⁵⁴⁵⁾; Zwarte Laan, weg: Lisse⁽⁵⁴⁶⁾; Zwarte Gat⁽⁵⁴⁷⁾, polderwater: Dirksland, Melissant; Zwarte gat, 1865 Zwarte Gat⁽⁵⁴⁸⁾, polderwater: Melissant; 1639 Swarte vaert: Moerkapelle⁽⁵⁴⁹⁾; Zwartendijk⁽⁵⁵⁰⁾, 1378 (kopie) van der Hoelre watering westwaert totten Zwartendijck⁽⁵⁵¹⁾, 1639 Swarte dyck⁽⁵⁵²⁾,

(534) J. Klok Jzn.: Brielsche straatnamen (Alphen aan den Rijn 1980), blz. 173.

(535) kp, blad Dubbeldam.

(536) A. Scheygrond: Goudsche straatnamen (Alphen aan den Rijn 1979, 2e druk), blz. 225.

(537) Hingman, inv. nr 88 (excerpt R. Rentenaar)

(538) Sv.E. Veldhuijzen: De straat waarin wij wonen. Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in 's-Gravenhage (Den Haag 1984), blz. 367.

(539) Kaart van Delfland 1712, blad 3.

(540) kp, blad Loosduinen (z.j.).

(541) Teixeira II, blz. 226.

(542) S.J. Fockema Andreae: Poldernamen in Rijnland (Amsterdam 1952), blz. 10, 37.

(543) Veldhuijzen, blz. 368.

(544) Teixeira III. De Waarden, 1. De Krimpenerwaard ('s-Gravenhage 1927), blz. 695.

(545) G.L. Driessen: Verdwenen Leidse straatnamen(z.pl. 1951), blz. 23.

(546) A.M. Hulkenberg: Zandvliet te Lisse (Alphen aan den Rijn 1982), blz. 91.

(547) topatl 1, blad 92.

(548) kp, blad Melissant.

(549) Colom, blad 13.

(550) topatl 1, blad 65.

(551) J. Emmens: Het ambacht van Monster tot 1378. in: Jaarboek van het Centraal Bureau voor genealogie XXIII (1969), blz. 190.

(552) Jacob Aertsz. Colom's kaart van Holland 1639 (Alphen aan den Rijn 1979), blad 2.

[p. 42]

weg: Monster; Zwartenhoek, wijk: Monster⁽⁵⁵³⁾ (de Zwartendijk voert er naar toe; wellicht is zwart hier secundair); Zwartendijk, 1611 Swarten dijck⁽⁵⁵⁴⁾, 1639 Swarte dyck, weg: Naaldwijk (vgl. in de nabijheid 1639 Groenwech); Zwarte Wegje (het huidige Pruimenlaantje), straat: Naaldwijk⁽⁵⁵⁵⁾; Zwarte weg: Noordwijk⁽⁵⁵⁶⁾; ca 1865 't Zwarte Gat: Nootdorp⁽⁵⁵⁷⁾; 1712 (kopie) Swarte duyn: Oostvoorne⁽⁵⁵⁸⁾; 1694 Verlaten duynen ofte Swarte Gat: Oostvoorne⁽⁵⁵⁹⁾; Zwartelaantje: Oostvoorne⁽⁵⁶⁰⁾ (met suggestie: bij avond zeer donker, moeilijk begaanbaar, griezelig?); de Zwarte hoek, bw, Zwarte Hoek: Ouddorp sectie A2(zeeklei(zware zavel); de zeekleigronden in deze omgeving hebben ‘een min of meer donker gekleurde, humushoudende bovengrond’⁽⁵⁶¹⁾); Zwarte Hoekje, perceel in de Zwarte Hoek: Ouddorp sectie A2; Zwarte Dijk⁽⁵⁶²⁾, 1697 Den Swarten Dyck (in 1852 begrind)⁽⁵⁶³⁾, weg: Rockanje(vgl. 1866 Groene Weg, dichtbij); (den) Zwartenhoek: Oudeland van Sommelsdijk: Sommelsdijk (‘ver van het dorp, slecht te bereiken’); Zwarte wegje, zuidelijk deel van het voormalige Geldeloozepad, bestraat met koolas: Rotterdam⁽⁵⁶⁴⁾; Zwartewaal⁽⁵⁶⁵⁾, 1503 Jan die backer van Zwartewael⁽⁵⁶⁶⁾, 1639 Swarte wael⁽⁵⁶⁷⁾, dorp en polder (een waternaam die op polder/dorp is overgegaan: waal ‘plas ontstaan door dijkinbraak’ e.d., in dit geval langs de Maas. De polder kampte met wateroverlast en werd in 1510 beschreven als ‘seer “snode en meest

(553) topatl 1, blad 65.

(554) J.G. de Ridder e.a.: De straat waarin wij wonen. Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Naaldwijk (Den Haag 1985), blz. 81.

(555) De Ridder e.a., blz. 82.

(556) De verdwenen boerderij aan de Zwarteweg. in: de Blauwdotter 1984, nr 49, blz. 16; topatl 1, blad 42.

(557) kp, blad Nootdorp (z.j.)

(558) Hingman, inv. nr 2083 (excerpt R. Rentenaar)

(559) Hingman, inv. nr 2036 (excerpt R. Rentenaar)

(560) H.v.d. Graaf en C. Wind: Rockanje, wording en groei (Alphen aan den Rijn 1985), blz. 123.

(561) Bodemkaart van Nederland blad 36/42 oost, schaal 1:50000(1967) en Toelichting.. (Wageningen 1967), blz. 35.

(562) topatl 1, blad 78.

(563) L.W. Hordijk: Het archief van de polder St. Annapolder en het Schapengors (1806) 1811-1973 (Brielle 1988), blz. 7, 77.

(564) H.C.H. Moquette en J.M. Droogendijk: Rotterdamsche straatnamen (Rotterdam 1928), blz. 299.

(565) topatl 1, blad 79.

(566) C. Hoek: Acten betreffende Schieland en Oost-Delfland c.a. in: Ons Voorgeslacht 1987, nr 378, blz. 765.

(567) Colom, blad 2.

[p. 43]

uitgedolven lant” veel arme luiden toebehoorende’⁽⁵⁶⁸⁾. Het toponiem vormt een paar met Blanke Waal, water tussen Zwartewaal en Heenvliet⁽⁵⁶⁹⁾); de Zwarte of Langewaardersche dijk⁽⁵⁷⁰⁾, 1687 Swartendijk, weg: Westeinde, Waarder⁽⁵⁷¹⁾ (vgl. 1866 De Groene dijk, die met één einde de Zwartedijk raakt); 1797, 1855 Zwarte duin, ‘vlakte of pan’: Wassenaar⁽⁵⁷²⁾; 1898 Zwarte Pan, klein vlakje grasland temidden van duinen: Wassenaar (terrein met ca 1900 hoge waterstand; op de bodemkaart is van dit valleitje niets terug te vinden: duinvaaggrond (fijn zand) met waterwingebied-symbool⁽⁵⁷³⁾; het stukje maakt deel uit van een duin/valleigebied met verdroogde valleien⁽⁵⁷⁴⁾); 1639 Swarte vaert: Woubrugge⁽⁵⁷⁵⁾; het Zwartepad, bijnaam voor het Delftsche Jaagpad (langs de Vliet): Zoeterwoude (‘wegdek was verhard met afval van kolen’)⁽⁵⁷⁶⁾;

*** wit: Witte poortje: Gouda (naar ‘de witte kleur van de poort die toegang gaf tot dit straatje’⁽⁵⁷⁷⁾); de Wittesteeche of Heyligen Geeststeeche, doodlopende steeg: Gouda⁽⁵⁷⁸⁾; Witte steeg, 1646 Witte steeg in de Corte Akkeren, straat: Gouda (‘waarschijnlijk verband met de kleur van de huizen’⁽⁵⁷⁹⁾); De Witboom: Hagestein⁽⁵⁸⁰⁾; Witte pot, perceel: Neder-Heikop, Heikop⁽⁵⁸¹⁾; Wittenbol: Hoogvliet; Witte laan (later Leliestraat, evenwijdig aan de Roodelaan, de latere Pioenstraat): Leiden⁽⁵⁸²⁾; Wittesingel, singel: Leiden (wit is hier waarschijnlijk secun-

(568) Teixeira VII, 1. De eilanden(vervolg) ('s-Gravenhage 1952), blz. 63.

(569) topatl 1, blad 79.

(570) Teixeira II, blz. 864.

(571) P.C. Beunder: De vroegste bewoning op de veenwildernis in Hollands Midden. in: Heemtijdinghen 1986, jrg 22, nr 1, blz. 16. Beunder neemt aan dat de Swartendijk, in tegenstelling tot de Groene dijk, een druk gebruikte ‘slagader’ was.

(572) Kaart Rijnland J. Kros (1855); Gew. Best. Holl. nr 4836, bijl. 81, blz. 21 (1797) (ARA, excerpt R. Rentenaar).

(573) Top.krt blad nr 421, schaal 1:25000(1898); A.D.W.L. 's-Gravenhage-rapport Kraaij 1956(excerpt R. Rentenaar). Gevers (1826), blz. 69 en kaart 2 (1823)(excerpt R. Rentenaar); Bodemkaart van Nederland blad 30 west en oost, schaal 1:50000(1975).

(574) Landschapsecologische kaart.

(575) Colom, blad 14.

(576) J. van Gent: (Verdwenen) Zoeterwoudse straatnamen. in: Suetan 1986, nr 60, blz. 14.

(577) Scheygrond, blz. 222.

(578) Scheygrond, blz. 6.

(579) Scheygrond, blz. 222.

(580) Pott, blz. 484.

(581) S.J. Seinen: Van Sidewendervelt tot Zijderveld (Goudriaan 1973), blz. 297.

(582) G.L. Driessen: Leidsche straatnamen eerste supplement 1929-1939(Leiden 1939), blz. 80, 75.

[p. 44]

dair; vgl. de Witte poort, voormalige poort bij het Noordeinde⁽⁵⁸³⁾); 1429 3,5 lijn die hij van ondergelopen land bedijkt had gelegen in Oedenvliet in Wittenhoec, 1456 7 lijn land in Oudevliet in Wittenhoeck: omgeving Poortugaal⁽⁵⁸⁴⁾; Witte singel, weg: Roelofarendsveen⁽⁵⁸⁵⁾); de Witboom, herberg: Vianen⁽⁵⁸⁶⁾; 1712 de Witte Duijn: Wassenaar⁽⁵⁸⁷⁾; Wittestuk: Woubrugge;

*** grijs: 1284 Grijsoert⁽⁵⁸⁸⁾, 1437 en later ‘De gorzen, landen en slijken, genaamd Grijsoord, Duvenwaard,...’⁽⁵⁸⁹⁾, 1481 den gront van grisoirde: Oude Tonge⁽⁵⁹⁰⁾.

Zeeland: zwart: Zwartenhoek, 1867 Zwartenhoek⁽⁵⁹¹⁾: Axel; Weg langs het Zwartegat: Breskens⁽⁵⁹²⁾; 1866 Zwarte gatsche kreek, water: Groede⁽⁵⁹³⁾; 1866 Zwarte polder, daarnaast Geïnundeerde Zwarte polder: op de grens van Nieuwvliet en Kadzand⁽⁵⁹⁴⁾; Zwarte Weel, overblijfsel van een dijkdoorbraak: omgeving Eversdijk, Kapelle⁽⁵⁹⁵⁾ (vormt een paar met Witte Weel); Zwarte baene, voetpad: Koudekerke⁽⁵⁹⁶⁾; het zwarte puntje: Noordgouwe⁽⁵⁹⁷⁾; Zwarte weg: Poortvliet (dwars erop Groene Weg)⁽⁵⁹⁸⁾; Zwarte weg: Tolen⁽⁵⁹⁹⁾; Zwarte hoogte, binnenduin: Vrouwenpolder⁽⁶⁰⁰⁾; Zwarte Hoek: Westdorpe;

(583) Vgl. G.L. Driessen: Leidsche straatnamen (Leiden 1929), blz. 176; H.A. van Oerle: Leiden binnen en buiten de stadsvesten. Beschrijving (Leiden 1975), blz. 377.

(584) P. Ernsting en J.D. Winsemius: Regesten van oorkonden en akten voorkomende in de registers van de heren van Putten en Strijen ('s-Gravenhage 1969), nr 581 en 752.

(585) Tussen Kaag en Braassem. Bijdragen tot de geschiedenis van de gemeente Alkemade o.r.v. A.G. van der Steur (Alphen aan den Rijn 1985), blz. 189.

(586) J. Belonje: De herberg De Witboom buiten Vianen. in: Zuid-Holland 1964, jrg 10, blz. 78.

(587) Kaart van Delfland 1712, blad 5.

(588) L.Ph.C. van den Bergh: Oorkondenboek van Holland en Zeeland II (Amsterdam-'s-Gravenhage 1873), nr 506.

(589) Teixeira X, 1. De eilanden(vervolg). Het eiland Goedereede en Overflakkee('s-Gravenhage 1941), blz. 144.

(590) J.C. Kort: Repertorium op de lenen van de hofstede Voorne in Overflakkee en Westvoorne, 1220-1650. in: Ons Voorgeslacht 1978, jrg 33, nr 274, blz. 279.

(591) kp, blad Axel.

(592) Pott, blz. 510.

(593) kp, blad Groede.

(594) kp, bladen Kadzand en Nieuwvliet.

(595) W.E.P. van Ysseldijk: De geschiedenis van Kapelle (Z.-B.)(Kapelle 1968), blz. 149.

(596) De veldnamen van Koudekerke(W) (Middelburg 1980), blz. 66.

(597) Oude veldnamen van Schouwen-Duiveland deel I. Dreischor, Zonnemaire en de Gouwepolders (Zierikzee 1987), blz. 64.

(598) Toponiemen van Poortvliet (Tholen 1988), blz. 18.

(599) Toponiemen van Tholen (Tholen 1988), blz. 19.

(600) M.H. Wilderom: Tussen Afsluitdammen en Deltadijken 3 (z.pl. 1968), blz. 26.

[p. 45]

*** wit: 1865 Lange witte Duin: Haamstede⁽⁶⁰¹⁾; Witte Weel, plas: Eversdijk, Kapelle⁽⁶⁰²⁾ (vormt een paar met Zwarte Weel); 1927 Witte weg, ook genaamd Witte Steeweg: Kruiningen (komt samen met Donkere wegje; mogelijk is wit hier secundair. In de nabijheid ligt de Witte Stee)⁽⁶⁰³⁾; Withoek: Oud-Vossemeer⁽⁶⁰⁴⁾; Witte bomen: Poortvliet; Withoek: St. Annaland⁽⁶⁰⁵⁾; Witte zand, gehucht: St. Janssteen⁽⁶⁰⁶⁾; 1866 Witte duin, begroeide, gedeeltelijk beboste, aan het begin van deze eeuw nog onbegroeide duinen: Vrouwenpolder⁽⁶⁰⁷⁾; Witkamp: Wemeldinge;

Noordbrabant: zwart: het zwarte wegje, pad: Aalst⁽⁶⁰⁸⁾; 1636 de Swarte Croechten: Vijfhuizen, Alfen⁽⁶⁰⁹⁾; 1636 blick achter de pastorie genaamd het Swart Goorken: Alfen⁽⁶¹⁰⁾; Zwart poel, ca 1640 in de Swartpoel⁽⁶¹¹⁾: Alfen; 't Zwarteland, akker: Almkerk; de Zwarte wijer of Zwartrijtsche wijer, 1444 nigrum vivarium (met aantekening: ‘In de heiden van Bergeik zijn hier en daar kleine meeren, die men daar wijers noemt; zij zijn regelmatiger van vorm dan de zoogenaamde vennen, die men in de Meierij aantreft en ook nog door een kleinen wal omringd’. De Zwarte wijer leverde vis)⁽⁶¹²⁾, 1519 den Zwerten Wier (aan de kanten van de wijer mag men turven en klotten steken)⁽⁶¹³⁾, 1866 Zwarte Weijer⁽⁶¹⁴⁾, plas: Bergeik(De (voormalige) plas is op de bodemkaart duidelijk herkenbaar als een langwerpige strook moerige grond temidden van zandgrond. De bovengrond bestaat uit zwart, venig zand⁽⁶¹⁵⁾); de Zwarte Rijt, riviertje: grens Tilburg en Berkel-

(601) kp, blad Haamstede.

(602) G.J. Lepoeter: Eversdijk, parochie en heerlijkheid, in: Historisch Jaarboek voor Zuid- en Noord-Beveland nr 10(1984), blz. 66.

(603) Top. krt nr 660, schaal 1:25000(1927).

(604) Toponiemen van Oud-Vossemeer(Tholen 1987), blz. 6.

(605) Toponiemen van St. Annaland (Tholen 1988), blz. 8.

(606) Pott, blz. 486.

(607) kp, blad Vrouwepolder; Wilderom 3, blz. 27, 28.

(608) S.H.A.M. Zoetmulder: Aalst en Waalre in het verleden (Waalre 1983), blz. 22.

(609) Cijnsboek Streekarch. Oosterhout(excerpt in PJMI).

(610) Cijnsboek Streekarch. Oosterhout (excerpt in PJMI).

(611) Verpond. leg. Streekarch. Oosterhout(excerpt in PJMI).

(612) P.N. Panken en A.F.O. van Sasse van Ysselt: Beschrijving van Bergeik('s Bosch 1900), blz. 64, 65.

(613) J.Th.M. Melssen: Een onbekende oorkonde voor Eersel/Bergeijk. in: Brabants heem 1988, jrg 40, nr 2, blz. 74.

(614) kp, blad Bergeijk.

(615) Bodemkaart van Nederland blad 56/57 west, schaal 1:50000 (1968) en Toelichting.. (Wageningen 1968), blz. 38.

[p. 46]

Enschot⁽⁶¹⁶⁾; de Zwartäkker, 1443 Op eenen bocht..in den zwerten acker⁽⁶¹⁷⁾, 1496 Swartecker⁽⁶¹⁸⁾, ca 1865 Zwarte Akker: Bladel⁽⁶¹⁹⁾ (vgl. de Wittenäkker: Netersel, Bladel); et zwart Stuk(ske(n)): Netersel, Bladel⁽⁶²⁰⁾; et Zwartven: Netersel, Bladel⁽⁶²¹⁾; Zwartven, plas: Bladel⁽⁶²²⁾ (vormt een paar met Witven, op de grens met Hulsel, Hoge en Lage Mierde); 1929 Zwartven, drassig terrein: Netersel, Bladel⁽⁶²³⁾ (vormt een paar met Achterste en Voorste witvennen); de Zwarte, hoofdzakelijk bw: Boekel (naar de kleur van de grond); 't Zwart bosje ('t Zwart buske), bw: Boekel (hier stonden zeer oude dennebomen); ca 1865 Zwart ven, plas: Bokstel (vormt een paar met ca 1865 Blank ven)⁽⁶²⁴⁾; Zwartven: Budel⁽⁶²⁵⁾; Zwarteweg: Budel⁽⁶²⁶⁾; het Zwarte Laag⁽⁶²⁷⁾, Zwartlaag⁽⁶²⁸⁾: Chaam; Zwarte pad: tussen Son en Eindhoven⁽⁶²⁹⁾; 1641 het Zwartbroek, stuk land: Empel⁽⁶³⁰⁾; Zwarte wiel: Escharen; Zwartenberg, akkers, Zwartenberg, gehucht/polder⁽⁶³¹⁾: Etten: Etten-Leur (Leenders lokaliseerde de oorspronkelijke Zwartenberg, een hoogte in het westen van gelijknamige polder. Hij leidt de naam af van (zwart) veen in de nabijheid van de hoogte⁽⁶³²⁾. Zwart zal hier echter de begroeiing op de berg zelf aanduiden.); 't Zwart water, ontgonnen lage grond, vroeger ven, ca 1865 Zwarte water⁽⁶³³⁾:

(616) kp, blad Berkel c.a. (z.j.).

