Naamkunde. Jaargang 21

[p. 186]

De familienaam Schietekat

De familienaam Schietekat komt in Vlaanderen in de volgende spellingvarianten voor: Schietecat(te), Schiettekat(te), Schiettecat(te), Schittekat(te), Schittecat(te), Schietecart, Schietgat. De laatste vorm is duidelijk een volksetymologische reïnterpretatie, die aantoont dat de naam niet meer begrepen werd. De vorm Schietecart is te verklaren door associatie en analogie met de vele namen op suffix -art.

De spreidingstabel toont niet alleen dat het om een Vlaamse (in de enge zin) familienaam gaat, maar brengt ook duidelijk de bakermat van de naam aan het licht⁽¹⁾.

Telefoonzone	Schietekat	Schittekat	Schietgat	Totaal
Aalst	2	1		3
Dendermonde	5			5
Gent	24	7		31
Ninove	11			11
Ronse	61	19		80
Brugge	8	3	1	12
Ieper	2			2
Kortrijk	8	1	10	19
Roeselare		1	9	10
Veurne	1			1
Antwerpen	22	10		32
Brussel	31	14		45
Hasselt	3			3
Herentals	2			2
Leuven	2			2
Mechelen	3	1		4
Ndl. België	185	57	20	262

(1) Volgens de telefoonzones in de telefoonboeken van 1974/75 voor Brussel, 1980/81 voor Oost-Vl., Antwerpen en Limburg, 1981/82 voor West-Vl. Dank zij dr. Jean Germain (UCL) - die ik hiervoor van harte dank - kan ik nu nog ruimer cijfermateriaal halen uit de op basis van het Rijksregister opgemaakte computerlijst van alle Belgische familienamen in 1987. Hieruit blijken ook de volgende varianten voor te komen: Schietekatte (tweemaal in prov. Antwerpen), Schiettecate (1 × WV, 5 × OV, 1 × Hen.), Schiettecotte (1 × Hen.), Schiettekate (9 × Hen.). De naam kwam in België 2004 maal voor; de meest voorkomende varianten zijn Schiettecatte (795 ×) en Schietecatte (404 ×), samen 1199 maal. Ook deze cijfers bevestigen de bakermat van de naam, nl. Oost-Vlaanderen met 1063 naamdragers, gevolgd door het naburige Henegouwen met 272. Dan volgen Brabant (243 ×, d.i. Brussel 134 ×, Vlaams-Brabant 74 × en Waals-Brabant 35 ×), West-Vlaanderen (206), Antwerpen (155), Namen (38), Luik (13), Limburg (9), Luxemburg (5).

[p. 187]

Uit deze tabel blijkt zonneklaar dat Zuid-Oost-Vlaanderen (de streek van Ronse, Oudenaarde, Geraardsbergen) de bakermat van Schietekat(te), -cat(te) is. We mogen ons nl. niet laten misleiden door de absolute cijfers. Als we weten dat de zone Gent zevenmaal zo groot is als die van Ronse en bijna tweemaal zo groot is als de zone Kortrijk, die dan weer bijna viermaal zo groot is als Ronse, dan spreken de cijfers voor Zuid-Oost-Vlaanderen nog veel duidelijker. Uit de getallen blijkt ook dat na Ronse de aangrenzende gebieden het hoogst scoren, nl. Gent en Kortrijk. Hoe verder we ons van het epicentrum verwijderen, hoe lager het cijfer wordt. In de perifere gebieden (Ieper, Veurne, Hasselt) zijn de cijfers uiterst laag en in Oostende en Tongeren komt de naam zelfs helemaal niet voor. De cijfers voor Antwerpen en Brussel zijn uiteraard minder goed bruikbaar. Niet alleen zijn het hele grote zones (resp. 17 × en 31 × Ronse), maar met die grote steden zijn het aantrekkingspolen van migratie, waardoor het familienamenbestand van Brussel zowat de staalkaart van de Belgische familienamen is. Uit de tabel leren we ook dat de volksetymologische vorm Schietgat een Zuidwestvlaamse (Kortrijk-Roeselare) aangelegenheid is.

