Naamkunde. Jaargang 21

[p. 198]

Boekbespreking

Irma Raveling, Die Ostfriesischen Vornamen. Herkunft, Bedeutung und Verbreitung. 3., neugestaltete Auflage (= Ostfriesische Familienkunde. Herausgegeben von Johannes Cramer. Heft 8). Verlag Ostfriesische Landschaft. Aurich 1988. 184 blz. Prijs: D.M. 12,80.

Dit boek bestaat in hoofdzaak uit een grote lijst van oostfriese voornamen en hun beknopte etymologieën. Deze lijst neemt 143 bladzijden in beslag. Hij wordt gevolgd door een lijstje van de bronnen: zowel advertenties in kranten als geboorteregisters van deze eeuw en schriftelijke enquêtes. Het boek wordt afgesloten door een literatuurlijst met bijna uitsluitend duitstalige werken.

Het boek wordt de derde, omgewerkte uitgave genoemd. De eerste en tweede waren echter bescheiden boekjes uit 1963 en 1972. De schrijfster begint het boek met een herhaling van het voorwoord van 1972, toen zij nog aan de school van het dorp Westermoordorf bij Norden verbonden was. In haar voorwoord van 1988 deelt zij mee dat zij nu ruim 11.000 namen en naamvormen heeft opgenomen uit Oostfriesland: het vroegere bestuursdistrict Aurich met de voormalige ‘Landkreisen’ Aurich, Norden, Leer, Wittmund en de stad Emden, die nu bijna 415.000 inwoners tellen.

Wanneer de schrijfster het over oostfriese voornamen heeft, gebruikt ze de aanduiding oostfries geografisch, niet taalkundig. Immers, het Fries is in Oostfriesland al lang uitgestorven en verdrongen door een nederduits dialect dat men Oostfries noemt. Daarnaast of daarboven heeft het Duits een sterke positie gekregen. Op de beide voorwoorden volgen (behalve een lijstje van de afkortingen) enkele inleidende hoofdstukjes, waarvan sommige interessant nieuws brengen.

De schrijfster heeft vijf onderzoeken ingesteld naar het voorkomen van ‘besondere’ oostfriese namen, waarmee ze blijkbaar de min of meer speciaal oostfriese namen bedoelt tegenover de duidelijk niet-oostfriese. Het gaat vooral om oudfriese namen of in Oostfriesland ontstane vormen zoals Ortgies. Maar ze rekent ook Jan(n) hierbij, omdat de spelling Jann volgens haar niet buiten Oostfriesland voorkomt en omdat deze naam in Oostfriesland erg veel gebruikt wordt. Ik vermeld in het kort enkele van haar resultaten.

Haar 1ste onderzoek naar min of meer typisch oostfriese namen verrichtte zij in het archief van haar school in het dorp Westermoordorf (bij de stad Norden). Bij de kinderen van 1901-1915 vond ze ruim 52% typisch oostfriese namen, gedragen door ruim 52% der kinderen. Bij de jongens kwam Johann(es) verweg het meeste voor; daarna achtereenvolgens: Hinrich, Gerhard, Dirk en Harm. Bij de meisjes: Gretje,

[p. 199]

Trientje, Anna en Antje. De schrijfster is dus van de tegenwoordige naamvormen uitgegaan, niet van de grondvormen, want dan waren b.v. Anna en Antje bij elkaar opgeteld.

Het 2de onderzoek deed ze in de stad Norden naar de namen der in 1900-1902 geboren kinderen. Hier vond ze ruim 41% typisch oostfriese namen, gedragen door 33% van de kinderen. Bij de jongens stond Johann(es) bovenaan; daarop volgden Gerhard, Hermann en Jan(n), terwijl Hinrich ontbrak. Jann is de oorspronkelijk lutherse spelvorm, Jan de oorspronkelijk gereformeerde. Bij de meisjes kwamen Johanne en Johanna het meest voor, gevolgd door Anna. Zo had de stad blijkbaar een voorkeur voor Johanne en Hermann en het dorp voor Anna/Antje, Hinrich en Harm.