(617) Fl. Prims: Historische toelichtingen bij den taalschat der Kempische cijnsboeken. in: Verslagen en Mededelingen Koninklijke Vlaamsche Academie voor taal- en letterkunde 1940, blz. 626.

(618) A.P. de Bont: Dialekt van Kempenland III(Assen 1969), blz. 9.

(619) kp, blad Bladel c.a. (z.j.).

(620) De Bont, blz. 102.

(621) De Bont, blz. 110.

(622) kp, blad Bladel c.a.(z.j.).

(623) Top. krt nr 698, schaal 1:25000 (1929).

(624) kp, blad Boxtel (z.j.).

(625) H. Jaspers: Straatnamen (XI). in: de Aa-kroniek 1985, jrg 4, nr 4, blz. 107.

(626) J. Biemans en H. Jaspers: Straatnamen(IV). in: de Aa-kroniek 1983, jrg 2, nr 4, blz. 16.

(627) A.M.C. Zom: Veldnamen. in: Ledevaert luidt 1985, jrg 6, nr 1.

(628) topatl 4, blad 55.

(629) J. Spoorenberg: Een klein monument. in: 't Gruun buukske 1984, jrg 13, nr 1, blz. 21.

(630) H.J.M. van Rooij: Het Oud-archief van het Groot-Ziekengasthuis te 's-Hertogenbosch I ('s-Hertogenbosch 1963), inv. nr 188.

(631) topatl 4, blad 34.

(632) K. Leenders: De rivier De Mark. in: Hage 1974, jrg 10, nr 12, blz. 40; K.A.H.W. Leenders: Etten en de turf. in: Jaarboek Oranjeboom 1979-80, blz. 61.

(633) kp, blad Gemert (z.j.).

[p. 47]

Gemert; Zwartenberg, wei, iets laag: Gilze Rijen(enigszins laag: ontleent mogelijk zijn naam aan een hoger gelegen naburig perceel of genoemd naar een persoon); Zwart Goor, lage wei: Gilze Rijen⁽⁶³⁴⁾ (vormt een paar met Witgoor; iets verder naar het oosten voorts 1869 Bruin Goor. Op de bodemkaart was tussen Zwart- en Witgoor geen verschil te ontdekken: leemarme en zwak lemige fijne zandgrond; de oorspronkelijk natte gronden zijn nu voor een deel diep ontwaterd⁽⁶³⁵⁾); 1539 Een stuck beemden: de zwarte vlaessen: Tervoort, Ginneken⁽⁶³⁶⁾; Zwart Goor, ven: Strijbeek, Ginneken⁽⁶³⁷⁾; 't Zwart Goor, ven en omgeving, ws id. met 1586 Twee perc. moeren in de heyde opt zwert ghoir: Tervoort, Ginneken⁽⁶³⁸⁾; Zwartven, 1699 in de gemeene heyde..nevens het Swart Ven: Strijbeek, Ginneken⁽⁶³⁹⁾; het Zwart laand, bw of wei, vgl. 1540 aan 't Zwartland op ten Dorenwech, 1574 het Zwartland bij Coninxvoirt, 1776 Zwartland (bosperceel), 1791 Swartland (teullant onder Abcoven)⁽⁶⁴⁰⁾: Goorle; 1543 het Swartte Water (bij het Nye Werck): Grave⁽⁶⁴¹⁾; 1777 heidevelden bij het Swaartven⁽⁶⁴²⁾, 1783 het Swart venne: Halsteren; 1591/92 Neven den swertten wiel, kolk in de Zwartrijt: Haren⁽⁶⁴³⁾; 1591 Aende swertrijt, waterloop: Haren⁽⁶⁴⁴⁾ (vgl. Wytrijt in Belveren, Haren); Zwartveld: Heze; den Swertpoel: Hilvarenbeek; de Zwartenbärg: Hogeloon⁽⁶⁴⁵⁾; Zwart ven, bw: Hogeloon; et Zwartbroek, de Zwartbroeke(n): Hogeloon⁽⁶⁴⁶⁾; et Zwartvén⁽⁶⁴⁷⁾, 1869 Zwart ven⁽⁶⁴⁸⁾, ven: Hoge Mierde; Zwarte Blok: Huibergen; 1672 't landeken, midden int venne genaemt de Swaerte

(634) PJMI/Voetspoor nr 23. Ulvenhout-Chaam. Kaart Staatsbosbeheer (1980).

(635) Bodemkaart van Nederland blad 50 oost, schaal 1:50000 (1984).

(636) Chr. Buiks: Veldnamen in de voormalige gemeente Ginneken en Bavel 20 (Ulvenhout z.j.), blz. 80.

(637) Chr. Buiks: Veldnamen..Ginneken en Bavel 7 (Nieuw-Ginneken 1983), blz. 98.

(638) Chr. Buiks: Veldnamen.. Ginneken en Bavel 20, blz. 80.

(639) Chr. Buiks: Veldnamen..Ginneken en Bavel 7, blz. 98.

(640) Toponymen van Goirle. Bijeen verzameld door de Heemkundige Kring ‘De Vyer Heertganghen’, blz. 82, 68.

(641) H. Douma: Graafse toponymen. in: Merlet 1983, jrg 19, nr 2, blz. 41.

(642) W.A. van Ham: Inventaris van de archieven van de raad en rekenkamer van de markiezen van Bergen op Zoom. Vierde stuk('s-Hertogenbosch 1980), blz. 753.

(643) F.W. Smulders: Toponymie van Haaren en Belveren. in: N.G.N. XIV(1954), blz. 151.

(644) Smulders, blz. 151.

(645) De Bont, blz. 21.

(646) De Bont, blz. 35.

(647) De Bont, blz. 113.

(648) kp, blad Hooge Mierde.

[p. 48]

Meijr⁽⁶⁴⁹⁾, ca 1780 Het Eyland of Swart ven, (nu drooggelegd) ven met eiland erin: Huibergen⁽⁶⁵⁰⁾; het Zwart wieltje, wiel: Kuik; et Zwartland, laaggelegen akker, Leende (vgl. ‘Zwart heeft een ongunstige betekenis en zal wel te maken hebben met de Slag bij Leende..’. Als tweede mogelijkheid ziet men, in navolging van Schönfeld, zwartland als synoniem van braak⁽⁶⁵¹⁾. Deze verklaring is echter niet overtuigend. Vgl. 1832 zwartgrijs/zwartgrijs achtig/ligt grijze zandgrond (beschrijving bouwlanden 1e t/m 3e klasse)⁽⁶⁵²⁾); Zwart ven: Loon op Zand; de Zwarte baerg, De Zwarte Bergen, recreatiegebied⁽⁶⁵³⁾: Luiksgestel⁽⁶⁵⁴⁾; de zwarten Horst, de Zwarte Horsten: Bergeik / Luiksgestel⁽⁶⁵⁵⁾ (vgl. 1867 Zwarte horst weijer in Luiksgestel⁽⁶⁵⁶⁾); et Zwartven: Luiksgestel⁽⁶⁵⁷⁾; de Zwartenbärg: Oerle⁽⁶⁵⁸⁾; et Zwartven: Oerle⁽⁶⁵⁹⁾; de zwart(e) Voorten⁽⁶⁶⁰⁾, Zwarte Voorten: Oorschot⁽⁶⁶¹⁾; Zwart Blek: Oosterwijk⁽⁶⁶²⁾ (vgl. Zwarte Blik in Rukfen); de Zwarte Vliet, wei, vroeger ven: St. Antonis, Oploo; 1867 Zwarten Duin en ven⁽⁶⁶³⁾: Ossendrecht; 't Swartfin: Reuzel (fin = ven)⁽⁶⁶⁴⁾, et Zwartvén⁽⁶⁶⁵⁾, ca 1865 Groote Zwartven en Zwartven, Zwart ven, drie plassen: Reuzel⁽⁶⁶⁶⁾; Zwart moerke, 1717 heyvelden in het swart moerken⁽⁶⁶⁷⁾, 1866 't Zwart Moerken, plas⁽⁶⁶⁸⁾: Kaarschot, Rijsbergen; Swarten blick: Sprundel Hertog⁽⁶⁶⁹⁾, Zwarte Blik: Sprundel, Rukfen⁽⁶⁷⁰⁾ (blik is hier min of meer synoniem met ven, vgl.: 1636 ‘een blixken oft waterken op de

(649) C. Hoeckx: De moord op pater Tiberius. in: den iechtetrekker V, 1986, blz. 107.

(650) Van Loon, blz. 65.

(651) W. Iven en T. van Gerwen: Lind dè is de sgonste plats (z.pl. 1974), blz. 44.

(652) Archief provinciaal bestuur van Brabant inv. nr 4143(RAB).

(653) topatl 4, blad 98.

(654) De Bont, blz. 19.

(655) De Bont, blz. 69.

(656) kp, blad Luiksgestel.

(657) De Bont, blz. 112.

(658) De Bont, blz. 20.

(659) De Bont, blz. 111.

(660) De Bont, blz. 114.

(661) topatl 4, blad 59.

(662) topatl 4, blad 58.

(663) kp, blad Ossendrecht.

(664) W.G.M. van Gompel: Toponymie van Reusel. scriptie (Reusel 1972), blz. 14.

(665) De Bont, blz. 11.

(666) kp, blad Reusel (z.j.).

(667) Chr. Buiks en J. Buiks-Hendrickx: Veldnamen in Rijsbergen 3. Kaarschot (Rijsbergen z.j.), blz. 99

(668) kp, blad Rijsbergen.

(669) Verpond.boek 26, arch. Breda(excerpt in PJMI).

(670) topatl 4, blad 54.

[p. 49]

Dasmus’, ‘grooten blick of venne op de Legge genaamd 't Ghoir’, ‘een moerven of blick genaempt de Meeren’, alles in Chaam⁽⁶⁷¹⁾ en 1800 ‘in de blikken turf gebaggert’, Etten⁽⁶⁷²⁾); Zwart Stuk: Bosch en Veenhout: Sint-Oedenrode⁽⁶⁷³⁾; 1883 Zwartestukken: Sint-Oedenrode⁽⁶⁷⁴⁾; 't Zwart ven: Nijnsel, St. Oedenrode; Zwarte Wiel, 1521 omtrent den zwirten weel, 1805 Swarte Weel⁽⁶⁷⁵⁾, plas: Steenbergen; Zwartland, 1656 het dommelbeemdeken dat aent swart lant gelegen is, moerassig terrein met dichte kreupelhoutbegroeiing, volgens een volksverhaal het domein van spoken: Valkenswaard⁽⁶⁷⁶⁾; Zwartendijk, 1555-1556 ..de Vucht schouwen..soe wel metten Swerten ende Maesdijck⁽⁶⁷⁷⁾, ca 1865 Zwarten Dijk, weg⁽⁶⁷⁸⁾: Teteringen (in dezelfde plaats Groenendijk, evenwijdig aan de Zwarte. De Zwartendijk loopt langs moerige grond en zandgrond met een zavel- of kleidek. In het aan de weg grenzende gebied De Vucht is turf gewonnen)⁽⁶⁷⁹⁾; Zwarte Ven, plas: Tilburg⁽⁶⁸⁰⁾ (niet zo ver hier vandaan ook Wit Ven en Groen Ven); eenen beempt gheheiten den Swerten Weert: Vlierden⁽⁶⁸¹⁾ (vormt een paar met den Witten Weert); het Zwarte Water, wei, vroeger ven, ca 1865 Zwarte water⁽⁶⁸²⁾: Wanrooi; Zwarte Molenblok: Willemstad (vormt een paar met Witte Molenblok); Zwarte schouw: Willemstad; 1691 (1521?) de Zwarte Meir, Swerte Meere: Woensdrecht⁽⁶⁸³⁾; 1691 Swarteven, 1772 Swart ven, Zwartven, water: Woensdrecht⁽⁶⁸⁴⁾; 1867 Zwarten duin en

(671) Cijnsboek 1636 (excerpt in PJMI). Vgl. voorts: J.B. van Loon: Water en waternamen in Noord-Brabants zuidwesthoek. Bijdragen en Mededelingen der Naamkunde-commissie van de K.N.A.W. te Amsterdam XXII(Amsterdam 1965), blz. 80-82.

(672) J.M.G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800, II. in: Historia Agriculturae II(Groningen/Djakarta 1954), blz. 92.

(673) Th. Hoogbergen: Toponymie van Sintoedenrode. doctoraalscriptie (Nijmegen 1959).

(674) Hoogbergen.

(675) Van Loon, blz. 74.

(676) H.E.M. Mélotte en J. Molemans: Noordbrabantse plaatsnamen. Monografie 1. Valkenswaard (z.pl. 1979), blz. 275.

(677) In de Vuchtpolder werd de Zwartedijk niet door Spinola aangelegd. in: Engelbrecht van Nassau 1987, jrg 6, nr 2, blz. 91.

(678) kp, blad Teteringen (z.j.).

(679) C.J.M. Buiks: Veldnamen te Dongen(2), in: de Wazerweijen 1981, nr 2, blz. 11; kp, blad Teteringen (z.j.). Bodemkaart van Nederland blad 44 west, schaal 1:50000 (1987) en Toelichting.. (Wageningen 1987), blz. 26.

(680) kp, blad Tilburg.

(681) H. Beijers: Over Vlierdense veldnamen gesproken..in: d'n Uytbeyndel 1985, nr 8, blz. 28.

(682) kp, blad Wanroy (z.j.).

(683) Van Loon, blz. 60.

(684) Van Loon, blz. 65.

[p. 50]

ven, heuvel en water: Woensdrecht⁽⁶⁸⁵⁾; 1758 Swaart ven, 1863 Zwartven, (nu drooggelegd) ven: Heerle, Wouw⁽⁶⁸⁶⁾ (vormt een paar met 1758 Grysven); Zwarte put, Zwarte put⁽⁶⁸⁷⁾: Zundert; Zwartven, ca 1865 Zwart Ven⁽⁶⁸⁸⁾: verschillende plassen: Zundert (één kombineert met Witven, een ander ligt naast Groot en Kl(ein) Graauw Ven; in Zundert ook (niet nader gelokaliseerd) Groene ven);

*** wit: de Wittenbärg, zand: Aalst⁽⁶⁸⁹⁾; Witte Bergen, bos: Asten⁽⁶⁹⁰⁾; (de) Witte dijk, bw en wei: Baarle Nassau; Withagen, wei, bos, hei, akker, De Withagen⁽⁶⁹¹⁾: Baarle Nassau; Witte Bergen: Baarle Nassau⁽⁶⁹²⁾; 1651 opten Witten Berch: Bakel⁽⁶⁹³⁾; de Witreet, de Witrä, wei en bw⁽⁶⁹⁴⁾, 1596 in het gehuchte van der Grooten Witrijt, groot sijnde vijff woningen⁽⁶⁹⁵⁾, 1866 Wilreit(te lezen als Witreit)⁽⁶⁹⁶⁾: Bergeik (vgl. ‘De buurtschap Witrijt..ontleent haren naam aan een beekje of rijt, dat aldaar vliet’⁽⁶⁹⁷⁾); Witte Moer: Borgvliet, Bergen op Zoom⁽⁶⁹⁸⁾; de Wittenäkker: Netersel, Bladel⁽⁶⁹⁹⁾ (vgl. Zwarte Akker: Raamskant, Bladel); et Witven, Voorste en Achterste Witvennen, Achterste Witven, plassen: Netersel, Bladel⁽⁷⁰⁰⁾ (vormen een paar met 1929 Zwartven); aan de witte boompjes (on de witte bumkes), bw (hier stonden vroeger 5 berkeboompjes): Boekel sectie E; 1858 in de Withaag: Ginneken en Bavel of Chaam⁽⁷⁰¹⁾, mogelijk identiek met 1712 Withage: Chaam⁽⁷⁰²⁾; Witte Dijk, weg: Deurne⁽⁷⁰³⁾; ca 1865 De Wittenberg(bij Witte ven)⁽⁷⁰⁴⁾, 1892 Wittenberg, enkele heuveltjes⁽⁷⁰⁵⁾:

(685) kp, blad Zundert c.a.

(686) Van Loon, blz. 65.

(687) kp, blad Zundert c.a.

(688) kp, blad Zundert c.a.

(689) De Bont, blz. 21.

(690) topatl 4, blad 102.

(691) topatl 4, blad 77.

(692) topatl 4, blad 77.

(693) J. Renes: West-Brabant. Een cultuurhistorisch landschapsonderzoek (Waalre 1985), blz. 128.

(694) De Bont, blz. 95.

(695) Panken/Van Sasse van Ysselt, blz. 28.

(696) kp, blad Bergeijk.

(697) Panken/Van Sasse van Ysselt, blz. 16.

(698) Van Loon, blz. 71.

(699) De Bont, blz. 9.

(700) De Bont, blz. 110 en kp, blad Bladel c.a. (z.j.).

(701) Chr. Buiks: Veldnamen..Ginneken en Bavel 8(Nieuw-Ginneken 1983), blz. 74.

(702) Legger der verpondingen (excerpt in PJMI).

(703) topatl 4, blad 84.

(704) kp, blad Deurne c.a.(z.j.).

(705) Top. krt nr 693, schaal 1:25000(1892).

[p. 51]

Deurne; ca 1865 Witte ven (bij De Wittenberg), plas: Deurne (iets verderop Vaal water, nog iets verderop Bruin of Soemeer)⁽⁷⁰⁶⁾; 1868 Witmeer, plas: Giersbergen, Drunen⁽⁷⁰⁷⁾ (vgl. ca 1830 ‘De waterkolken welke men hier vindt zijn overblijfsels van zware dijkbreuken, welke in vroegere eeuwen in deze gemeente vielen..’⁽⁷⁰⁸⁾); 1474 2 morgen.. genaamd Wittencamp: Drongelen, Eten⁽⁷⁰⁹⁾; 1869 Wit Goor, plas: Gilze, Gilze-Rijen (vgl. Bruin Goor in de omgeving)⁽⁷¹⁰⁾; 1456 De Witryt, waterloop: Gilze-Rijen (vgl. 1456 De bruyn ryt, waterloop te kerchof(niet nader gelokaliseerd))⁽⁷¹¹⁾; Witpoel, 1477 Dat seven quartiersaet..geheyten den witpoel: Bavel, Ginneken en Bavel⁽⁷¹²⁾; de Witte bergen, bw of wei: Goorle; 1682 het Witbroeck: Goorle⁽⁷¹³⁾; 1435 Die wytrijt, een stuk gemeynt aan de Noenense hoek: Belveren, Haren⁽⁷¹⁴⁾ (vgl. swertrijt); de Witterd, bw: Herpen; de Witte loop, 1912 Witte loop⁽⁷¹⁵⁾, beekje uitkomend in de Dommel: Lierop-Heze; het Witven: Heze⁽⁷¹⁶⁾; 1869 De Witte Duinen, heuvels: Hilvarenbeek⁽⁷¹⁷⁾; de Witvenne: Hilvarenbeek; de Wittenbocht: Hogeloon⁽⁷¹⁸⁾; Wit Duintje, bos, afgegraven duin: Huibergen; Witboom: Loon op Zand; Witten dijk: Loon op Zand⁽⁷¹⁹⁾; et Witvén: Luiksgestel⁽⁷²⁰⁾; Witte weg: Made (loopt door een gebied met fijn zand⁽⁷²¹⁾); De witte put, moerput: Gerwen, Nunen⁽⁷²²⁾; Witven, 1381 tot wijtven, 1406 de wijtvenne, 1785 in

(706) kp, blad Deurne c.a. (z.j.).