Dat de naam Schiettekat uit de streek van Zuid-Oost-vlaanderen uitgezwermd is, blijkt ook uit de oudste attestaties. We laten ze hier volgen: 1288 Loys Scietekatte (in een Naamse oorkonde)⁽²⁾; 1356 Sophye Scietcaets, Geraardsbergen⁽³⁾; 1361 Raes Sciecats, Oudenaarde⁽⁴⁾; 1373 Stevin Scijtkatte, Ronse⁽⁵⁾; 1397 Jan Scietkats, Overboelare⁽⁶⁾; 1417

(2) Baron de Reiffenberg, Monuments pour servir à l'histoire des provinces de Namur, de Hainaut et de Luxembourg, Brussel, 1844, p. 227.

(3) Th. de Limburg-Stirum, Cartulaire de Louis de Male, comte de Flandre. Decreten van den grave Lodewyck van Vlaenderen 1348 à 1358, Brugge, 1898-1901, II, p. 460.

(4) M. Walraet, Bijdrage tot de antroponymie van Pamele (Oudenaarde) 1352-1420, lic. verh. K.U. Leuven, 1985, p. 162.

(5) G. Gadeyne, Oorkonden betreffende Ronse in het archief van het kathedraalkapittel van Doornik. Annalen Geschied- en Oudheidkundige Kring Ronse 1970, 120.

(6) V. Gaublomme, Familienamen uit de charters der kartuize van St.-Martens-Lierde. Land van Aalst I (1949) - III (1951).

[p. 188]

Jan Scietcatte, Geraardsbergen⁽⁷⁾. En hiermee is nog maar eens aangetoond dat de huidige koncentratie van een familienaam - ondanks alle migratie - nog duidelijk het herkomstgebied van een naam laat zien.

Wat betekent de familienaam nu? Volgens Carnoy⁽⁸⁾ ‘vindt men Schietecatte voor een “catapult”, alhoewel het woord eigenlijk voor de basis van een geschut gebruikt werd’. Middelnederlands catte is inderdaad het beweegbare schutdak waarop de blijde (het slingerwerktuig) staat. Door uitbreiding ging het ook katapult betekenen. Maar naar mijn weten is een Mnl. woord schietekatte voor ‘katapult’ nergens geattesteerd; het zou een zinwoord zijn met de betekenis ‘kat die schiet’. Natuurlijk kan dat een beroepsbijnaam zijn voor de bediener van zo'n katapult. Maar als familienaam verwachten we veeleer een zinwoord waarin het substantief lijdend voorwerp is van de door het werkwoord uitgedrukte handeling. ‘Iemand die een kat schiet’ heeft dan geen zin, want je kunt toch geen katapult afschieten. M.i. is de verklaring van Carnoy de zoveelste die we naar het rijk der fabelen mogen verwijzen.

Eigenlijk is de verklaring veel eenvoudiger. De naam is inderdaad een zinwoord. Schietekat(te) is iemand die katten schiet. Een gelijksoortige toenaam was de naam Schiethase, die we eveneens in Ronse aantroffen: 1523 Hermyne Schietaze filia Charles veuve Adrien Schietecate⁽⁹⁾. Schietekat(te) is gewoon een kattendoder, kattenvanger, zoals er ook familienamen bestaan hebben voor honden- en wolvenvangers: 1280 Jehans Tuekien, Saint-Quentin⁽¹⁰⁾. Tuekien is Pikardisch voor tue chien ‘dood - hond’. 1245 Laurentius Tueleu, Compiegne⁽¹⁰⁾ en die leeft voort in de familienaam Tuloup ‘wolvendoder’. Dauzat⁽¹¹⁾ vermeldt trouwens nog andere analoge namen, zoals Tulasne ‘tue l'âne, ezeldoder’, Tueboeuf en Tuvache ‘koeiendoder’. Met Schietekat(te) is ook de Duitse familienaam Katzenbeisser goed te vergelijken, naast het zinwoord Katzenbiss. Brechenmacher⁽¹¹⁾ ziet in de naam een bijnaam voor een bontwerker, die kattevellen bereidt. Hij ziet er een afleiding in

(7) A. Schrever, Bijdrage tot de studie van de persoonsnamen te Geraardsbergen in 1374 en 1417, lic. verh. K.U. Leuven, 1969, 147.

(8) A. Carnoy, Een blik op het Middeleeuws Krijgswezen op de basis van de anthroponymie. Hand. Kon. Comm. Top. Dial. XXVI (1952), pp. 31-40.

(9) De Middelaar tussen de genealogische navorsers 1963, p. 278.