Het 3de onderzoek had betrekking op de huwelijksadvertenties in de ‘Ostfriesen-Zeitung’ van 1959-1960. Hier waren de namen voor bijna 55% typisch oostfries. Deze werden door bijna 24% der betrokkenen gedragen. Bij de mannen stond Johann (weer) bovenaan, op grote afstand gevolgd door Gerhard, Hermann en vervolgens Hans, Heinrich en Hinrich. Bij de vrouwen stond Anna bovenaan, terwijl Johanne, -a ontbrak.

Het 4de onderzoek ging over de naamgeving na de laatste wereldoorlog bij kinderen, geboren in 1945-1952. Bij dit onderzoek waren 27 oostfriese scholen betrokken. De voornamen waren voor bijna 33% nog typisch oostfries en deze werden door 15.7% der kinderen gedragen. Johann (zelden Johannes) en Hans stonden bovenaan, gevolgd door Hermann en Gerhard, terwijl Jan(n) veel minder voorkwam, evenveel als de in heel Duitsland geliefde naam Heinz. Bij de meisjes was Helga het meest in trek, gevolgd door Erika en Marianne. Johanne, -a stond lager op de ranglijst en Anna was eruit verdwenen.

Het 5de onderzoek: naar de naamgeving in Oostfriesland in 1982 was het uitvoerigst. Toen vormden de typisch oostfriese namen 31% der namen en ze werden door ruim 17% der kinderen gedragen. Hierbij stond nu Jan(n) bovenaan, terwijl Johann uit de lijst der meest gekozen namen was verdwenen. Bij de meisjes had Silke nu de voorkeur. Maar op het totaal der namen stond Stefan bij de jongens en Sandra bij de meisjes bovenaan. De schrijfster verstrekt veel meer gegevens, ook over het voorkomen van suffixen als -ke en -tje. Zij laat vrij uitvoerig zien hoe vooral in de laatste 20 jaar de naamgeving sterk is veranderd.

Verder wordt er ingegaan op de oude oostfriese vernoemingsgewoonten en de tegenwoordige vrije keuze. Bij de germaanse namen bespreekt de schrijfster de verkortingen, ‘Lallnamen’, uitbreidingen (b.v. Gerit uit Geert; of eerder andersom: een verkorting?), verlenging met suffixen en andere verschijnselen, zoals de vrouwennamen, afgeleid van mansnamen en het omgekeerde (zoals Gretus en Katrinus).

In de lijst van germaanse grondwoorden is de schrijfster sterk door het Hoogduits beïnvloed. Zo vinden we hier hart, in plaats van hard, adj., rîch naast rîk, rijk en rât voor râd, oudfries rêd, raad. Hetzelfde

[p. 200]

valt op in de grote lijst van de namen en etymologieën. Zo wordt bij Richard, Richhard verwezen naar rîch en hart, terwijl terecht Ridzard als een vorm van Rickhard wordt beschouwd. Bij Radbod verwijst de schrijfster naar Ratbod in plaats van andersom en bij Ratbod gaat ze van rât uit.

Voor de etymologieën heeft ze ook gebruik gemaakt van J. van der Schaar's ‘Woordenboek van voornamen’, het enige nederlandse werk in haar literatuurlijst. Het was goed geweest, als ze meer nederlandse studies had geraadpleegd, ook al omdat Van der Schaar's degelijke werk toch niet altijd de juiste verklaring geeft, b.v. bij Radbod, waar de friese vorm Redbad op een oorspronkelijke au in het tweede deel wijst (zie de Meded. v. Naamkunde, jg. 44 van 1968, blz. 38).