(707) kp, blad Drunen.

(708) Archief provinciaal bestuur van Brabant inv. nr 4094 (RAB).

(709) A.P. van Schilfgaarde en G.H.C. Bresnee: De archieven van de kloosters Mariëncroon in Heusden en Mariëndonck buiten Heusden. in: VROA 50, I, 1927, blz. 229.

(710) kp, blad Gilze en Rijen.

(711) Chr. Buiks: Oude veldnamen, deel 4. in: De Mulder 1984, nr 11, blz. 5.

(712) Chr. Buiks: Veldnamen..Ginneken en Bavel 3(Nieuw-Ginneken 1983), blz. 110.

(713) Toponymen van Goirle, blz. 80.

(714) Smulders, blz. 167.

(715) Top. kaart nr 692, schaal 1:25000 (1912). De loop van de beek is door menselijk ingrijpen gewijzigd. Zie: J. van der Straaten en P.C. von Meijenfeldt, m.m.v. H. Moller-Pilot: Beken in Brabant (Tilburg 1977), blz. 51.

(716) De Bont, blz. 111.

(717) kp, blad Hilvarenbeek.

(718) De Bont, blz. 24.

(719) E. van Beers: Toponymen in de gemeente Loon op Zand. in: Jb. Straet en Vaert 1985, blz. 10.

(720) De Bont, blz. 113.

(721) Bodemkaart van Nederland blad 44 west, schaal 1:50000 (1987).

(722) W. Cornelissen, F. de Lang en N. Nagtegaal: Noordbrabantse plaatsnamen. Monografie 2. Nuenen, Gerwen en Nederwetten (Waalre 1987), blz. 307.

[p. 52]

't witven: Gerwen, Nunen⁽⁷²³⁾; de Wittenäkker: Oerle⁽⁷²⁴⁾; de Witreet, de Witrɛ: Oerle⁽⁷²⁵⁾; De witte geer: Land van Megen, Ooien sectie B; de Witte baerg: Oorschot⁽⁷²⁶⁾; et wit Holland⁽⁷²⁷⁾, ca 1865 Wit Hollands Ven⁽⁷²⁸⁾, plas: Westelbeers, Oostelbeers; et Witvén: Westelbeers, Oostelbeers⁽⁷²⁹⁾; Wittendijk, 1866 Witte Weg⁽⁷³⁰⁾: Ter Aalst, Oosterhout(op de grens met Terheiden)⁽⁷³¹⁾; 1866 Wit Ven, water: Oosterwijk⁽⁷³²⁾; Witte hoef, zanderige grond: Os; 1780 de Witte en de Putse moeren: Putte⁽⁷³³⁾; Witte blik, 1628 Stuck beemden: den witteblick en 1683 Stuck erven: den wittenblick, 1801 Een perc. moerveld den witten bliek: Hazeldonk, Rijsbergen⁽⁷³⁴⁾; Wit bunder, 1533 Goede aende vroente: twit buynder en 1544 Stuck erffs: dwitbuynder: Hazeldonk, Rijsbergen⁽⁷³⁵⁾; Withagen, 1533 Aende wishaghe, 1717 beemd in de withagen: Kaarschot, Rijsbergen⁽⁷³⁶⁾; Witte duinen, huis: Rukfen⁽⁷³⁷⁾; 1942 kad.krt De Witte Plas: Rukfen sectie I1; ca 1865 Witte Zandbergen, heuvels: Rukfen⁽⁷³⁸⁾; De Witackers: Schijndel⁽⁷³⁹⁾; Witte bleek, 1883 Wittenbleek, buntgrasgebied: Nijnsel, Sint-Oedenrode⁽⁷⁴⁰⁾; 1804 Witgras: Nijnsel, Sint-Oedenrode⁽⁷⁴¹⁾; 1723 Witland: Nijnsel, Sint-Oedenrode⁽⁷⁴²⁾; 1423 den Wittenacker aen die Stokhasselt: Tilburg

(723) Cornelissen e.a., blz. 307.

(724) De Bont, blz. 9.

(725) De Bont, blz. 94.

(726) De Bont, blz. 21.

(727) De Bont, blz. 68.

(728) kp, blad Oostelbeers c.a. (z.j.).

(729) De Bont, blz. 113.

(730) kp, blad Terheyden.

(731) J. Buiks: De Haecxhoeve op den Hout. in: Heemk.kring Heerlijkheid Oosterhout 1987, jrg 11, nr 3, blz. 1028.

(732) kp, blad Oisterwijk.

(733) Van Ham, blz. 749.

(734) Buiks/Buiks-Hendrickx 4, blz. 80.

(735) Chr. Buiks en J. Buiks-Hendrickx: Veldnamen in Rijsbergen 4 Hazeldonk (Oosterhout 1988), blz. 80.

(736) Chr. Buiks en J. Buiks-Hendrickx: Veldnamen in Rijsbergen 3 Kaarschot (Rijsbergen z.j.), blz. 97.

(737) Pott, blz. 485.

(738) kp, blad Rucphen(z.j.).

(739) W. Heesters: Schijndel. Historische verkenningen (Waalre 1984), blz. 120.

(740) W. Heesters: Streeknamen in Sint-Oedenrode V. in: Heemschild 1968, jrg 2, nr 4, blz. 53; W. Heesters: Sint-Oedenrode. Zwerftocht door een boeiend verleden (St Oedenrode 1981), blz. 173. Hoogbergen, nr 1088.

(741) Th. Hoogbergen: Toponymie van Sintoedenrode. Doctoraalscriptie (Nijmegen 1959), nr 1086.

(742) Hoogbergen, nr 1087.

[p. 53]

(met (foutieve) verklaring, die ook het volgende toponiem betreft: naar ‘witte wiven’⁽⁷⁴³⁾); 1600 de Wittenberg: Tilburg⁽⁷⁴⁴⁾; ca 1865 Witten Brand, plas: Tilburg⁽⁷⁴⁵⁾; ca 1865 Wit Ven: Tilburg⁽⁷⁴⁶⁾ (niet ver hier vandaan ook Zwarte Ven); Witte plak, akker: Uden; Wittenberg, 1821 beneden den Wittenberg, een zandverstuiving: Valkenswaard⁽⁷⁴⁷⁾; Witven, 1400 rogland dat witvenne, 1538 int witven, drooggelegd ven, bw en wei: Valkenswaard (met verklaring ‘naar de begroeiing met wide, wijde “teenwilg”. Kleuraanduiding..lijkt minder waarschijnlijk’)⁽⁷⁴⁸⁾; 1336 op de Withaghe: Veen⁽⁷⁴⁹⁾; de Wittenbŏ́om: Veldhoven⁽⁷⁵⁰⁾; et Witvén: Veldhoven⁽⁷⁵¹⁾; de witten Dríes: Vessem⁽⁷⁵²⁾; Wittenakker: Vlierden⁽⁷⁵³⁾; eenen beempt gheheiten den Witten Weert..d'een sijde op die Aa: Vlierden⁽⁷⁵⁴⁾ (vormt een paar met den Swerten Weert); de Wittenbärg: Waalre⁽⁷⁵⁵⁾; Witdammen: Werkendam⁽⁷⁵⁶⁾; Witte Molenblok: Willemstad (vormt paar met Zwarte Molenblok); ca 1865 Wit Duintje, heuvel: Woensdrecht⁽⁷⁵⁷⁾; 1947 kad.krt De Witte moeren: Zundert sectie H1,2e; ca 1865 Wit ven, water: Zundert (iets westelijker twee maal Zwartven)⁽⁷⁵⁸⁾;

*** grijs: Grijze bocht, bw: Eersel; de Grijs (de Gries): Hilvarenbeek; 't chréés felleke, de Grééze: Reuzel (‘hierin slaat grijs op de stoffige, zanderige, rulle bodem’)⁽⁷⁵⁹⁾; Grysberg, bij het Grysven: Heerle, Wouw (met verklaring:naar de grijzige heidegrond?)⁽⁷⁶⁰⁾; 1758 Grysven,

(743) R. Peeters: Archeologisch onderzoek in Tilburg en omgeving van 1770-1845. in: De Lindeboom II (1978), blz. 195, 206.

(744) Peeters, idem.

(745) kp, blad Tilburg (z.j.).

(746) kp, blad Tilburg (z.j.).

(747) Mélotte/Molemans, blz. 266.

(748) Mélotte/Molemans, blz. 266-267.

(749) VROA 1927, I, blz. 145.

(750) De Bont, blz. 26.

(751) De Bont, blz. 113.

(752) De Bont, blz. 46.

(753) H. Beijers: Akkertoponiemen in Vlierden. in: d'n Uytbeyndel 1988, nr 15, blz. 9.

(754) Beijers 1985, blz. 28.

(755) De Bont, blz. 21.

(756) topatl 4, blad 18.

(757) kp, blad Woensdrecht(z.j.).

(758) kp, blad Zundert c.a.(z.j.).

(759) Van Gompel, blz. 13.

(760) Van Loon, blz. 64, 69.

[p. 54]

(drooggelegd) ven: Heerle, Wouw (vormt een paar met 1758 Swaartven);

Limburg: zwart⁽⁷⁶¹⁾: Zwartenberg, 1843 swarteberg, heuvel: Arcen en Velden, sectie A (vormt een paar met Wittenberg); zwart pool: Velden, Arcen en Velden; 't Zwart(e)water, ook gen. de Vaalvennen, veenplassen, ‘waterplas die langzaam dicht groeit’, 1803-1820 Swaart Waeter, water en drassig gebied: Arcen en Velden (ernaast 1803-1820 Vaal Koelen, drassig gebied, ca 1865 de Vaalkuilen, plas⁽⁷⁶²⁾; momenteel vormen Zwartwater en Vaalvennen één langgerekte plas, omringd door veengrond, die bestaat uit donkerbruin tot zwart broekveen dat rust op grijze zavel of lichte klei⁽⁷⁶³⁾. De Vaalvennen zijn niet meer separaat herkenbaar, vandaar dat nu beide namen voor hetzelfde water door elkaar gebruikt worden); Zwartbèèk, wei aan de Maas: Wellerlooi, Bergen; Zwarte Heide, 1842 zwarte heide: Heien, Bergen, sectie B⁽⁷⁶⁴⁾ (volgens bodemkaart droge woeste stuifzandgrond, zowel zonder als met begroeiing, o.a. struikheide⁽⁷⁶⁵⁾); Swaerte kamp, 1842 swarte kamp: Afferden, Bergen, sectie C (perceel met ‘overstoven heideprofielen met circa 25 cm zwarte bovengrond’⁽⁷⁶⁶⁾); 1842 zwartenberg: Afferden, Bergen, sectie D; Zwarte weg, de zjwarte Waêg, benaming in de volksmond voor gedeelte van voormalig tramwegtracé: Cadier en Keer (Tramlijn werd in 1937 opgeheven. Over het verlaten tracé vonden mergeltransporten plaats. ‘Bij tijd en wijle werden sintels als verhardingsmateriaal aangebracht’, vandaar de benaming voor de eerst naamloze weg)⁽⁷⁶⁷⁾; de Zjwerte wëg, ook Assewëg: Gronsveld (naar de sintelverharding)⁽⁷⁶⁸⁾; Zwarte veldje: Heerlen⁽⁷⁶⁹⁾; Zwartepeel, laagge-

(761) Namen met de jaartallen 1841, 42, 43, 44 zijn afkomstig uit de veldnamenverzameling die is aangelegd door drs. Alph.Houben S.J., voormalig bibliothecaris van het Rijksarchief in Limburg. De namen zijn geëxcerpeerd uit de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels van de Limburgse gemeenten.

(762) kp, blad Arcen en Velden (z.j.).

(763) De Tranchotkaart van het gebied tussen Maas en Rijn. Nederlands gedeelte, schaal 1:25000, blad 26(herdruk 1971); Bodemkaart van Nederland blad 52 oost, schaal 1:50000 (1967) + Toelichting..(Wageningen 1975), blz. 64.

(764) J. Schelling: De bodemkartering van Nederland X ('s-Gravenhage 1951). Bijlage 7.

(765) Schelling, blz. 31 en Bijlage 1.

(766) Schelling, blz. 61.

(767) H.W.A. Lemmerling: Een greep uit de vele straat-, weg- en veldnamen. in: 150 jaar Cadier en Keer (Cadier en Keer(1978)), blz. 83v.

(768) G. Jaspars e.a.: Groéselder diksjenèr (Gronsveld 1979), blz. 599.

(769) J.K. Gielen: Oudheidkundig onderzoek bij het Zwarte veldje. in: 't Land van Herle 1985, nr 2, blz. 45.

[p. 55]

legen moerasgrond met riet en waterplassen, 1844 zweertenpeel, ca 1865 Sweerte Poel⁽⁷⁷⁰⁾, 1892 't Zwart peelke⁽⁷⁷¹⁾, moeras: Heithuizen, sectie A (vgl. iets verderop 1892 't Wit Ven); 1803-20 Swart Water, plas: omgeving Helden (ernaast Witven, drassig gebied)⁽⁷⁷²⁾; ca 1865 Zwart Ven, water: Horn⁽⁷⁷³⁾ (ernaast Blanke Ven; op de bodemkaart geen kontrast te zien⁽⁷⁷⁴⁾); 1842 swart plak peel, 1867 Zwarte Plak, water(grenzend aan moeras)⁽⁷⁷⁵⁾: Horst, sectie E (plak, hier wel ‘turfplak, turfveldje’⁽⁷⁷⁶⁾); Zwartven, ca 1865 Swart Ven⁽⁷⁷⁷⁾, akker: Maasbree; Zwarte water: Maasbree; Zwartendaal: Raar, Meersen; 1802 den Swarten berg: Melik (‘lichte grond’, waarmee in deze streken vooral zandgrond en minder vruchtbare grond wordt bedoeld)⁽⁷⁷⁸⁾; ca 1840 aan den zwarten berg: hout en douve, Merkelbeek, sectie A; Zwarte water, moeras: Middelaar, Mook⁽⁷⁷⁹⁾; Schwarte Weg: Middelaar, Mook⁽⁷⁸⁰⁾; het Zwart: Nederweert; 1803-20 Swart Beurdt, drassig gebied: Nederweert⁽⁷⁸¹⁾ (vgl. Zwarteboordweg, zijweg van de Meyelsedijk⁽⁷⁸²⁾; boord ‘rand’, in de Gelderse Achterhoek ook speciaal ‘turfrand’, vgl. b.v. 1637 ‘een torffboordt..opt Velder in Ruerlo’⁽⁷⁸³⁾, 1526 ‘..niemantz en sall siin boirde op den Veller uuthlienen, verhueren noch vercoepen..’⁽⁷⁸⁴⁾; mogelijk is deze betekenisvariant ook hier van toepassing); 1803-20 Swartbrock: Millert, Nederweert⁽⁷⁸⁵⁾; 1844 zwartbroek, swartbroek: Nederweert sectie H en F; 't Zwert waater, peel/ven/poel: Nederweert⁽⁷⁸⁶⁾; De zwarte bocht, bocht van de Neerbeek:

(770) kp, blad Heijthuijsen(z.j.).

(771) Top. krt blad nr 726, schaal 1:25000(1892).

(772) Tranchot, blad 39.

(773) kp, blad Horn(z.j.).

(774) Bodemkaart van Nederland, blad 58 west, schaal 1:50000 (1972).

(775) kp, blad Horst.

(776) Horster Historiën 2(Horst 1988), blz. 195: ‘In 1904 vond de gemeente het nodig de turfwinning..opnieuw te regelen. Ieder jaar zouden de’ plakken ‘opnieuw aangewezen worden..’.

(777) kp, blad Maasbree (z.j.).

(778) Kaarteninventaris nr 227,2 (RAL); Maas 1988, blz. 128 v.

(779) P.H.M. Offermans: Toponiemen uit drie Limburgse dorpen. Amstenrade, Sint Odiliënberg, Middelaar. Doctoraalscriptie (Nijmegen z.j.).

(780) Tranchot, blad 7.

(781) Tranchot, blad 31.

(782) Naame & gezagdjes oet 't wieërter lând (Weert 1981) blz. 133.

(783) Archief Mark en Broek Ruurlo nr 40d (RAG).

(784) J.J.S. Sloet: Geldersche Markerechten II ('s-Gravenhage 1913), blz. 265.

(785) Tranchot, blad 38.

(786) Naame.. blz. 66.

[p. 56]

Neer⁽⁷⁸⁷⁾ (‘Dit was zowel letterlijk als figuurlijk bedoeld. Op de eerste plaats omdat hij een heel donker kontrast tegen de lucht vormt en in de tweede plaats werd hij gevreesd door de sterke stroming, die voor veel schepen, toen nog van kleiner formaat, noodlottig is geworden’); Zwart water, verland ven⁽⁷⁸⁸⁾, 1843 swart water: Neer sectie E; Zwarte kuil: Nut; Zwarte weg, 1842 aan de zwarte weg, 1869 Zwartenweg, buurt⁽⁷⁸⁹⁾: Ottersum (tussen deze weg en heuvelrand restant van vroeger veenlandschap)⁽⁷⁹⁰⁾; Zwarte Berg, 1841 zwarteberg, ca 1865 Aan den Zwartenberg⁽⁷⁹¹⁾, bos: Posterholt; 1427 Zwartbroek⁽⁷⁹²⁾, kad.krt buiten het Zwartbroek: Roermond sectie B en C; 1844 het zwart veld: Roggel sectie B; Zwarte(n)daal, Swartendael: Schimmert sectie A; De Zwarte koel⁽⁷⁹³⁾, 16e eeuw anderthalff bonder lants gelegen op de swerte Cuijll: Nagelbeek-Hegge, Schinnen⁽⁷⁹⁴⁾; Aan de Zwarte hei: Sweikhuizen en Daniken, Schinnen⁽⁷⁹⁵⁾; 18e eeuw dat Swarte landt: Sevenum⁽⁷⁹⁶⁾; Zwarte Berg, bw en boerderij: St-Odiliënberg⁽⁷⁹⁷⁾; Zwarte Water, twee plassen: St. Odiliënberg⁽⁷⁹⁸⁾ (vgl. Blankwater in Roermond⁽⁷⁹⁹⁾); de Zwartdrees, 1842 zwarte driesen, onvruchtbaar bw: Stein sectie B; 1843 zwartwater: Venlo sectie A; 1936 Zwarteklef: Venraai⁽⁸⁰⁰⁾; ca1865 Zwart Water, water: Merselo, Venraai⁽⁸⁰¹⁾; Swartbroek, 1844 zwartbroek: Weert sectie G⁽⁸⁰²⁾; Zwert waater (niet

(787) J. Smeets: Neer en haar Toponiemen. in: Rondom het Leudal 1981, jrg 6, nr 21, blz. 25.