(10) M.-Th. Morlet, Etude d'anthroponymie picarde. Les noms de personne en Haute Picardie aux XIII^e, XIV^e, XV^e siècles, Amiens, 1967, p. 461.

(10) M.-Th. Morlet, Etude d'anthroponymie picarde. Les noms de personne en Haute Picardie aux XIII^e, XIV^e, XV^e siècles, Amiens, 1967, p. 461.

(11) J.K. Brechenmacher, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Familiennamen, Limburg a.d. Lahn, 1957, II, p. 19.

(11) J.K. Brechenmacher, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Familiennamen, Limburg a.d. Lahn, 1957, II, p. 19.

[p. 189]

van Mhd. beissen ‘beizen’ (d.i. murw maken, met valken jagen), terwijl het zinwoord Katzenbiss toch veeleer naar het sterke werkwoord Mhd. bîzen ‘beissen’ verwijst. Ik zie in Katzenbeisser dan ook een kattenbijter, wat bovendien heel waarschijnlijk is vanwege het bestaan van een Mnl. woord cattenbiter. Dit woord verklaart Verdam⁽¹²⁾ dan weer als ‘iemand die voor geld met katten vecht(?)’. Ook daarmee ben ik het niet eens. Een kattenbijter zal zoals Schietekat wel een kattendoder, kattenvanger zijn.

De betekenis van bijten ‘vangen (evtl. met scherpe, bijtende voorwerpen, angels of vallen)’ komt nog duidelijker naar voren in het werkwoord verslinden, dat we in Slindevos aantreffen: 1298 Stas Slindevosse, Kales⁽¹³⁾; ± 1300 Bauduin Sclindevosse, Phelippe Slindevosse, Marck⁽¹⁴⁾. Hier staat vossenverslinder wel voor een vossenvanger. Er waren trouwens ook wolvenverslinders of -vangers (vgl. boven Tuloup), zoals blijkt uit de familienaam Papeleu(x), Papleux, Papeloux, Papeloer, Pop(e)leu, zoals 1404 Thomas Papeleu, Laon⁽¹⁵⁾. Dit zinwoord bestaat uit Oudfrans paper ‘verslinden’ en leu, lou(p) ‘wolf’⁽¹⁶⁾.

Een andere naam voor kattenvangers is m.i. Bouteca, die ik verklaar als een zinwoord, bestaand uit Oudfrans bouter ‘slaan’ en Pikardisch cat ‘kat’, dus een bijnaam voor iemand die katten slaat, wegjaagt. Bouteca is dus de kollega van de ons beter bekende hondenslager, in het Oudpikardisch: 1296 Huars Boutekien, Lespesses (Pas-de-Calais)⁽¹⁷⁾. Wie wolven slaat of vangt, kan Bouteloup heten, alweer in het Pikardisch: ± 1300 Ansiax Bouteleu, Busnes⁽¹⁷⁾. Tot dusver heb ik evenwel nog geen archivalische ‘Boutecat’ aangetroffen, die mijn verklaring kan adstrueren.

In elk geval is Schietekat een kattenschieter of -vanger, een van de vele familienamen die in verband staan met het vangen van dieren⁽¹⁸⁾.

Brugge

F. Debrabandere

(12) J. Verdam, Middelnederlandsch handwoordenboek, 's-Gravenhage, 1973.

(13) M. Gysseling - P. Bougard, L'onomastique calaisienne à la fin du 13^e siècle (Anthroponymica XIII), Leuven, Brussel, 1963, p. 72.

(14) P. Bougard - M. Gysseling, L'impôt royal en Artois (1295-1302) (Werken KCTD 13), Leuven, 1970, p. 270.

(15) Morlet (10) p. 440.

(16) J. Herbillon, La Vie wallonne LV (1981), pp. 238-239. - L. Papeleux, Le nom de famille Papeleux: Ibid. LVI (1982), pp. 51-53. - Papleux is evenwel ook een plaatsnaam in dep. Aisne: 12de e. Papeleu. 1320 Jehans de Papeleu, Cambron (J.J. De Smet, Cartulaire de l'abbaye de Cambron, Brussel, 1869, 725).

(17) Bougard-Gysseling (14) p. 182.

(17) Bougard-Gysseling (14) p. 182.

(18) Voor de eendenklopper of -vanger; zie F. Debrabandere, De familienaam Hurtekant. Vlaamse Stam, XXV (1989), 63-64.