Zoals de schrijfster op blz. 29 meedeelt, heeft ze een jarenlange autodidactische studie gemaakt van de voornamen. Uit haar lijst van afkortingen blijkt dat ze via een briefwisseling hulp heeft gehad uit het hoge noorden: van de zweedse naamkundige Ulf Timmermann (nu op de Färöer). Ondanks dat het haar niet gemakkelijk viel zich zelfstandig te oriënteren in de studie van de naamkunde, in het bijzonder van het vele dat hierover in Nederland is verschenen, heeft zij een grote en waardevolle lijst geleverd van deels bedreigde oostfriese voornamen. Deze is door de ‘Ostfriesische Landschaft’ te Aurich keurig uitgegeven.

De Bilt, september 1988,

H.T.J. Miedema

J.W.J. Burgers, en J. Sparreboom, Index van namen op de delen I en II van het Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299. Assen/Maastricht 1988, xi + 177 blz.

In de vorige aflevering van Naamkunde heb ik de verschijning mogen aankondigen van deel II van het Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299. Ik heb toen de hoop uitgesproken dat er spoedig een index op dit oorkondenboek zou komen. Wel, lang hebben we niet hoeven te wachten. In 1988 verscheen van J.W.J. Burgers en J. Sparreboom een ‘Index van namen op de delen I en II van het Oorkondenboek van Holland en Zeeland tot 1299’. In de Inleiding heeft het boek het predikaat ‘voorlopig’ meegekregen, want het is de bedoeling dat na ieder volgend deel van het Oorkondenboek een nieuwe cumulatieve index zal verschijnen. Het werk van Burgers en Sparreboom is dus het eerste uit een reeks, waarin tevens de principes van de indicering zijn vastgelegd.

In deze Index zijn opgenomen ‘alle in de tekst... voorkomende... namen (persoonsnamen, geografische en topografische namen) en van namen afgeleide bijvoeglijke naamwoorden’. Op de naamkundige lezer zal het onderscheid tussen geografische en topografische namen wat

[p. 201]

merkwaardig overkomen, maar we zullen dit maar op de rekening schrijven van de onomastische ongeoefendheid van de bewerkers. De opnamecriteria zijn voor de rest duidelijk.

Het valt op dat bij het maken van deze Index veel realiteitszin betracht is. Alle persoonsnamen zijn in principe genormaliseerd, zonder dat men evenwel in extremiteiten verzeild geraakt is. Koning Theoderik heeft dus zijn naam in die vorm mogen behouden en is niet bij alle andere Dirken ondergebracht. Waar het om namen ging die nu niet meer voorkomen, hebben de bewerkers zich beperkt tot het weglaten van de latijnse uitgangen. Soms valt er natuurlijk te discussiëren over de normalisaties die zij toegepast hebben. In de Inleiding geven zij al aan dat zij niet altijd streng consequent geweest zijn bij de herleiding van de namen op -bald/bold en -wald/wold tot -boud en -woud. Inderdaad vinden wij Rembout, Radbout, Elewoud, Dietbald, Ermbout, Erkenbold etc. Dit maakt natuurlijk een wat rommelige indruk. Zoals Miedema al in MVN 44 (1968) 38-54 heeft laten zien, hoort Radbout in deze groep niet thuis. De genormaliseerde vorm van deze naam moet in het nederlands Radbod luiden. Iets meer consequentie had wellicht ook betracht kunnen worden bij de behandeling van de namen op -hard en -ward en daarvan afgeleide vormen. Nu is de ratio van lemmata als Reinhard tegenover Gerwert en Reinward tegenover Dankert niet helemaal duidelijk. De vindbaarheid van de namen heeft onder dit alles gelukkig niet te lijden, want bij alle varianten zijn verwijzingen naar het uiteindelijke lemma aangebracht.