(788) J. Smeets: Neer en haar Toponiemen. in: Rondom het Leudal 1981, jrg 6, nr 23, blz. 20.

(789) kp, blad Ottersum.

(790) Schelling, blz. 66.

(791) kp, blad Posterholt(jaartal slechts gedeeltelijk leesbaar).

(792) E.P.M. Ramakers: Inventaris van het archief van het klooster Mariagaarde te Roermond. in: Inventarissen van Roermondse Kloosterarchieven (Maastricht 1983), Reg. 6.

(793) H. Pijls: Bijdrage tot de geschiedenis van de Voormalige heerlijkheid Schinnen. in: Publications..Limbourg LXIV, 1928, blz. 199.

(794) H.C.J.M. Kreijns: Een stamreeks van de Limpens te Schinnen. in: Limburgs tijdschrift voor genealogie 1985, jrg 13, nr 2, blz. 29.

(795) Pijls, blz. 200.

(796) P.J.M. Reijnders en P.J.M. van Enckevort: Leggerboeken van de Meursche pandtschappe tot Sevenum(vervolg). in: Limburgs tijdschrift voor genealogie 1985, jrg 13, nr 3, blz. 72.

(797) Offermans.

(798) topatl 4, blad 109.

(799) topatl 4, blad 110.

(800) Top. krt nr 652, schaal 1:25000(1936).

(801) kp, blad Venray(z.j.).

(802) Naame.., blz. 78, 120.

[p. 57]

ver van Zwartbroek), ‘naar de kleur van het water of de zwarte heidegrond erlangs’, peel/ven, 1844 zwartwater: Weert, sectie G⁽⁸⁰³⁾;

*** wit: Wittenberg, 1843 wittenberg, heuvel: Arcen en Velden, sectie C (vormt een paar met Zwartenberg); 1843 witbroek: Lom, Arcen en Velden; Witveld, 1670 Op het Witvelt omtrent eenen morgen, 1702 op het Weijdtveld: Belfeld⁽⁸⁰⁴⁾; 1842 het wit zand: Afferden, Bergen, sectie C; 't Wiet klaef, ruig terrein: Cadier en Keer (met verklaring:winplaats van kalkmergel?)⁽⁸⁰⁵⁾; 1840 aan de witgrub, droogdal⁽⁸⁰⁶⁾: Eisden, sectie C; 1803-1820 Witte Berg, heide met heuvels⁽⁸⁰⁷⁾, 1842 witteberg: Raaieind, Grubbenvorst sectie D; het Wit- ook Wietveld, 1842 witveld: Heihoeven, Grubbenvorst sectie E; Witte berg, wei: Gulpen; 1892 't Wit Ven, drassig gebied: Heithuizen⁽⁸⁰⁸⁾ (vgl. iets verderop 1892 't Zwart peelke); de Wittenberg: Helden; 1803-20 Witven, drassig gebied: Helden (ernaast Swart Water, plas)⁽⁸⁰⁹⁾; 1843 witbosch, ca 1865 Witbosch⁽⁸¹⁰⁾: Hunsel sectie A; Witte zand: Maasbree; Witdonk: Meiel⁽⁸¹¹⁾; Witte weg: Middelaar, Mook⁽⁸¹²⁾; Witte plak, 1803-20 Witte Plak en Kleine witte Plak, plassen⁽⁸¹³⁾ (vgl. 1803-20 Swart Beurdt, drassig gebied in de omgeving): Nederweert; 1843 witvenne: Neer sectie E; Witte hegge, 1840 in de withegge: Vaasrade, Nut, sectie E; 1843 de witteberg: Roermond, sectie C; 1844 witvenne: Roggel sectie A; Witte Koeweg, 1875 Koestraat, weg (‘waarschijnlijk ontleend aan de ondergrond van de weg, die uit witte boszand bestaat’): Swalmen⁽⁸¹⁴⁾; in 't witte zand: omgeving Swalmen⁽⁸¹⁵⁾; Witte bongerd: Stram-

(803) Naame..., blz. 62, 123.

(804) Th.W.J. Driessen: Geschiedenis van de St. Urbanusparochie te Belfeld (Belfeld 1971), blz. 185, 174.

(805) Lemmerling, blz. 85.

(806) J.L.H. Hartmann: De reconstructie van een middeleeuws landschap (Assen/Maastricht 1986), blz. 145.

(807) Tranchot, blad 26.

(808) Top. krt blad nr 726, schaal 1:25000(1892).

(809) Tranchot, blad 39.

(810) kp, blad Hunsel(z.j.).

(811) Pott, blz. 484.

(812) Offermans.

(813) Tranchot, blad 31.

(814) G. Geraedts en F.G.K. Custers: Van Abdissenstraat tot Zandkuil (Swalmen z.j.).

(815) W. Luys: Grietjens gericht, een oude gerechtsplaats van Beesel. in: Maas-en Swalmdal. Jaarboek 1981, blz. 116.

[p. 58]

prooi⁽⁸¹⁶⁾; Witbeek (vloeit samen met de Thornerbeek): Thorn⁽⁸¹⁷⁾; 1803-20 Witendeyck⁽⁸¹⁸⁾, 1843 wittendijk: Venlo, sectie G; 1842 in de witte vennen: Oostrum, Venraai, sectie E; Witstaart: Weert⁽⁸¹⁹⁾; Witvenne, 1844 wit vennen, peel/ven: Weert, sectie L⁽⁸²⁰⁾; Wittem, 1125 Witham (met verklaring: onl. ham ‘landtong’ + wit)⁽⁸²¹⁾; 1841 aan den witten rein: Wittem, sectie B (mnl. rein ‘verhoogde zoom aan een akker of bosch die als grens dient’, ook‘grenspaal’; indien de tweede betekenisvariant van toepassing is, hoort het toponiem hier feitelijk niet thuis);

***grijs: grijze(n) heuvel, bw: Gulpen; de Griezen Upper, grijzen Uppel, akker en bos, zandgrond, 1892 Gruisen Epper⁽⁸²²⁾: Helden (toponiem van duistere herkomst); de Grijze Graaf: Mes⁽⁸²³⁾; Grieshei: Nederweert; 1635 (afschrift) percelen op de Grijsenberg, 1686 (afschrift) aan de Grijseberg, 1701 op de Grijsberg: Noorbeek⁽⁸²⁴⁾; 1840 grisegrubben, grijsegrubben: Vaasrade, Nut sectie E; Grijzenakker: Weert⁽⁸²⁵⁾.

(816) A.G. Koenderink: Kampnamen in Stramproy. in: Stramproyer momentopnamen uit heden en verleden(Stramprooi 1982), blz. 99.

(817) J. Belonje: De groote Hegge te Thorn ('s-Gravenhage 1957), blz. 7, 87.

(818) Tranchot, blad 33.

(819) Naame..blz. 78.

(820) Naame...blz. 62.

(821) Künzel e.a., blz. 405.

(822) Top. krt nr 745, schaal 1:25000(1892).

(823) H.P.J. Warnier: De bevrijding van Eijsden. in: Uit Eijsdens verleden 1984, nr 27-28, blz. 21.

(824) R.M. Delahaye: Inventaris van de archieven van het klooster Hoog-Cruts te Noorbeek/Slenaken (Maastricht 1987), inv. nrs 91, 110, 118.

(825) Naame...blz. 74

Bodemgesteldheid als naamgevingsmotief. Waternamen.

Bij de bestudering van het materiaal heb ik in eerste instantie mijn aandacht gericht op zwart en wit in (vermoedelijke) relatie tot de bodemgesteldheid. Ik deed een aantal steekproeven, waarbij ik de ligging van de betreffende toponiemen op bodemkundige en topografische kaarten bekeek. Uiteraard deed zich het probleem voor, dat niet van ieder gebied zeer gedetailleerd kaartmateriaal voorhanden was èn dat de situatie ter plekke inmiddels (sinds het moment van de naamgeving) sterk gewijzigd kan zijn, o.a. ten gevolge van een voortschrijdende bebouwing van voormalige landbouwgrond. Het sterkst deden de uit een gewijzigde situatie voortvloeiende moeilijkheden zich

[p. 59]

gelden bij de bestudering van percelen gelegen op veengrond. Deze veengronden, inmiddels geheel of gedeeltelijk afgegraven, waren vaak niet meer op de huidige bodemkaart traceerbaar.

Bodemgesteldheid (zandgronden): hier moet een onderscheid worden gemaakt tussen gecultiveerde en ongecultiveerde gronden. Bij de in cultuur gebrachte zandgronden heeft zwart gewoonlijk betrekking op (sterk) humeuze gronden, die al wat langer in gebruik zijn. Zwart is in deze gevallen dan ook meestal min of meer synoniem met ‘vruchtbaar’; de tegenhanger is wit ‘licht van kleur, minder humeus’. Men vergelijke b.v.: ‘goed vochthoudende, zwarte oude bouwlanden’ (betreft de es van Ballo): Rolde⁽⁸²⁶⁾; 1827 ‘zwarte en bruinachtige zandgrond’ (bouwland eerste klasse): Den Ham(O.)⁽⁸²⁷⁾; ‘Zwarte grond is grond met völle humus der in; 't hef 'n zwarte kleure. 't Lig völle op bouwlanden, maor kump in de kleistreken neet veur’: Achterhoek en Liemers⁽⁸²⁸⁾; zwarte grond, zwarte aarde ‘nerf van het bouwland’ (= vruchtbare bovenlaag): Brabant⁽⁸²⁹⁾; de zwarte (grond) ‘bouwvoor’, moeilijk te scheiden van ‘vruchtbare grond’, drek, goede, zwarte zavel: Limburg⁽⁸³⁰⁾, vlaams zwarte aarde, zwarte grond ‘nerf van het bouwland, de vruchtbare bovenlaag van het bouwland’ en (zeldzaam) zwarte moergrond (humusrijke zandgrond met diepe bouwlaag)⁽⁸³¹⁾, voorts vlaams wit ‘gemakkelijk te bewerken’ en wit ‘droog’⁽⁸³²⁾ (heeft wel betrekking op droge, weinig kompakte, losse zandgrond).

Hierbij sluiten aan toponiemen (met als denotatum vooral bouwland en in mindere mate grasland) als: Zwarte wand: Anlo en Havelte; 't Zwatte stukke: Losser; de Zwarte (Zwatte) bree: Borkulo; Zwarte land en Zwarte kamp: Doornspijk (vgl. ‘zwarte lichtere grond’ tegenover ‘zware klei’⁽⁸³³⁾); de Zwarte (Zwatte) bree en de Witbree: Lichten-

(826) A.W. Edelman-Vlam: Veldnamen in de gemeente Rolde. in: Naamkunde 1969, jrg 1, nr 2-4, blz. 142.

(827) Tabel ..tot de klassificatie der ongebouwde en gebouwde eigendommen van de gemeente den Ham.

(828) Schaars WALD. De mens en de weerld-A, blz. 13.

(829) A. Weijnen en J. van Bakel: Woordenboek van de Brabantse dialecten, aflev. 2 (Assen 1967), blz. 238.

(830) A. Weijnen, J. Goossens en P. Goossens: Woordenboek van de Limburgse dialecten I, 1 (Assen 1983), blz. 107.

(831) M. Devos en H. Ryckeboer: Woordenboek van de Vlaamse dialekten I, 1 (Tongeren 1979), blz. 168, 18.

(832) Devos/Ryckeboer, blz. 21, 82.

(833) Dialektlijst A 10 (In 1941 door het toenmalige Centraal Bureau voor Nederlandsche0 en Friesche dialecten o.l.v. de Dialecten-commissie der Nederlandsche Akademie van Wetenschappen uitgezonden vragenlijst nr 10).

[p. 60]

voorde; de Zwarte en Witte kamp te Nunspeet, Ermelo; Zwarte land: Nijkerk (homogeen zwarte enkeerdgrond); Zwarte land: Putten (lage enkeerdgrond in associatie met zwarte enkeerdgrond, vgl. ook ‘hoogland is droog en erg zanderig; laagland is vochtig en zwaardere grond, ook zwarter van kleur’⁽⁸³⁴⁾); de Zwartäkker en de Wittenäkker: Bladel; de Zwarte: Boekel(‘naar de kleur van de grond’) enz.

In gemengde klei-zandgebieden zou wit een speciale betekenisnuance kunnen hebben, namelijk ‘zand(ig)’ tegenover ‘klei(ig)’, vgl. de Wittenkamp (zand) in Olst en Witte hoef (zanderig) in Os.

Mijn steekproeven leverden overigens niet altijd het gewenste resultaat op. De Zwarte en Witte kamp in Nijkerk bv. liggen op exakt dezelfde grond. Dat hoeft nog niet te betekenen dat bovenstaande interpretatie van zwart/wit hier niet opgaat: mogelijk was de gebruikte bodemkaart niet fijnschalig genoeg of is de situatie van het moment niet meer in overeenstemming met die ten tijde van de naamgeving. Er zijn trouwens nog andere interpretatiemogelijkheden, zoals zwart/wit als secundair element, b.v. naar de kleur van de omheining: een zwart geteerd hek tegenover een wit geverfd hek, vgl. De Zwarte Dam in Biggekerke(dam(hek) ‘toegang tot hofstee of landerij’, in dit geval met koolteer bestreken)⁽⁸³⁵⁾ en De witte dam in 's-Herenhoek⁽⁸³⁶⁾. Bij zwart sec in streken met bossages rond de percelen kan een donkere of schaduwgevende begroeiing het naamgevingsmotief vormen: een toponiem als Zwarte kamp is dan vergelijkbaar met Duister(e)kamp (tamelijk frekwent in het oosten van het land).

Wij stappen nu over naar de ongecultiveerde zandgronden: woeste (heide)grond, stuifzanden, dek- en stuifzandheuvels, duinen, zandplaten e.d. In het merendeel van de gevallen (vooral bij hoogten) moeten we hier uitgaan van een tegenstelling wit ‘lichtgekleurd, kaal of spaarzaam begroeid, zodat het zand zichtbaar blijft’ tegenover zwart ‘een donkere indruk makend door begroeiing ((zwarte) heide, bomen, struiken) die het lichtgekleurde zand aan het oog onttrekt’. Voor deze stelling zijn verschillende argumenten aan te voeren. In de eerste plaats valt het op dat het toponiem *Zwart(e) zand in mijn verzameling ontbreekt, terwijl Wit(te) zand ruim vertegenwoordigd is. Kennelijk heeft het zand op

(834) Dialektlijst A 10

(835) De veldnamen van Biggekerke en Zoutelande (Middelburg 1984), blz. 77; Woordenboek der Zeeuwse dialecten. o.r.v. Ha.C.M.Ghijsen (Amsterdam/Brussel 1974, 6e druk), blz. 156.

(836) P.S.G. Raas: Toponymie van 's-Heerenhoek(Goes 1980), blz. 41.

[p. 61]

zich zelf gewoonlijk geen donker genoege indruk gemaakt om als ‘zwart’ aangemerkt te worden. In de tweede plaats wordt er in perceelsbeschrijvingen, landbouwhistorische litteratuur e.d. hier en daar wel gewag gemaakt van wit zand, maar hoogst zelden van zwart zand. Weliswaar bestaat de Zwarte berg in Hilversum uit ‘opmerkelijk zwart zand’, maar dit is een speciaal geval, omdat hier houtskool in de grond is aangetroffen (vgl. Rheinisch Schwärz ‘Schwarze Stellen im Boden, etwa von alten Meilerplätzen oder von längst ausgetrockneten Sumpflöchern herrührend’⁽⁸³⁷⁾).

Van wit zand (ongecultiveerde grond) is sprake in o.a. de volgende vermeldingen: ‘..wordt het zand uit de heij, waar dit het meest wit valt, genomen en in kleine sleuven door eenig water, dat verders afvloeit, overstort, waardoor de vuile aarde afspoelt. Dit noemt men zandwassen en de plaatsen waar zij dit zand uitneemen, zandmijnen. Het zand gedroogd zijnde is wit schuurzand en ook dienstig voor glasblaazerijen’: omgeving Rukfen-Sprundel⁽⁸³⁸⁾; ..het Schoorlse duinzand, waarvan de witte kleur opvallend is,..: omgeving Schoorl-Bergen⁽⁸³⁹⁾, 16e eeuw ‘Ketelduyn is een witte spleten duyn’ (een stuifduin met een opengewaaide kop), omgeving Petten⁽⁸⁴⁰⁾, vgl. ook de friese soortnaam wytdún ‘blinkerd, hoge, kale duintop’⁽⁸⁴¹⁾ en voorts vlaams wit zand ‘steenachtig wit zand’ (zeer mager zand zonder kleiachtige bestanddelen)⁽⁸⁴²⁾. De Zwarten Berg en Witten Berg in Barneveld bestaan beide uit ‘overwegend..blond..zand’.

De situatie van het moment hoeft natuurlijk niet meer in overeenstemming te zijn met die ten tijde van de naamgeving: de begroeiing kan (vanzelf of door aanplant) zijn toegenomen. De duinen in de kustgebieden waren rond 1850 veel minder sterk begroeid dan tegenwoordig ten gevolge van factoren als het weiden van vee, het kappen van de beplanting en een geringere aandacht voor verstuivingsproblemen. Soms getuigt een perceelsbeschrijving van de (voormalige) kaalheid, zoals Witte of Rauwe Duinen: Bergen (Nh.) (daar werd geplant om

(837) H. Dittmaier: Rheinische Flurnamen (Bonn 1963), blz. 283.

(838) J.M.G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800, II. in: Historia Agriculturae II (Groningen/Djakarta 1954), blz. 64.

(839) De Roo, blz. 16.

(840) H. Schoorl: De wordingsgeschiedenis van de Zijpe. in: Historisch geografisch tijdschrift 1985, jrg 3, nr 3, blz. 70.

(841) Zantema, blz. 1197.

(842) Devos/Ryckeboer, blz. 47.

[p. 62]

verstuiving tegen te gaan; rauw ‘kaal, open, zonder plantengroei’⁽⁸⁴³⁾), vgl. ook in een ander deel van het land: 1560 ‘zecker sant, die Withaer genaempt,... daert nootlijcxt waer met heyt bestroyt te werden’: Putten, eind 18e eeuw (het bestrooien met heide ter bestrijding van een zandverstuiving). De duinen van Vlieland waren rond 1870 voor een groot deel onbegroeid. In de omgeving van Schoorl vond men zowel duinen begroeid met ‘welig eikenhout’ als kale duinen, ‘zonder een grasscheutje zelfs’.

In de tweede helft van de vorige eeuw zijn er maatregelen tegen het verstuiven genomen, zoals beplanting met helm en (naald)hout en het stopzetten van de beweiding⁽⁸⁴⁴⁾.

Opmerkelijk is het toponiem Zwarte Blink in Schoorl (in een omgeving met intens wit zand). Zwart ‘begroeid’ is hier gekombineerd met blink ‘kaal, wit duin’ (vgl. blinken ‘glanzen, schitteren’), dat hier kennelijk de ruimere betekenis heeft van ‘duin’ in het algemeen. Horst in Zwarte horst kombineert goed met diverse soorten begroeiing, maar in het bijzonder met (zwarte) heide, vgl. de soortnaam häi̭hɔrst ‘stuk hoge heidegrond’ in de Brabantse Kempen⁽⁸⁴⁵⁾ en 1668 ‘bouw- en weylanden, sampt heethorsten’ in Bennekom⁽⁸⁴⁶⁾.

Bij hoogten aan de kust is vaak de kleurindruk vanaf zee bepalend geweest voor de naamgeving. Daarbij moet worden opgemerkt dat de naar de zee gekeerde kant van duinen gewoonlijk minder sterk begroeid is dan de binnenkant⁽⁸⁴⁷⁾. Duinen en andere herkenbare punten in het landschap dienden als wegwijzer voor de zeevarenden. De Wytdune op Terschelling fungeerde als baken voor de scheepvaart⁽⁸⁴⁸⁾. Ook de Witte Duin of Blinkert op Ameland hoorde tot de ‘zeemerken’⁽⁸⁴⁹⁾. Hetzelfde doet zich voor aan de Zweedse kusten: Een klipformatie Vit(e)briten (lichter van kleur dan de omgeving) bij Östergarn aan de kust van het eiland Gotland fungeerde als baken voor de vissers, evenals, in dezelfde buurt, Svart(e)briten, een deel van een landtong, dat vanaf zee donkerder lijkt dan de omgeving⁽⁸⁵⁰⁾. Ook de met vrij

(843) W.N.T. XII, 3, kol. 405.

(844) T.W.M. Bakker, J.A. Klijn en F.J. van Zadelhoff: Duinen en duinvalleien, blz. 100-101.

(845) De Bont, blz. 228.

(846) Edelman, Bennekom, blz. 144.

(847) J.P. Thijsse: Blonde duinen. Verkade-album (Zaandam 1910), blz. 71.

(848) S.J. van der Molen: De nammen fan Aesterein. in FP 9(1957), blz. 34.

(849) Allan, Ameland, blz. 2.

(850) J. Olsson: Gotländsk natur och historia speglade i ortnamnen (Visby 1979), blz. 85 v. Brite ‘klip’ e.d.

[p. 63]

dicht elzenbos begroeide Svartingsskär aan de kust van Småland was, door z'n donkere kleur, een belangrijk oriëntatiepunt voor zeevarenden (de naam is overigens voor tweeërlei uitleg vatbaar)⁽⁸⁵¹⁾.

Enige speciale aandacht verdienen toponiemen in de kuststreken van het type Het (Oude) Zwarte veld, een vlak terrein temidden van duinen in Schoorl, Zwarte veld en Zwarte vlak of veld in de omgeving van Zandvoort, Zwarte pan in Wassenaar. Het betreft hier (voormalige) duinvalleiën, waarvan het merendeel vroeger een vochtig karakter had. De vochtigste valleien stonden 's winters meestal onder water. Ze waren vroeger o.a. als grasland (‘natuurweide’) in gebruik en er werden plaggen gestoken, ondermeer om de toppen van de stuifduinen vast te leggen⁽⁸⁵²⁾. Vanaf de 17e eeuw begon men een aantal van de vochtige, vrij vruchtbare valleien in gebruik te nemen als bouwland. Rond 1800 lagen in de omgeving van Wassenaar nog verschillende duinpannen die voor intensiever gebruik in aanmerking kwamen: ‘Ten noorden leggen de zeeduinen zeer breed en met menigvuldige pannen, valeijen of vlaktens, waaronder verscheiden zijn van welke goede partij zoude kunnen getrokken worden; bijzonder met beplanting, omdat de aanvoer van meststoffen te kostbaar en te moeijelijk valt tot beteeling en de verstuivingen zomwijlen groot zijn..’⁽⁸⁵³⁾. Aan het eind van de vorige eeuw werden in Wassenaar op lagere gedeelten tussen de duinen aardappelen verbouwd en hakbossen gekweekt⁽⁸⁵⁴⁾. Momenteel is een aanzienlijk gedeelte van de vochtige valleiën niet meer als zodanig herkenbaar. Ze zijn in de loop van de tijd verdroogd, waarbij de onttrekking van water ten behoeve van de duinwaterleiding niet de enige, maar wel de belangrijkste factor heeft gevormd (in het Zwarte en Witte veld ten zuiden van Zandvoort b.v. is vanaf 1853 op grote schaal duinwater gewonnen⁽⁸⁵⁵⁾). Reeds in 1798 merkte Kops op in een beschrijving van de duinvalleiën tussen Egmond en Bloemendaal dat er, volgens de berichten van zijn zegslieden, ‘sedert tien Jaeren, van Jaer tot Jaer minder water dan te voren in de vlakken wordt gevonden’. Zijn observatie wordt door verschillende andere auteurs bevestigd⁽⁸⁵⁶⁾.

(851) I. Modéer: Småländska skärgårdsnamn (Uppsala 1933), blz. 221v.

(852) Thijsse, Blonde duinen, blz. 56.

(853) J.M.G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800, I. in: Historia Agriculturae I (Groningen/Djakarta 1953), blz. 148.

(854) Uitkomsten.. II, XLIX, blz. 3.

(855) Bakker e.a., blz. 66.

(856) De Roo, blz. 17, 161.

[p. 64]

In 1910 verzuchtte J.P. Thijsse: ‘Vlakbij de barre zee liggen vaak de mooiste duinvalleitjes. De grond is er wat lager, haast altijd vochtig. Ja, waar de waterleidingen hun verderfelijk werk nog niet hebben verricht blinken er heldere meertjes, omzoomd met boschjes van duindoorns en berken’⁽⁸⁵⁷⁾. In deze, nu merendeels verdroogde, valleien had zich in de tijd dat ze nog vochtig waren een humeuze of venige laag ontwikkeld. Het is dan ook aannemelijk dat zwart in de genoemde vallei-toponiemen naar die laag verwijst, hoewel zwart van begroeiing misschien niet helemaal mag worden uitgesloten⁽⁸⁵⁸⁾. De venige/humeuze grond zal donker hebben afgestoken bij het overigens lichtgekleurde duinzand. Edelman merkt op over de duinen ten zuidwesten van Den Haag: ‘Mede ten gevolge van een diepe grondbewerking zijn vele van de betreffende vochtige duinzandgronden in diepe zwarte zandgronden veranderd’⁽⁸⁵⁹⁾. Enkele van de duinpan-toponiemen worden overigens al genoemd in de zestiende eeuw, zodat de ‘zwartheid’ in die gevallen niet (mede) kan worden toegeschreven aan langdurige grondbewerking. Ook de overigen zullen dateren van vóór de eventuele ingebruikneming als landbouwgrond.

Ook grijze zandgrond (gecultiveerd en ongecultiveerd) komt voor: 1832 ‘Een Akker Boekweit gezaaid op grijze zandgrond, en welke grond in den Jaare 1821 nog heide was..’, ‘grijze en oerachtige zandgronden’: Hellendoorn⁽⁸⁶⁰⁾; 1828 ‘Bouwlanden der eerste klasse bestaan uit een zachten grijzen zandgrond..’: Valkenswaard⁽⁸⁶¹⁾; 1830 ‘eene grijsachtige groeiaarde’, ‘hoge schrale en lage koude zandgronden, welke bestaan uit eene grijze groeiaarde..op eenen harden ondergrond rustende’, bouwland van de tweede en derde klasse: Vlierden⁽⁸⁶²⁾, vlaams grijs ‘onvruchtbaar’(mager en gemakkelijk verstuivend)⁽⁸⁶³⁾. Grijze gronden van uiteenlopende kwaliteit komen ook voor in de kadastrale kwaliteitsbeschrijvingen van o.a. Aarle-Rixtel en

(857) Thijsse, Blonde duinen, blz. 55.

(858) Zie voor een bespreking van de eigenschappen van de vochtige valleiën: Bakker e.a., in het bijzonder blz. 49v, 73v en De Roo, blz. 17v, 161.

(859) C.H. Edelman: Inleiding tot de bodemkunde van Nederland (Amsterdam 1960, 2e druk), blz. 92.

(860) A. Ponsteen: Oald Helderns sprokkelholt (Hellendoorn 1983), blz. 77, 78.

(861) H.E.M. Mélotte en J. Molemans: Noordbrabantse plaatsnamen. Monografie 1. Valkenswaard (z.pl. 1979), blz. 14.

(862) H. Beijers: De Singel te Vlierden anno 1830. in: D'n Uytbeyndel 1984, nr 6, blz. 29.

(863) Devos/Ryckeboer, blz. 19.

[p. 65]

Budel⁽⁸⁶⁴⁾. Bij landbouwgrond geldt dat de kwaliteit gewoonlijk minder is, naarmate de kleur lichter wordt. De grijs-toponiemen zijn in mijn materiaal maar spaarzaam vertegenwoordigd, op zandgrond o.a. de Grijze Bree: Raalte, de Grijze bocht: Eersel, de Grééze: Reuzel (‘zanderige, rulle bodem’). Met name in Gelderland dreigt verwarring met een persoonsnaam (zie het materiaal van Gelderland). Ook kan gries een bijvorm zijn van gruis ‘grof zand, kiezelzand’.

Wij gaan nu over naar de klei- en leemgronden, die ook in de aktuele kleuren kunnen optreden. Vgl. b.v.: 1828 ‘Het leem is hier verschillend, bij Zellinge vindt men rood doode leem genaamd en tusschen het veldhuis en terWisch zwart: dit laatste houdt men voor het beste: Sellingen⁽⁸⁶⁵⁾; 1800 ‘Zand, hooge veenen, darrige aarde of darrie, mitsgaders rode, blaauwe en witte leem, zijn de heersende zoorten,..’: Drente⁽⁸⁶⁶⁾; moerklei, een soort klei ‘vreemd genoeg, bijna zwart van kleur’: Bemmel⁽⁸⁶⁷⁾; vlaams zwarte klijte, grijze klijte en witte klei (onder: ‘zware kleverige klei’)⁽⁸⁶⁸⁾ en witte klijtegrond ‘zavel’, wit land ‘zandleemgrond’ (vruchtbare grond, kombinatie van zand en leem of klei)⁽⁸⁶⁹⁾.

Het aantal kleurtoponiemen op de kleigronden is niet zo groot en het grondwoord geeft, behoudens een enkele uitzondering als de Witte klei in Harenkarspel, gewoonlijk geen informatie over de bodemgesteldheid van het perceel. Het paartje Zwarte en Witte hof in Elst nodigde uit tot een steekproef. Het duo bevond zich op dezelfde rivierkleigrond, zodat het kontrast onduidelijk bleef. Toch neem ik wel aan dat het hier zeer humeuze tegenover minder humeuze klei betreft, vgl. Zwarte hof sec, ook in Elst, donker van kleur en diep humeus. Een iets afwijkend geval is De Swaarde Lap, boerderij in Westerwijtwerd, ‘zonder bomen of struikgewas’: zwart heeft hier niet de bijbetekenis ‘sterk humeus, vruchtbaar’, maar ‘kaal, onbegroeid’ (zodat de zwarte grond zichtbaar

(864) Het kadaster van Aarle-Rixtel (1832). in: Het Hagelkruis 1987, jrg 4, nr 4-5, blz. 99 v.; R.J. Jansen: Beschrijving van Budel uit het jaar 1831. in: De Aa-kroniek 1984, jrg 3, nr 3, blz. 80 v.

(865) W.v.d. Wijk: 't Carspel Sellingen (Laude 1972), blz. 20.

(866) J.M.G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800, III. in: Historia Agriculturae III (Groningen/Djakarta 1956), blz. 108.

(867) Uitkomsten van het onderzoek naar den toestand van den landbouw I('s-Gravenhage 1890), IV, blz. 5.

(868) Devos/Ryckeboer, blz. 40, 41.

(869) Devos/Ryckeboer, blz. 47, 45.

[p. 66]

is), vgl. ook Swaart Daam in Slochteren (veengrond), waar niets wilde groeien. Dezelfde betekenisnuance komt nog terug bij de wegnamen. De Wittenkamp in Olst en Witte hoef in Os, percelen in gemengd kleizandgebied, kwamen al hierboven aan de orde (‘gecultiveerde zandgrond’).

Er is geen grondsoort waar zwart en wit zo'n dominante plaats innemen als de veen- en moerige gronden. Vgl. swartfean ‘zwarte laag in mosveen’ tegenover wytfean ‘grauwveen’: Friesland⁽⁸⁷⁰⁾, blaauw-of swaartveen tegenover bonk- of graauwveen: Groningen⁽⁸⁷¹⁾; 1800 ‘Men heeft onderscheidene soorten van veen, waarvan het zwart bruine veen het beste is, voorts het zwarte veen en verder nog eenige soorten, die minder van hoedanigheid zijn’: Drente⁽⁸⁷²⁾; ‘zit er veel leem in het zand, dan zegt men leemgrond, die een gelen tint heeft, terwijl “vennegrond” meer zwart is’: Zelhem⁽⁸⁷³⁾; 1647 ‘swart moorigh lant’ (betreft perceel bouwland): IJzerlo, Aalten⁽⁸⁷⁴⁾; 1832 (weilanden van de derde klasse hebben) ‘eenen lagen zwarten en moerachtigen grondslag, op denwelken wel veel doch zuur gras is groeiende’: Leende⁽⁸⁷⁵⁾; vgl. voorts zwarte, zwartveen, zwarte moer enz. ‘zwarte turf of zwartveen’ (op verschillende plaatsen) tegenover grauwveen, witveen, vaal moer, lichte turf enz. ‘bonk- of grauwveen’ en witte, witte turf, witte moer, lichte turf, grauwe turven ‘witte turf’⁽⁸⁷⁶⁾, vlaams zwartland ‘veengrond’ en zwarte drek ‘turfmolm’⁽⁸⁷⁷⁾. Het lijkt me praktisch om dit onderwerp te kombineren met zwart en wit in waternamen, omdat althans een deel van de waternamen (zoals de namen van uitgeveende plassen) sterk met het onderwerp veen/moerig samenhangen. Dit moge blijken uit het volgende: 1868 ‘het water in de veengronden is bruinachtig gekleurd en hier en daar soms zwart of blauwachtig door de aanwezige ijzer- en zwavelachtige stoffen in den ondergrond’: Oldambt⁽⁸⁷⁸⁾; ‘veenplas..

(870) Zantema, blz. 1016, 1197.

(871) Ter Laan 1929, blz. 1079.

(872) J. Boon: Bijdrage tot de kennis van den akkerbouw in een gedeelte van Drenthe (1856). in: G.H. Kocks en J.M.G. van der Poel: Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw II(Wageningen 1981), blz. 187.

(873) Dialektlijst A10.

(874) IJzerlo. d' Nestiezern. o.r.v. H.J. Westervelt (z.pl. 1982), blz. 25.

(875) Archief provinciaal bestuur van Brabant inv. nr 4143 (RAB).

(876) H. Crompvoets: Veenderijterminologie in Nederland en Nederlandstalig België (Amsterdam 1981), blz. 281, 169-170, 282.

(877) Devos/Ryckeboer, blz. 59, 60.

(878) C.J. Geertsema: Beschrijving van den landbouw in de districten Oldambt, Westerwolde en Fivelgo in de provincie Groningen. in: G.H. Kocks en J.M.G. van der Poel: Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw I. Groningen (Wageningen 1979), blz. 71.

[p. 67]

genoemd naar de donkere kleur van het veenwater’: Zuidwolde (n.a.v. toponiem Zwarte gat); ‘put gaf zwart water’, ‘put gaf donker water’: Winterswijk (n.a.v. toponiem Zwarte water); 1800 ‘'t water is voor menschen en vee overal meest drinkbaar, zijnde echter op zommige plaatsen wat zwart door het veen, daar het over en uitloopt’: district Maartensdijk en Blauw Capel⁽⁸⁷⁹⁾ (vgl. het toponiem Zwarte Water tussen Blauwkapel en Utrecht); 1666 ‘dat in voorseyde leege verdroncke gronden eene riviere oyck den naem heeft van het swart water, omdat het selve seer swart off heyachtig is, daer die gete seer wit off blont van coleur is’ (betreft het Zelemse Zwartwater, een bijrivier van de Demer. ‘Zuidelijke rivieren als de Gete en de Velpe waren lichter dan deze uit de Kempense heidegronden’ (Belgisch Brabant)⁽⁸⁸⁰⁾).

Een duidelijke grens tussen zwart en wit van veengronden en moerige gronden en zwart en wit van water met veen- of moerige bodem/(al dan niet met water gevulde) laagte waar turf gestoken is is niet altijd te trekken (vgl. b.v. Zwarte Water of Mijndertsveen in Rolde). De scheidslijn kan ook dwars door een duo heengaan. Er zijn veel denotatum-veranderingen: afgegraven veen, gedempte plassen enz. Hoewel wit de meest voorkomende tegenspeler van zwart is, zijn er ook een paar exklusievere kombinaties, zoals Zwarte plas en Blanke meer in Vriezenveen, Zwarte en Blanke Waal(Zh.), 1575 Zwarte poel en Tlichte water in Midwoud, ca 1865 Zwart ven en Blank ven in Bokstel, Zwartven en ca 1865 Groot en Kl(ein) Graauwven in Zundert (in dezelfde plaats Zwart ven en iets verderop Witven), 1758 Swaartven en Grysven in Wouw, 1803-1820 Swaart Waeter(plas) naast 1803-1820 Vaal Koelen, (drassig gebied) in Arcen en Velden, Zwart Ven naast Blanke Ven in Horn, Zwarte Water in Sint-Odiliënberg en Blankwater in het aangrenzende Maasniel (Roermond), vgl. blankwater als soortnaam in ‘Moeren, Blankwaters en Visserijen’ (betreft omgeving Montfort, Roerstreek)⁽⁸⁸¹⁾. Kennelijk staat blankwater (helder water en/of een licht

(879) J.M.G. van der Poel: De landbouwenquête van 1800 II. in: Historia Agriculturae II (Groningen/Djakarta 1954), blz. 156.

(880) J. Mertens: Historisch-Naamkundige studie van Deurne in de Zuiderkempen, Brabantse gemeente en Luikse parochie (Hechtel-Eksel 1988), blz. 295 (Zwarte beek). Met verwijzing naar F. Claes: Enige plaatsnamen uit Groot-Halen. in: Oost-Brabant 1985, jrg 22, blz. 170-171.

(881) J. Kempkens: Montforter Wald. in: Jaarboek Roerstreek 2 (1970), blz. 91-92 (de betreffende passage zonder datering of bronvermelding).