Wat de schrijfwijze van de aardrijkskundige namen betreft zal ik ongetwijfeld de enige recensent zijn die de bewerkers daarvoor prijst. Als leidraad bij de normalisering hebben zij namelijk de voorstellen genomen die de Nederlands-Belgische Woordenlijstcommissie Aardrijkskundige Namen binnen Nederland in 1974 heeft aangeboden aan de minister van Onderwijs en Wetenschappen. Daarin komen onder meer spellingen voor als Kastrikum, Zieriksee, Kuik en Tolen. De minister heeft deze voorstellen, hoewel ze heel verstandig waren, diep in zijn la weggeborgen. Gelukkig hebben we hier weer eens een gelegenheid waarbij we ze in praktijk gebracht kunnen zien.

De plaatsing van de lemmata geeft weinig problemen. Alleen vraag ik mij af waarom Land van Aalst onder A te vinden is en Land van Saaftinge onder L. Verder viel het mij op dat de hydroniemen zonder lidwoord opgevoerd zijn, behalve de naam Vogel, die we in de vorm De Vogel aantreffen.

Hoewel de vervaardigers van een index op een oorkondenboek in principe niet verplicht zijn de lokaliseringen te geven van de aardrijkskundige namen die zij opgenomen hebben, zien de gebruikers er toch altijd verlangend naar uit. Zeker in dit geval, waar de kopnoten bij de oorkonden geen nadere topografische informatie bieden. Helaas krijg ik de indruk dat de bewerkers misschien niet hun meeste energie in dit aspect van de Index gestopt hebben. Ik stuitte tenminste op nogal wat inconsequenties en onvolledigheden. De samenstellers hebben hun loka-

[p. 202]

liseringen gebaseerd op de ‘Lijst der aardrijkskundige namen van Nederland’ van 1936. Dan is het echter onjuist bij Pendrecht op te geven dat het opgegaan is in Rotterdam. Paueie is zelfs heden ten dage nog niet ‘opgegaan in Kulemborg’, want het is een polderblok ten zuidwesten van die stad. Papendorp, dat als ‘verdwenen’ opgegeven staat, kwam nog voor op de Topografische Kaart 1:25 000 blad 31 H (1948).

Een aantal keren ontbreekt ten onrechte de lokalisering, bij voorbeeld in het geval van Raasdorp en Poeliën, welke laatste plaats bovendien het predikaat ‘verdwenen’ had horen te krijgen. Soms wordt een lokaliteit bij een gemeente ondergebracht die nooit bestaan heeft, zoals Galevoort bij de *gemeente Rinnegom. Wellicht is af en toe achter bepaalde lemmata ook wat al te snel de opmerking ‘ligging onbekend’ of ‘verdwenen’ geplaatst. Ik noem Bardegem, waarmee Baardegem (O. Vla.) bedoeld is, Cukens wech in Heemskerk, nog steeds De Kuikensweg, Welzinge, nu weliswaar een deel van de gemeente Rittem, maar daarom nog niet ‘verdwenen’.

De ligging van Niewervaert is wel degelijk bekend. Heeft Cerutti niet een heel boek over de geschiedenis van Niervaart geschreven. In publikaties van C. Hoek hadden de bewerkers kunnen lezen dat met het hun onbekende Vechoeck de polder Vekhoek in de gemeente Vierpolders bedoeld is. De ligging van Smalengest bij Velzen is niet ‘onbekend’, maar door De Cock precies gelokaliseerd. Verder zou ik Wesele niet als een onbekende plaats in de pagus Kennenmerland opvoeren. Ik denk eerder dat we hier met een door Blok niet opgemerkte variant van Wexel, de oude naam voor Terschelling te doen hebben.

Het is duidelijk dat er voor topografische puzzelaars nog wel wat te doen valt aan deze Index. Dat doet verder niets af aan mijn bewondering voor de precisie van dit werk. De gebruikers kunnen tevreden zijn dat het Oorkondenboek van Holland en Zeeland op zo'n volledige en nauwkeurige wijze ontsloten is. Voor de hollanders onder onze lezers wijs ik tenslotte nog op een bijzonder aspect van deze Index: het boek is gratis; tenminste voor wie het Oorkondenboek heeft gekocht.

Amsterdam

Rob Rentenaar