[p. 68]

gekleurde, zandige bodem) hier als soortnaam in kontrast tot moer (water met veenachtige bodem, turfven). Grauw en vaal kunnen zeer wel op een lichter gekleurde veenbodem slaan, vgl. de opgaven in het Veenwoordenboek, o.a. vale ‘bonk- of grauwveen’ in Panningen en Sevenum⁽⁸⁸²⁾, niet ver van Arcen en Velden en vale of bastaardturf (dicht onder de oppervlakte) in Horst⁽⁸⁸³⁾. In Bleeke of Witte meer, een veenplas in Uddel (Apeldoorn) alterneert wit met bleek. Grijs is wel te beschouwen als variant van grauw: 1758 Grysven tegenover Swaartven in Wouw, het Grijze veen in Barneveld en Nijkerk.

Het is niet gemakkelijk aan te tonen, dat een toponiem ‘klopt’ met de bodemgesteldheid, al was het alleen maar omdat veen vaak inmiddels is afgegraven en wateren op bodemkaarten gewoonlijk als een blauwe substantie worden afgebeeld zonder opgave van de aard van de bodem. De gesteldheid van de omgevende gronden kan niet altijd doorslaggevend zijn. Zundert telt een vijftal plassen met de naam Zwartven, waarvan er één kombineert met een grauwe; in de nabijheid van twee anderen ligt een witte tegenhanger. Volgens de Tabel van klassifikatie der eigendommen in Zundert (1830) werden in deze plaats ‘Heidematten .., of zoogenaamde Heiturf’ afgestoken⁽⁸⁸⁴⁾. Hiervan is momenteel niets meer terug te vinden: ‘Bewesten Zundert en Wernhout heeft in vroeger eeuwen een uitgestrekt veengebied gelegen dat thans is afgegraven. Er zijn geen resten van dit veen meer aanwezig, maar de nu vaak droge “wijken”, de ontginningssloten door het veen, komen nog juist op dit kaartblad voor, ten zuiden van het trappistenklooster bij Zundert. Ook de Turfvaart die werd gegraven om turf naar de Mark af te voeren, getuigt van deze ontginningsactiviteit’⁽⁸⁸⁵⁾. Dit maakt het ook onmogelijk om te controleren of het Witven (overigens in het uiterste oosten van Zundert gelegen) een lichtgekleurd turfven is geweest of een ven met een lichtgekleurde zandbodem (vgl. ook Zandven in Zundert⁽⁸⁸⁶⁾). In het eerste geval mogen grauw en wit wel als min of meer synoniemen gerekend worden, zoals blijkt uit de opgaven in het Veenwoordenboek als antwoord op de vraag naar de benamingen van

(882) Veenderijterminologie, blz. 169.

(883) J.M. van Hegelsom: De gemeente Horst en de Peel. in: Horster Historiën 2(Horst 1988), blz. 195.

(884) Archief provinciaal bestuur van Brabant inv. nr 4170 (RAB).

(885) Bodemkaart van Nederland. Schaal 1:50000. Toelichting bij kaartblad 50 West. Breda (Wageningen 1964), blz. 25.

(886) kp Zundert c.a.(z.j.).

[p. 69]

bonk- of grauwveen en witte turf, vgl. ook 1808 ‘uijt het groote vheen gelegen agter Varsseveld.. word bovenaf eerst gestooken eenen witten, grauwen, zeer ligten torff, nauwlijks het uijtsteken en verder bewerken waardig. Daarna vind men eene laage zwartagtigen turffgrond, beter en wat zwaarder’, omgeving Wis. (vgl. noot 359). In het tweede geval is er sprake van een gemengd paar, waar het kontrast veroorzaakt wordt door een donkere venige of moerige bodem tegenover een lichte zandige. Een duidelijk voorbeeld van zo'n paar is het Puttens-Nijkerkse duo Zwarte water tegenover Witte water, vgl. voorts o.a. Zwarte wijer, ook Zwartrijtsche wijer en Witrijt in Bergeik, Witte wijk: Smilde, 1848 Zwarte wijk en Zandige wijk: Drachten, Zwarte Brak en Zandbrakken: Driesum, Dantumadeel. Een kontrast van zand tegenover klei lijkt besloten in De Witte Beek tegenover de Kleibeek in Apeldoorn. Naast moerig/zandig kan men nog aan een kleine variatie denken, namelijk modderig/zandig, vgl. 1718 Modderige Grons en Sandige Grons, twee plassen in de omgeving van Workum⁽⁸⁸⁷⁾.

Overigens zijn de mogelijkheden hiermee nog niet uitgeput. Er kan bij twee wateren, ook bij hetzelfde type bodem, een kleurverschil optreden door verschil in diepte. Het diepste water zal er donkerder uitzien dan het minder diepe. Zo maakte het Zwarte water in het Friese Doniawerstal een donkere indruk die samenhing met de diepte, terwijl Sand Water, iets verderop, minder diep was (hierbij kan echter ook de aard van de bodem een rol gespeeld hebben: venig tegenover zand). Schönfeld geeft een treffend voorbeeld van de relatie tussen kleur en diepte: ‘Niet ver van mijn woonplaats beginnen de venen van West-Utrecht, die gevormd zijn op een ondergrond van zand dat van glaciale oorsprong is. Toen het veen was weggebaggerd, ontstonden de Loosdrechtse plassen, helder van water door de betrekkelijk geringe diepte op een ondergrond van zand. Thans wordt in een van die plassen, De Wijde Blik, jaar aan jaar het zand weggezogen, waardoor het diepe water een donkere kleur krijgt’⁽⁸⁸⁸⁾. Dit illustreert tevens dat men niet altijd kan afgaan op een huidige toestand van het water bij het pogen een naam te verklaren. Tenslotte kan de kleur nog verband houden met de begroeiing in of langs het water, zoals overhangende begroeiing of geboomte dat zich donker in het water weerspiegelt (dit laatste b.v. in streken met donker naaldhout, derhalve in Nederland lang niet overal

(887) Schotanus, blad Hemelumer Oude Vaart.

(888) M. Schönfeld: Van kleur en water. in: M.V.N. 1952, jrg 28, nr 3-4, blz. 118.

[p. 70]

toepasbaar), vgl. (in Drente) Jan Duysterbeken⁽⁸⁸⁹⁾ naast de in het oosten talrijke Duisterkampen, -stegen enz. Een secundair eerste element vinden we in Zwarte meer (Noordoostpolder).

Vergelijkbare namen zijn er in Duitsland, Engeland en de Skandinavische landen in groten getale, vgl. b.v. Schwarzer Bach, Schwarzes Wasser e.d tegenover Weißes Wasser, Blackburn, Blackwater, Blackwell naast Whitbeck, Whitwell⁽⁸⁹⁰⁾. In het Deense en Zuidzweedse materiaal in de uitvoerige waternamenstudie van Kousgård Sørensen wordt wit in namen als Hvidbaek, Vitabäck e.d. vooral toegeschreven aan een witte vegetatie in of langs het water, hoewel schuim op het water en een lichte kleur van de bodem niet uitgesloten worden⁽⁸⁹¹⁾. De zwarte tegenhangers worden overwegend verklaard als ‘zwart door modder’ (met meer incidenteel andere verklaringen als ‘diep’ of ‘overschaduwd’). De sterke voorkeur voor witte begroeiing als naamgevingsmotief is niet helemaal overtuigend, omdat in geen enkel geval wordt toegelicht welk type begroeiing voor de witte kleur verantwoordelijk geweest kan zijn.

Een vroege verklaring (in een reisbeschrijving uit 1714) van het toponiem Witte zee in het noorden van Rusland mag hier niet onvermeld blijven: ‘Wy ..geraekten eindelyk den 30 der maent in de witte zee, zoo genoemt, om dat het water witter is dan de Oceaen, die groenachtigh, en dicht aen Ruslant bruinachtigh is, door den loop van verscheide rivieren, die daer in vloejen..’⁽⁸⁹²⁾. Enkele jaren later verscheen een vrij uitvoerige beschouwing over de kleuren in waternamen, waarin ook aan wit en zwart aandacht wordt besteed. De witte kleur van sommige rivieren wordt hierin toegeschreven aan wit krijt of andere witte aarde, gips, rauwe aluin en zwavel. Bij de oorzaken van de zwartheid van andere rivieren wordt niet zo uitgebreid stilgestaan, ofschoon het fenomeen zeker niet onopgemerkt blijft: ‘De wateren van de Ilza, die van de bergen van Bohemen afvloeien, en tot Beodurum in den Donauw vallen, zyn zwart van koleur, en verwen, daar zy in den Donauw vallen, deze Rivier, welkers wateren anderzins witachtig als

(889) Schönfeld, Waternamen, blz. 276.

(890) B.-U. Kettner: Flußnamen im Stromgebiet der oberen und mittleren Leine (Rinteln 1972), blz. 272 v., 326; E. Ekwall: The concise dictionary of English place-names (Oxford 1960, 4e druk), blz. 47, 513, 515.

(891) J. Kousgård Sørensen: Danske sø- og ånavne 3 (København 1978), blz. 189 v, 194 v.

(892) Cornelis de Bruins reizen over Moskovie, door Persie en Indie (Amsteldam 1714), blz. 3.

[p. 71]

zoet wey zyn, twee uuren gaans met een zwarte koleur. In Duitschland zyn verscheide Rivieren, dewelke zwarte wateren hebben, gelyk als de Niger, dewelke in Meissen in de Nulda valt; en de Ilister dewelke vloeyende voorby Leberdon en Hertsburg, in de Elffstroom valt; maar boven alle andere is 't water zwart van de Rivier Alleca in Neder-Saxen, dewelke zich ontlast in de Weser’⁽⁸⁹³⁾.

(893) W. van Ranouw: Kabinet der natuurlyke Historien, wetenschappen enz. Tweede deel (Amsterdam 1719), blz. 230-231, 233-234.

Begroeiing als naamgevingsmotief.

Over begroeiing hadden wij het al in verband met al dan niet begroeide (zand)hoogten en verdere woeste gronden. Andere gevallen waarin zwart zeker op iets plantaardigs slaat zijn o.a.: Zwatte of Duustere buske in Borkulo, 't Zwart bosje: Boekel (zeer oude dennebomen), Zwarte bosje: Venendaal, Swarte Bosk: Balk, Gaasterland, Swarte Boskje: Joure, Haskerland, Zwarte woude: op verschillende plaatsen in Friesland, Zwart(e) voorten: Oorschot (vgl. Duistervoorde in Voorst en Weerselo tegenover Lichtenvoorde, voorts Donkervoort in Barneveld⁽⁸⁹⁴⁾), de zwarte bocht: Neer (stak donker af tegen de lucht). De tegenhanger wit vinden we in o.a.: Wittelte (verklaring onder voorbehoud), 't Witte hoalt, Denekamp, Witte stubben: Haaksbergen, het Witte Bosch: Nijkerk, den Wittenwal: Winterswijk (een houtwal), Witbosch: Hunsel (vgl. echter hieronder Withagen).

Bij zwart met betrekking tot bomen kan men o.a. denken aan zwarte populieren en zwarte elzen, voorts donker naaldhout (b.v. zwarte den), bij wit aan witte populieren, berken e.d. Naast bomen kunnen ook laaggroeiende planten het naamgevingsmotief gevormd hebben. Zo is in 1546 tzwart land: Sexbierum mogelijk het zwartgras (dúst, akkervossestaart) de naamgevende faktor. Dit zwartgras dat zich graag vestigt op kleiig bouwland, kwam ook veel in Groningen voor. Enige Witte venen (voor zover niet in kontrast staand tot Zwarte venen) kunnen hun naam ontleend hebben aan het voorkomen van wollegras en verwante planten die opvallen door hun witte vruchtpluis (vgl. ook drents (a)olde witten ‘(stengels van) wollegras’, ook ‘buntgras’: ‘een vèèneplasse mit veule olde witten’⁽⁸⁹⁵⁾). Voor De Witte bleek: Sint-Oedenrode wordt het

(894) Maas 1988, blz. 125.

(895) H. Hadderingh en B. Veenstra: Drents woordenboek (Schiedam 1979), blz. 323.

[p. 72]

voorkomen van buntgras als verklaring opgegeven, vgl. ook 1804 Witgras: Nijnsel, Sint-Oedenrode. Door een verbeterde ontwatering zijn de (vaak witte) onkruiden die vroeger veel voorkwamen in drassige graslanden en venige terreinen sterk achteruitgegaan. In het bijzonder in namen met als denotatum (drassig) weiland of hooiland zal wit herinneren aan witbloeiend onkruid.

De zojuist besproken gevallen (toponymische samenstellingen) moeten natuurlijk, voor zover mogelijk, gescheiden gehouden worden van die toponiemen die samenvallen met een plantnaam (waarin wit dus deel uitmaakt van de plantnaam), vgl. de Witboom: Beusinchem, De Witboom: Hagestein en Vianen, de Witboom: Bunnik, Witte bomen: Tholen; de Wittenbŏ́om: Veldhoven. Wit(te)boom als benaming voor de Witte abeel (Populus alba) wordt door Heukels gesitueerd in de Graafschap Zutfen, Noordbrabant ten oosten van Tilburg, Zuidholland en Vlaanderen⁽⁸⁹⁶⁾, zodat hier tot op zekere hoogte een leiddraad is om de waarschijnlijkheid dat een toponiem Wit(te)boom verklaard kan worden als ‘Witte abeel’ te toetsen. Ook andere wit-ogende bomen (zoals de berk) kunnen echter meer incidenteel als ‘witte boom’ worden omschreven, vgl. het toponiem aan de witte boompjes: Boekel (naar vijf voormalige berkeboompjes). Een heel andere verklaring is van toepassing op de Witte boompjes, ook genaamd Maria Hoeve, een boerderij in Uitgeest, die is genoemd naar een rij langs het huis staande bomen waarvan de onderkanten ieder voorjaar werden gewit⁽⁸⁹⁷⁾. Er is bovendien nog verwarring mogelijk met de ook als veldnaam te verwachten ‘witte (slag)boom’. Een persoonsnaam gaat schuil in Witbôôm, een perceel in 's-Herenhoek, dat naar een vroegere eigenaar genoemd is⁽⁸⁹⁸⁾.

Twijfelachtig is de status van het nogal vaak voorkomende toponiem Withagen. De meeste auteurs zijn geneigd om iedere Withagen als ‘wilgenhage’ te verklaren. Nu is die verklaring ongetwijfeld in een aantal gevallen juist, in het bijzonder in het oosten van het land, hoewel wit toch niet bij voorbaat geheel terzijde gezet zou mogen worden. Het is tenslotte moeilijk, zo niet onmogelijk, om, op grond van oudere vermeldingen, het één van het ander te scheiden, vgl. mnl. wit(te) ‘wit’,

(896) H. Heukels: Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten (1907) (Utrecht 1987), blz. 194.

(897) N.J. Kaptein en T. Brakenhoff: Brandjes en Brantjes. in: hutgheest 1987, jrg 8, nr 2, blz. 37.

(898) P.S.G. Raas: Toponymie van 's-Heerenhoek (Goes 1980), blz. 38.

[p. 73]

waarnaast witheit, ook wijtheit en oostmnl. wide(wyde) ‘wilg, wilgentak’ en daarnaast widebomenhout, ook wijtbomenhout met toponiemen als 1402 in der Withaghen: IJselmuiden, 1424 Withage: waarschijnlijk omgeving Wis, 1431/32 van der Wythagen: Doetinchem, 1336 op de Withaghe: Veen. De kombinatie met hage doet vermoeden dat hier wel wat wilgenbossages bij zullen zijn, maar op zuiver taalkundige gronden zijn vaak twee oplossingen mogelijk. Hetzelfde probleem kan zich voordoen bij nog enkele andere toponiemen, zoals Witbos.

Withag mag niet automatisch gelijkgesteld worden met Withagen. Het tweede element kan zijn hach(t) ‘stuk, afgesneden deel’, maar ook, meer incidenteel, een variant van hage, vgl. 1646/47 Withagh: Wis, waarschijnlijk identiek met 1424 then Withage en Haag, 1346 den Haige, 1664 Hag: Didam⁽⁸⁹⁹⁾.

(899) Tinneveld/Blok, blz. 114.

Wegnamen.

De wegen vormen een hoofdstuk op zich. In het bijzonder de zwarte exemplaren komen veel voor. Het grootste deel van die Zwarte wegen houdt verband met de verharding in de vorm van sintels, koolas. Deze toponiemen kunnen niet zo oud zijn, want ze dateren uit de tijd, dat de sintels in voldoende mate voorhanden waren als afvalprodukt van de industrie om als wegverharding te dienen. De aanleg/verharding van sommige sintelwegen kan trouwens exakt gedateerd worden: de Zwarte weg in Doorwert werd in 1878 aangelegd, de Zwarte Weg, een voormalig voetpad in Aardenhout (Bloemendaal) werd in 1872 met kolensintels verhard, de Zwarteweg, een singel in 's-Gravenhage, was met sintels bestrooid vóór de bestrating met een klinkervoetpad in 1853. Deze vorm van wegverharding is zeer algemeen geweest. Daarvan getuigen niet alleen de verschillende toponiemen, maar ook appellativa als ‘kolenpad’, ‘koolpadje’ en ‘koolaspad’ die ik niet zelden in de lokaalhistorische litteratuur aantrof. Het materiaal werd betrokken van fabrieken en andere grote ondernemingen, in de Achterhoek-Liemers b.v. de spoorwegen, de boter- en gasfabrieken en, in de omgeving van Zutfen, het ‘Gasthuus’: ‘De sintels van 't Gasthuus in Zutphen wodn deur de gasthuusboeren op-ehaald um doormet de weg te verharden’ (Almen)⁽⁹⁰⁰⁾. Voor het onderhoud van een aantal wegen in Steenwijkerwold werden in de eerste helft van deze eeuw jaarlijks circa vijftig

(900) WALD, de Weerld A, blz. 63.

[p. 74]

spoorwagonladingen sintels van de Nederlandse Spoorwegen aangekocht⁽⁹⁰¹⁾. De Uitkomsten van het onderzoek naar den toestand van den landbouw In Nederland, in 1890 gepubliceerd, bevatten gedetailleerde gegevens over het wegennet in de onderzochte plaatsen. Terwijl in sommige plaatsen koolas- en sintelwegen aan vervanging toe waren, maakte men elders nog plannen om dergelijke wegen aan te leggen. In Sloten(Nh.) b.v. wilde men moderniseren: ‘De Groene weg, eigenlijk een landweg, wordt voor een deel en de Lutkeweg geheel met koolasch onderhouden. Toch wordt langzamerhand begonnen om ook dezen laatsten in een grindweg te veranderen’. ‘Eenige kleine vlakken, waar geen drukke passage is, worden nog onderhouden met steenkoolasch’ (Nieuwkoop). In het Groningse Bierum was recentelijk nog een sintelweg aangelegd: ‘In 1888 is van wege eenige particulieren van af een gehucht naar een gemeente-grindweg een cintelweg aangelegd, met 20 pCt. subsidie van de gemeente...Hij heeft zich in den winter van 1888/9 zeer goed gehouden en schijnt wel te zullen voldoen. Het onderhoud is bij de belanghebbende particulieren’⁽⁹⁰²⁾.

Voor minder druk bereden secundaire wegen waren sintels en koolas kennelijk een goede oplossing, terwijl men op drukkere trajekten de voorkeur gaf aan grindwegen. Hoewel dus het leeuwendeel van de Zwarte wegen hier onder te brengen is, zijn er ook een aantal die van vóór het verhardingstijdperk dateren en waar zwart moet slaan op de natuurlijke bodemgesteldheid of (in bosrijke streken) de overschaduwende begroeiiing langs de weg, b.v.: 1764 de Swarte wegh: Oudwoude, Kollumerland; 1744 (een val veen)aan den Swarteweg onder Nuis: Marum; 1603 an den Zwarttendijck: Kampen; 1752/53 Swarte Steeg: Bennekom; 1667/87 veenen aen Swartewegh: Doornspijk; 1777 Swarte Steeg: Hamersveld, Leusden; 1757 de Swarteweg: Soest; 1378 (kopie) totten Zwartendijck: Monster; 1611 Swarten dijck: Naaldwijk; 1697 Den Swarten Dyck: Rockanje; 1687 de Swartendijk: Waarder, 1555/56 metten Swerten ende Maesdijck: Teteringen; 1718 Swarte Weg: Oostermeer, Tietjerkstradeel. Soms staan de Zwarte wegen in kontrast tot Groene wegen. Dat is het geval in Baarderadeel, Barradeel, Oostermeer (Tietjerkstradeel), Vlachtwedde, Vriezenveen, Blokker, Naaldwijk, Rockanje, Waarder, Poortvliet en Teteringen. Het betreft hier vooral plaatsen in,

(901) Buiter e.a. 1985, blz. 112.

(902) Uitkomsten van het onderzoek naar den toestand van den landbouw in Nederland I ('s-Gravenhage 1890), XXII, blz. 9; idem II, XL, blz. 2 en LI, blz. 6.

[p. 75]

globaal genomen, kleigebied, verder één in veengebied (Vriezenveen), enkele in gemengd gebied: moerig/zand (Teteringen), zand/veen (Vlachtwedde), zand/klei (Naaldwijk) en één in zandgebied (Tietjerkstradeel). Fockema Andreae kwam deze duo's in het Rijnland tegen: groene dijk ‘begroeide dijk’ tegenover zwarte dijk of weg ‘met naakte aardbaan’⁽⁹⁰³⁾. Een niet onmiddellijk verklaarbaar geval is de Zwarte reed in Baarderadeel, die werd onderhouden in ruil voor het gras(in de berm?). Wel begrijpelijk daarentegen is het Zwartewegje of Groenewegje in Spaarnwoude-Haarlemmerliede: vermoedelijk een oorspronkelijk met gras begroeid wegje, dat later een zwarte verharding heeft gekregen.

De Zwarte weg in Oostermeer, Tietjerkstradeel loopt door een gebied met lemig fijn zand. De donkere kleur van het zand in deze omgeving kan het naamgevingsmotief gevormd hebben. Een bodemprofiel, genomen ten zuiden van de naburige Twijzelerheide vertoont een zeer donker grijze bovenste laag⁽⁹⁰⁴⁾. De zwart-groene kombinaties schijnen overigens juist niet in de zandstreken op te treden. Zo vindt men in de Achterhoek en Overijsel b.v. wel veel groene wegen, straten en stegen als benaming voor met gras begroeide paden tussen de landerijen maar zij staan, voor zover ik heb kunnen nagaan, niet in kontrast tot de zwarte wegen in dit gebied, die geen verband houden met de (lichte) kleur van de zandgrond ter plaatse. Groen en zwart (sintels/koolas of de schaduw van bomen, vgl. de vrij frekwente Duisterstegen) treden hier onafhankelijk van elkaar op. Dat is ook het geval bij het oneigenlijke duo in het Friese Hennaarderadeel in kleigebied: een met gras begroeide weg tegenover een sintelweg.

De tegenstelling zwart-groen komt ook een enkele maal bij percelen landbouwgrond voor. Het is enigszins onduidelijk hoe we 1642 De swarte-bree en 1642 gruene bree (1733 grevene breede lijkt me een foute vermelding) te Mander (Tubbergen) in relatie tot elkaar moeten zien: zwart ‘humeus en daardoor donker van kleur’ en groen: mogelijk een perceel dat in tegenstelling tot de meeste percelen op de es als grasland werd gebruikt? Een zelfde vraag doet zich voor bij Zwartenakker(s) en Groenakker(s) in Emmen: te interpreteren als grasland (vgl. 1806 Groene akkers, hooi- en weiland in Gieten) of mogelijk secundair bij *Groeneweg (het blokje ligt aan een weg).

(903) S.J. Fockema Andreae: Poldernamen in Rijnland (Amsterdam 1952), blz. 33-34.

(904) Bodemkaart van Nederland, Schaal 1:50000. Toelichting bij de kaartbladen 6 West Leeuwarden enz. (Wageningen 1981), blz. 94.

[p. 76]

Witte wegen zijn wat minder talrijk. We kunnen twee soorten onderscheiden: wit door de kleur van het zand en wit door de verharding met schelpen. De eerste soort is vertegenwoordigd met o.a. de Witte Koeweg in Swalmen (waarschijnlijk naar wit boszand), Witte weg, onverharde weg: Gortel, Epe. Dat zandwegen een witte indruk konden maken blijkt b.v. uit een beschrijving van een natuurschoon terrein in de omgeving van Driebergen: ‘Als breede linten slingeren zich rechts en achter ons de hel-witte boschpaden, die alle naar een breed wagenpad voeren,..’⁽⁹⁰⁵⁾.

Een voorbeeld van een schelpweg is de Witte weg, tussen Harlingen en Franeker, vgl. ook het toponiem Schillaan in Sexbierum, Oosterbierum en Tzummarum. Deze wegen werden onderhouden door het regelmatig aanbrengen van een schelpenlaag (schil)⁽⁹⁰⁶⁾. De schelpweg heeft een lange traditie, vgl. mnl. schelpwech ‘een met schelpen verharde weg, schelpweg’⁽⁹⁰⁷⁾ en was aan het einde van de negentiende eeuw nog in zwang. In het Zeeuwse Nieuwerkerk althans had men in 1890 nog 1310 M(eter) schelpweg⁽⁹⁰⁸⁾. Dit type wegen mogen we vooral in de kust-gebieden verwachten. Er kan verwarring optreden met paden, waarlangs schelpen vervoerd werden. Een ‘schulpepad’ bij Hillegom werd gebruikt door de Zilker schelpenvissers die de schelpen naar de kalkovens brachten⁽⁹⁰⁹⁾.

In Witte singel in Leiden is wit waarschijnlijk secundair, terwijl de Witte singel in Roelofarendsveen eventueel vernoemd zou kunnen zijn naar die in Leiden. Ik kom op deze gedachte, omdat mij behalve deze beide nogal dicht bij elkaar gelegen Witte singels⁽⁹¹⁰⁾ maar één ander exemplaar in Nederland bekend is (in Opsterland).

Een paar maal komen zwart en wit in weg- en straatnamen in dezelfde plaats voor, maar zij wekken gewoonlijk niet de indruk in die gevallen een duo te vormen: Almelo ('t Zwarte laantje of wegje en de Wittedijk, nogal ver van elkaar verwijderd), Doetinchem (een in de 17e

(905) Van Woude, blz. 73 (vgl. noot 427).

(906) Proeve van straatnaamgeving voor de gemeente Barradeel(Barradeel z.j.), nr 36 (Sexbierum) en nr 20(Oosterbierum), nr 27 (Tzummarum).

(907) E. Verwijs en J. Verdam: Middelnederlandsch woordenboek VII ('s-Gravenhage 1912), 413.

(908) Uitkomsten.. III('s-Gravenhage 1890), LXIX, blz. 10.

(909) A.M. Hulkenberg: 't Vermaaklijk Hillegom (Alphen aan den Rijn 1972), naast nr 41.

(910) De Lijst van Nederlandse straatnamen van de dienst luister- en kijkgelden (U-Z) (z.pl. 1967) vermeldt alleen deze twee.

[p. 77]

eeuw vermelde Witweg en twee Zwarte wegen, waarvan er tenminste één een gruisweg was), Baarn (Witte Laan en Zwarteweg: zand tegenover - naar alle waarschijnlijkheid - sintels), Leiden (Witte singel met vermoedelijk sekundair element wit en Wittelaan, dat een paar vormt met Roodelaan, voorts twee Zwarte paden, waarvan er één een voormalig jaagpad was, hoogst waarschijnlijk verhard met kolengruis). Alleen in Opsterland trof ik een paar aan: de parallel lopende Zwarte en Witte Singel. Een duovorming zwart/wit in wegnamen, voor zover gerelateerd aan de bodemgesteldheid, zal ook niet zo vaak verwacht mogen worden, omdat het relatief zelden zal voorkomen, dat twee bij elkaar gelegen wegen een totaal verschillende ondergrond hebben. Een witte zandweg en een donker overschaduwde weg mogen we wel in elkaars omgeving verwachten. In twee gevallen komen wit en donker bij elkaar in de buurt voor: Wittelaan en Donkerelaan (naar schaduwrijk geboomte) in Zeist en Witte weg (ook genaamd Witte Steeweg; wit is hier mogelijk secundair) en Donkere wegje in Kruiningen. Het is twijfelachtig of we hier van toponymische paren mogen spreken.

Produkt als naamgevingsmotief.

Wij stappen over naar de (weinig talrijke) gevallen waarin zwart en wit betrekking hebben op het ter plekke vervaardigde produkt: Zwarthut (fabriek circa 1765-70 gesticht) en Withut(van later datum) in Leerdam, genoemd naar de fabrikage van zwartglas(groene en donkerbruine flessen) tegenover witglas⁽⁹¹¹⁾, de zwarte fabriek, vroeger een brikettenfabriek in Vriezenveen⁽⁹¹²⁾. Minder direkt, meer associatief, lijkt de benaming Zwarte Haand'nfabriek voor een schoensmeerfabriek in Meppel (produkt waar je zwarte handen van krijgt?)⁽⁹¹³⁾.

(911) H.A. Visser: Leerdam, meer dan twee eeuwen glasstad. in: Jaarboek Alblasserwaard en Vijfherenlanden 1983 (1982), blz. 32, 33; W. Harm: Het ontstaan en de ontwikkeling van de Glasindustrie in Leerdam. in: Van Stad en Graafschap Leerdam 1986, jrg 6, nr 2, blz. 6.

(912) H. Entjes: Woordenboek van het Vriezenveens I (Groningen 1969), blz. 70.

(913) J. Nefkens: Van de redactie. in: Oud Meppel 1987, jrg 9, nr 1, blz. 4.

Zwart en wit als onderscheidend element.

Sporadisch komen zwart en wit voor als onderscheidend element. In Wittewierum (ter plaatse: Widdewierum, Wittewierm), 1289 Werum, 1445 meyner van wyttewerum is witte toegevoegd ter onderscheiding van Wierum aan het Reitdiep en Wierum in Friesland. De toevoeging is

[p. 78]

gegeven naar de kleding van de monniken (Witheren) van het klooster Bloemhof⁽⁹¹⁴⁾. Sipma memoreert een vorm Albe Astriginis(Wyt-Aestergo), eveneens naar de dracht van de Praemonstratensers⁽⁹¹⁵⁾. De kleur van kleding wordt wel vaker gebruikt als onderscheidend element, b.v. Rode, Blauwe en Groene Weeshuis in Groningen, naar de kledij van de wezen⁽⁹¹⁶⁾ en, over de grens, Schwarz Rheindorf (naar de zwarte kledij van de Benedikterinnen) tegenover Grau Rheindorf (naar de graue Zisterzienserinnen)⁽⁹¹⁷⁾.

Een deel van Schiedam werd eind vorige/begin deze eeuw Zwart Schiedam genoemd of ook Zwart Nazareth. Het waren de buurten waar de branderijen (moutwijnstokerijen) stonden en de huisjes van de arbeiders die in de branderijen werkten. Boven deze buurt hing gewoonlijk een donkere walm, afkomstig uit de schoorstenen van de branderijen⁽⁹¹⁸⁾. Zwart zal hier op die walm slaan, hoewel een meer algemene, negatieve (bij)betekenis, zoiets als ‘akelig’, me hier niet uitgesloten lijkt gezien de slechte woon- en werkomstandigheden van de arbeiders. Ook de variant Zwart Nazareth zou hiermee in overeenstemming zijn, omdat Nazareth op zich al een negatieve waarde kan hebben als ‘armoedig’⁽⁹¹⁹⁾. Toch zullen de zwarte walm en het daarmee gepaard gaande zwarte stof het hoofdmotief vormen; op het geblakerde, berookte aanzien van de stad wordt in 18e en 19e eeuwse beschrijvingen steeds de nadruk gelegd⁽⁹²⁰⁾.

Een laatste geval is de boerderij (de, het) Zegger, in Azelo (Ambt Delden), 1475 Zeger, in 1880 gesplitst in de Zwarte Zegger en de Witte Zegger⁽⁹²¹⁾. De Zegger funktioneert hier niet alleen als boerderijnaam,

(914) Ter Laan 1952, blz. 1069; W. de Vries, blz. 178; K. ter Laan: Groninger encyclopedie, II (Groningen 1955), blz. 915.

(915) P. Sipma: Fryske Nammekunde II (Drachten 1966), blz. 39.

(916) Ach lieve tijd. Tien eeuwen Groningen en de Groningers (Zwolle/Haren 1984), blz. 86.

(917) H. Kaufmann: Westdeutsche Ortsnamen mit unterscheidenden Zusätzen (Heidelberg 1958), blz. 231.

(918) H. Schmitz: Schiedam in de tweede helft van de negentiende eeuw (Schiedam 1962), blz. 11; J. Goedvolk: Schiedam circa 60 jaar geleden. in: Nederlandse Historiën 1980, jrg 14, nr 1, blz. 15.

(919) R. Rentenaar: Vernoemingsnamen. Een onderzoek naar de rol van de vernoeming in de nederlandse toponymie (Amsterdam 1984), blz. 200 v, blz. 325-26. De connotaties ‘onvruchtbaar’, ‘afgelegen’ en ‘groot percentage afgescheidenen/strenge protestanten’ komen hier niet in aanmerking (vgl. voor het godsdienstig leven in Schiedam b.v. Schmitz, blz. 92 v.).

(920) Schmitz, blz. 11; G. van der Feijst: Geschiedenis van Schiedam (Schiedam 1975), blz. 150.

(921) Het verpondingsregister van Twente van 1601 (z.pl. 1985), blz. 325, nr 1503; gegevens verzameld door Werkgroep Veldnamenonderzoek Ambt Delden. Volgens de Werkgroep zou de afsplitsing rond 1700 plaatsgevonden hebben.

[p. 79]

maar ook als van die boerderijnaam afgeleide persoonsnaam (de Witte Zegger wordt momenteel nog bewoond door een familie Zegger). Vermoedelijk slaan zwart en wit hier op de haarkleur van de eigenaar/bewoner. De Zwarte(donkerharige) en de Witte(blonde) Zegger zijn dan bewonernamen die op de boerderij(genaamd Zegger zonder meer) zijn overgegaan (vgl. 1832 Wippen, een katerstede in Den Ham(O.), momenteel onderscheiden in Aole (Oude) Wippe en Rowippe: de roodharige Wippe).

Ook in Engelse toponiemen komt althans zwart geregeld als onderscheidend element voor. De betekenis is echter gewoonlijk onduidelijk⁽⁹²²⁾. In het zuid-Skandinavische Svarte Hjärup en Sorte Torup is de betekenis van zwart mogelijk algemeen negatief: ‘onbetekenend, slecht, ellendig’ o.i.d.⁽⁹²³⁾.

(922) Ekwall, blz. 46, 47.

(923) B. Jørgensen: Reciprokering (København 1977), blz. 289, 290.

Figuurlijke betekenis van zwart.

Ik moet nog wijzen op een figuurlijke betekenis van zwart, die ook in toponiemen kan optreden, namelijk ‘orthodox’: vgl. fries De swarte hoeke ‘streek met veel gereformeerden’ tegenover In reade hoeke ‘streek met veel socialisten of communisten’⁽⁹²⁴⁾. Zo heeft Tamminga horen zeggen ‘De Dongeradielen ha altyd gien foar de swarte hoeke’, d.w.z. de streek werd als ‘swier ortodoks’ aangemerkt⁽⁹²⁵⁾. De hele (socialistische) zuidoosthoek van Friesland werd wel de Reade Hoeke genoemd⁽⁹²⁶⁾, vgl. de in verschillende plaatsen voorkomende wijknaam Rode dorp (een gedeelte van deze wijken is genoemd naar de socialistische oriëntatie van de bewoners) en de Rode Hoek in Venhuizen', vermoedelijk naar de politieke voorkeur van de (protestantse) bewoners⁽⁹²⁷⁾. Opmerkelijk in Friesland is zwart-rood als kontrasterend paar: Zwarte en Rooie Haan: Het Bilt, Swarte en Reade Beijen: Kubaard, Henaarderadeel en het niet in dit artikel verwerkte duo Swarte en Reade skuorre: omgeving Mirns, op de grens van Gaasterland en Hemelumer Oldeferd⁽⁹²⁸⁾.

(924) Zantema, blz. 409.

(925) D.A. Tamminga: Op 'e taelhelling II(Boalsert 1973), blz. 151.

(926) Mededeling Fryske Akademy per brief van 25 april 1989.

(927) P. Ruitenberg: Van de Watermesien tot Elba (Bovenkarspel 1984), blz. 9.

(928) S.J. v.d. Molen: Folkskunde en toponymy. in: FP IV (1951), blz. 44.

[p. 80]

Homoniemen; zwart en wit als persoonsnamen.

Het adjektief wit is soms moeilijk te onderscheiden van bepaalde substantiva. Hierboven noemde ik al over de mogelijke verwarring met oostmnl. wide ‘wilg’. Wit als variant van weit is een andere mogelijkheid, vgl. mnl. weit(e) ‘tarwe, koren’ waarnaast wit(te)moes ‘brij, pap van tarwemeel’⁽⁹²⁹⁾ en Witkamp, 1652 Weytkamp, omgeving Lochem-Laren.

Ook kan een persoonsnaam (de) Wit, Witte zich in onze toponiemen verbergen, niet altijd makkelijk herkenbaar. Een steun bij de herkenning vormt soms het tweede element, zoals b.v. goed dat in Oostnederland vaak voorkomt in kombinatie met een persoonsnaam. Ik durf in de boerderijnaam Wittengoet(ook Wittencamp) in Pleegst, Raalte dan ook zonder aarzelen een persoonsnaam te zien. Minder doorzichtig zijn (De) Wit buurt (officieel De Wetbuurt) in Watergraafsmeer, genoemd naar burgemeester J.W. de Wit⁽⁹³⁰⁾, Witte- of Wietegeest, 1350 Wittinggeest op Tessel⁽⁹³¹⁾, Witbôôm, een naar een vroegere eigenaar genoemd perceel in 's-Herenhoek, dat hierboven al ter sprake kwam, Wittekoekje in Dirksland (een familienaam in diminutief, vgl. in 1947 de FN Wittekoek in o.a. de aan Dirksland grenzende plaatsen Herkingen en Sommelsdijk⁽⁹³²⁾), Wit en Rijn in de omgeving van Zoeterwoude (kombinatie van familienaam Witte en waternaam⁽⁹³³⁾), Witte hoek (Witte noek) in Kruiningen, kennelijk identiek met 1845 Jan Wittenhoek⁽⁹³⁴⁾. Een familienaam is misschien ook de oorsprong van De Wit, een huis in Voorburg⁽⁹³⁵⁾, en het eerste element in Witlust en Wittelust (Withenlust), huizen in Ouder Amstel en Zwammerdam⁽⁹³⁶⁾. In Noordholland zijn nogal wat veldnamen van het type de Wit en de

(929) E. Verwijs en J. Verdam: Middelnederlandsch woordenboek IX ('s-Gravenhage 1929), kol. 2064 en 2727.

(930) J.H. Kruizinga: Watergraafsmeer in oude ansichten (Zaltbommel 1981), nrs 100 en 101; J.H. Kruizinga: Van leeuwenkuil tot Open Hof. in: Ons Amsterdam 1988, jrg 40, nr 1, blz. 20.

(931) J.A. van der Vlis: tLant van Texsel(Den Burg 1975), blz. 43.

(932) Nederlands repertorium van familienamen XIII. Zuidholland, band 2. Met een inleiding van H. Buitenhuis (Zutfen/Amsterdam 1983).

(933) J. Belonje: Alkmaarders op Wit en Rijn. in: Alkmaarse volksalmanak 1979, blz. 63.

(934) G.F. Sandberg: Kruiningen heerlijkheid en gemeente (Reimerswaal 1982), blz. 26, 23.

(935) Pott, blz. 484.

(936) Pott, blz. 484, 485.

[p. 81]

Zwart die ik niet in mijn materiaal opgenomen heb, omdat het hoogst waarschijnlijk persoonsnamen zijn (deze provincie is nogal rijk aan met persoonsnamen samengestelde, samenvallende en van persoonsnamen afgeleide veldnamen).

Een twijfelgeval is Witmarsum, 1473 Witmersum, 1504 Witmaersem, waarin wit eventueel ter onderscheiding zou kunnen dienen van Marsum (Menaldumadeel). Een samenstelling met de persoonsnaam Widmer(-mar), vooral in Friesland aangetroffen⁽⁹³⁷⁾, lijkt me echter minstens zo waarschijnlijk (vgl. Ootmarsum, samenstelling met psn Othmar⁽⁹³⁸⁾).

Bij zwart doet zich wat betreft de persoonsnamen hetzelfde voor b.v. 1436 tot aan de Zwarten graven⁽⁹³⁹⁾, 1389 land tussen des Veliken graven en des Zwarten graven in Lierderbroek⁽⁹⁴⁰⁾. De Zwatterij in Deurningen, Weerselo (bouwland, gele zandgrond) zal een erij-afleiding van de persoonsnaam Zwart(e) zijn. Er kunnen zich uiteraard nog enkele niet ontdekte gevallen in mijn materiaal verschuilen.

Verder vindt men bij veel schrijvers de veronderstelling dat zwart een volksetymologische vervorming is van zwad(e) ‘in één keer afgemaaide hoeveelheid gras’ of (vaker) zwette(swette, swadde) ‘grens, grenssloot’. Hoewel een incidentele volksetymologische reïnterpretatie tot zwarte zeer wel mogelijk is, ben ik nog geen enkel geval tegengekomen, waar zo'n ontwikkeling aan de hand van oude vormen onweerlegbaar aantoonbaar is. Dat in de litteratuur opvallend veel zwarten voor zwetten worden aangezien is niet alleen het effekt van ‘napraten’, maar vooral ook toe te schrijven aan de aantrekkingskracht, die een (liefst ‘oude’) grens op velen uitoefent. De verbreiding van zwette en varianten houdt echter op zich al beperkingen in: hoofdzakelijk Friesland, Groningen, Noord- en Zuidholland⁽⁹⁴¹⁾.

(937) J. van der Schaar: Woordenboek van voornamen(Utrecht/Antwerpen 1981, 12e druk), blz. 358.

(938) Künzel e.a: Lexicon, blz. 276.

(939) F.C. Berkenvelder: Zwolse regesten III(Zwolle 1986), Reg. 1578.

(940) F.C. Berkenvelder: Zwolse regesten II (Zwolle 1980), Reg. 314.

(941) E. Verwijs en J. Verdam: Middelnederlandsch woordenboek VII ('s-Gravenhage 1912), kol. 2546; A.A. Beekman: Het dijk- en waterschapsrecht in Nederland vóór 1795. II ('s-Gravenhage 1905), blz. 1859.

Associaties n.a.v. zwart-toponiemen.

Het is trouwens duidelijk dat zwart ook op de plaatselijke bevolking een bepaalde suggestieve invloed kon hebben. Dat blijkt uit enkele

[p. 82]

associaties naar aanleiding van zwart-toponiemen: spoken (n.a.v. Zwarte Reedsje: Ferwerderadeel, Swaart Daam: Slochteren (volgens een andere versie: moord) en Zwartland: Valkenswaard), spook en duivel (Zwarte weg: Oostermeer), veldslag (et Zwartland: Leende), onguur (Zwartelaantje: Oostvoorne), onvruchtbaar, men werd ‘zwart van armoede’ (Zwarte man: Noord-Scharwoude), afgelegen, slecht te bereiken ((den) Zwartenhoek: Sommelsdijk, vgl. ‘Die Farbe Schwarz kann hier assoziativ Abgeschiedenheit wachrufen’, n.a.v. het Beiers toponiem Schwarzwinkel⁽⁹⁴²⁾), gevaar voor schipbreuk (De zwarte bocht: Neer, met tevens een letterlijke verklaring: stak donker af tegen de lucht), de Boze (de Zwarte Kuil: Loenen, Valburg).

(942) R. Höllerich: Historisches Ortsnamenbuch von Bayern. Rehau-Selb (München 1977), blz. 76.

Paarvorming.

Er is nog een onderwerp dat moet worden aangeroerd, namelijk de vraag of zwart en wit in toponiemen inderdaad als zwart en wit moeten worden verstaan en, in verband daarmee, de paarvorming. Ongetwijfeld kan wit letterlijk wit zijn (vgl. b.v. het opvallend witte zand in Schoorl) en zwart letterlijk zwart (b.v. zeer humeuze grond). Bovendien kan een bepaald standpunt door de naamgever ingenomen (vanaf zee of anderszins vanaf enige afstand) of de kleur van de omringende lokaliteiten een tint donkerder of lichter doen lijken dan van dichtbij mogelijk lijkt. Vooral bij toponymische paren, in ons materiaal niet zeldzaam, rijst echter de vraag of hier niet vaak sprake is van een vooral relatief kleurverschil: zwart ‘donkerder dan de één’ en wit ‘lichter dan de ander’. De naamgever heeft de kleur dan iets ‘toegespitst’, waardoor de naam aan karakter wint en bovendien onhandige toponiemen als *het Zwartachtige kampje en *de Donkergrijze maat vermeden worden. Huldén spreekt hier van ‘en radikalisering eller absolutering av verklighetsbilden’⁽⁹⁴³⁾. Een parallelle ontwikkeling tekent zich ook af buiten de toponymie. Zo heeft men het in het Katwijks over zwarte vis, b.v. 'n zwarte haering, die minder helder wit van kleur is dan blanke vis. Eveneens in Katwijk noemt men bruine vismanden (ter onderscheiding van geelwitte manden) Zwarte bennetjes, terwijl niet helder schoon

(943) L. Huldén: Svart och vitt i ortnamn. in: Studia Onomastica. Festskrift till Thorsten Andersson 23 februari 1989 (Stockholm 1989), blz. 172.

[p. 83]

gewassen linnengoed eveneens ‘swart’ wordt genoemd⁽⁹⁴⁴⁾. In de toponymie wordt een zekere overdrijving soms zichtbaar door de beschrijving van het perceel: 't Zwarte water in Doniawerstal maakt een donkere indruk in verband met de diepte, het Zwarte gat in Zuidwolde was genoemd naar de donkere kleur van het veenwater, ‘put gaf donker water’, naast ‘put gaf zwart water’ (betreft 't Zwatte water in Winterswijk), de zwarte bocht in Neer vormde een heel donker kontrast met de lucht. Iets soortgelijks konstateerde Huldén: de percelen met een zwart-naam in zijn materiaal werden door de informanten niet zelden gekarakteriseerd als ‘donker’, ‘bruin’ of ‘somber’, minder vaak als ‘zwart’, welke laatste kwalifikatie dan ook nog onder invloed van het toponiem gegeven kon zijn⁽⁹⁴⁵⁾.

Zelfs kan men nog een stap verder gaan en aannemen dat er bij sommige kleurtoponiemen helemaal geen verband is met enig kenmerk van het bijbehorende perceel. Zo is Franzen van mening dat de zwarte helft van het duo Svartfoss/Hvítfoss (in een ravijn in Laxdaela, op IJsland) slechts fungeert als tegenhanger van de witte, zonder dat er enig kleurkontrast waarneembaar is⁽⁹⁴⁶⁾.

(944) G.S. Overdiep: De volkstaal van Katwijk aan Zee(Antwerpen 1940), blz. 118, 120.

(945) Huldén, blz. 172.

(946) G. Franzen: Laxdaelabygdens ortnamn (Uppsala/København 1964), blz. 76. Vgl. ook K. Zilliacus: Onomastik. Främst om struktur- och funktionsanalys och olika aspekter vid ortnamnsforskning (Helsinki 1976), blz. 105.

Analogie en klustervorming.

Analogie is een onderwerp dat sterk in de aandacht staat de laatste tijd. De gedachte achter deze belangstelling is dat de naamgevers zich bij het geven van namen niet altijd alleen op hun eigen kreativiteit hebben gebaseerd, maar gebruik hebben gemaakt van al bestaande namen en naampatronen. Vernoemingsnamen zijn het meest voor de hand liggende voorbeeld van het gebruik van reeds bestaande toponiemen. Een recent onderzoek naar ‘patroonnaamgeving’ is dat van Svante Strandberg die de namen van meren in de Zweedse provincie Sörmland heeft doorgelicht op zoek naar eventuele verbanden. Hij onderscheidt zuivere vernoeming en ‘betingad uppkallelse’, waaronder hij die vernoeming verstaat die resulteert in een naam die ook zònder voorbeeld (zonder vernoeming dus) aan het perceel gegeven had kun-

[p. 84]

nen zijn. Het optreden van klusters, vooral van klusters van een naam die elders niet voorkomt, zou op een vorm van vernoeming kunnen wijzen. De auteur merkt zelf al op dat een kluster van dezelfde namen ook heel andere oorzaken kan hebben, waaronder het gedurende langere tijd in gebruik zijn van een bepaald appellatief, dat geschikt is voor het vormen van een toponiem, in een beperkt gebied.

Hij acht het in ieder geval denkbaar dat een naamgever een bepaalde naam die hij tegenkwam in b.v. een aangrenzende gemeente opnieuw heeft gebruikt in zijn eigen milieu om een lokaliteit te benoemen van vergelijkbare hoedanigheid. Dat zou dan het geval kunnen zijn bij één bepaalde naam (b.v. Svarta bängsan ‘de zwarte ooi’ als naam voor hellingen in Forssa èn, enkele kilometers oostelijker, in Årdala), maar ook een setje van enkele namen (b.v. een kontrasterend paar) zou als voorbeeld kunnen dienen. Paren van het type ‘de witte’ en ‘de zwarte’ kunnen, naar het idee van de auteur, tot stand zijn gekomen door een voorbeeld of zelf als voorbeeld gefunktioneerd hebben. De moeilijkheidsgraad van de problemen mag ons niet weerhouden ze aan te grijpen, houdt de auteur ons voor. Het is echter de vraag of de problemen überhaupt oplosbaar zijn. In de meeste door Strandberg aangehaalde voorbeelden kan er sprake zijn van patroonnaamgeving, maar het blijkt meestal niet mogelijk om verder te komen. Het voorbeeld van het in vijf varianten opgevoerde ‘Zwarte en Witte meer’ lijkt me zelfs eerder een bewijs tégen patroonnaamgeving. Van de vijf paren is er immers niet één exakt gelijk aan een ander: Vittingen en Svartsjön (in Frustuna), Skirsjön en Mörksjön (Gåsinge-Dillnäs), Vitsjön en Svartsjön (Näshulta), Skirsjön en Svartsjön (Mariefred) en Skärsjön en Svartsjön (Ärla)⁽⁹⁴⁷⁾. Dat lijkt me eerder een gevolg van de kreativiteit van de naamgevers die op vijf verschillende manieren hetzelfde hebben uitgedrukt dan van een naamgeving naar een elders ontmoet patroon. Het lijkt me overigens niet onwaarschijnlijk dat er zich zoiets als patroonnaamgeving heeft voorgedaan. De naamgever zal ongetwijfeld enige kennis hebben gehad van toponiemen over de gemeentegrens (vgl. in mijn materiaal het grensoverschrijdende paartje Zwartveen: Smallingerland/Witveen: Tietjerkstradeel). Het zal echter meestal onmogelijk zijn het moment van naamgeving te rekonstrueren. Ook Rostvik twijfelt aan dit soort exersities: ‘..det är ju omöjligt att avgöra om een klippa

(947) S. Strandberg: Mönsternamngivning bland sjönamn. Struktur, namnsemantik, kronologi. in: Nionde nordiska namnforskarkongressen. Redigerad av Göran Hallberg, Stig Isacsson och Bengt Pamp (Uppsala 1987), blz. 247-261.

[p. 85]

kallats Tratten därför att den liknat en tratt eller därför att den påmint om en annan klippa som hetat Tratten’⁽⁹⁴⁸⁾.

Hoewel ik me dus wat sceptisch verhoud tegenover de mogelijkheid om gevallen van patroonnaamgeving op te sporen heb ik toch een paar steekproeven gedaan in mijn eigen materiaal dat zich wel leent voor dergelijk onderzoek: vrij veel en vrij veel van hetzelfde (ofschoon niet helemaal vergelijkbaar met het op een kleiner gebied betrekking hebbende, diepgaand onderzochte materiaal van Strandberg). Voor een proefneming koos ik twee namen uit met naamdragers waarvan althans een gedeelte (oorspronkelijk) betrekking heeft op landschappelijke oriëntatiepunten als zandverstuivingen en heuvels (Witte zand en Zwarte berg) en een waternaam (Zwarte water). Namen met als denotatum hoofdzakelijk percelen landbouwgrond kwamen niet in aanmerking omdat die namen te privé van karakter zijn geweest om wijdere bekendheid te genieten en als voorbeeld voor naamgeving elders te kunnen dienen.

Witte zand komt in mijn materiaal voor in vijf provincies: Drente (6 ×), Overijsel (6 ×), Gelderland (2 ×), Noordholland(1x), Limburg (3 ×). De Zwarte berg vond ik in: Drente (4 ×), Gelderland (7 ×), Utrecht (1 ×), Noordholland (2 ×), Noordbrabant (5 ×), Limburg (6 ×) (5x met een witte tegenhanger; 1x waarschijnlijk te koppelen aan een vale). De derde proef betreft het Zwarte water: Drente (7 stuks), Overijsel (1 ×), Gelderland (3 ×), Utrecht (2 ×), Brabant (3 ×) en Limburg (9 ×) (1 × in kombinatie met een Witte water). Alle toponiemen zijn globaal gesproken (een deel van het materiaal is niet exakt te lokaliseren) in harmonie met de plaatselijke omstandigheden. Er zijn geen opvallende koncentraties. Het toponiem Zwarte water blijft in Limburg boven de lössgrens, een verklaarbaar feit gezien de roodgele kleur van de lössgrond. Voorts valt het op dat het Overijselse Zwarte water dat door meer dan één gemeente stroomt en dus een zekere bekendheid genoten moet hebben, in Overijsel en de aangrenzende delen van Gelderland kennelijk geen voorbeeldfunktie heeft gehad. Het Zwarte water komt in mijn verzameling verder niet voor in Overijsel en ook niet in het noordoosten van Gelderland.

Het ziet ernaar uit dat dezelfde namen steeds weer opduiken onder dezelfde omstandigheden. Die omstandigheden kunnen zich natuurlijk ook over de landsgrenzen voortzetten: b.v. de Zwarte berg (met zwarte

(948) A. Rostvik: Om klassificering av ortnamn. in: Namn och Bygd 1969, jrg 57, blz. 120 (n.a.v. K. Zilliacus: Ortnamnen i Houtskär (Helsingfors 1966)).

[p. 86]

heide begroeid) en z'n tegenhanger de Witte berg in Overpelt in de Belgische Kempen⁽⁹⁴⁹⁾.

Ik houd het er voorlopig op dat er eerder sprake is van een analogie in de hoofden van de naamgevers, die bij het zien van vergelijkbare lokaliteiten in verschillende plaatsen dezelfde associaties krijgen (met ruimte voor lokale variaties als Zwarte belt, -hul, -heuvel naast Zwarte berg) dan van een analogie gebaseerd op voorbeelden in de buurt (en dat eventuele gevallen van patroonnaamgeving meestal onopgemerkt zullen blijven of althans slechts in uitzonderingsgevallen bewezen zullen kunnen worden). Dat neemt natuurlijk niet weg dat de naamgever wel gevoed werd door een bepaalde basiskennis en gebruik kon maken van voor de vorming van toponiemen geschikte appellativa (in ons geval b.v. fries wytdún en, in de Roerstreek, blankwater) en hem reeds bekende woordvormingspricipes. (Het kan b.v. geen toeval zijn dat er in streken met veel -erij-toponiemen ook veel -erij-appellativa voorkomen). Een zekere beïnvloeding kan ook zijn uitgegaan van bestaande toponiemen: al aanwezige kleurtoponiemen kunnen tot de vorming van nog meer kleurtoponiemen hebben geïnspireerd. Dit proces is te volgen bij de naamgeving (vlak na de eerste wereldoorlog) van een wijk in Assen, die Witte dorp ging heten, in navolging van de reeds bestaande wijken het Rode en Blauwe dorp, hoewel het terrein waarop de woningbouw gepland was eerst als ‘het terrein Port-Natal’ in de plannen werd aangeduid⁽⁹⁵⁰⁾.

Het aantal voorbeelden van klusters (tenminste drie kleur-toponiemen bij elkaar) in mijn kollektie is overigens vrij beperkt: Witte, Groene en Blauwe weg in Ootmarsum (Denekamp), Zwarte, Witte en Blauwe ven in Uitgeest, Zwart, Wit en Bruin goor in Gilze Rijen, Zwarte, Wit en Groen Ven in Tilburg, Zwart, Wit, Grauw en Groene Ven: Zundert. In Zundert zijn maar liefst vijf plassen met de naam Zwartven, een uniek geval in mijn materiaal; men kan zich afvragen in hoeverre zo'n toponiem nog een onderscheidende funktie kon vervullen.

Een aanpassing van het tweede element aan een naburig toponiem vertoont Zwartrijtsche wijer als variant van Zwarte wijer in Bergeik, onder invloed van Witrijt in de omgeving.

Amsterdam

Loes H. Maas

(949) J. Molemans: Toponymie van Overpelt (Leuven/Brussel 1976), blz. 380 en 373.

(950) B. Boivin: Gaarne zouden wij een woning willen hebben...(Assen 1983), p. 29.