Naamkunde. Jaargang 21

[p. 181]

De familienaam Lobbestael

Lobbestael is een eerder zeldzame familienaam, die vermoedelijk ergens in het centrum van West-Vlaanderen zijn bakermat heeft. Dat leid ik althans af uit een kleine steekproef naar de huidige spreiding ervan⁽¹⁾.

Op de vraag of de naam ook van Vlaamse oorsprong is, meen ik positief te mogen antwoorden, ofschoon ik het woord in geen enkel woordenboek aangetroffen heb. Ik vermoed echter dat het een plantnaam is, alleen al omwille van de uitgang -staal. Talrijk zijn immers de samenstellingen waarin dat woord de betekenis heeft van ‘steel, stengel van een plant’⁽²⁾, ‘opgaande stam van een plantgewas’⁽³⁾. Het wordt door KILIAAN weliswaar als verouderd bestempeld⁽⁴⁾, maar is in West-Vlaanderen nog springlevend⁽⁵⁾. DE BO vermeldt een 10-tal samenstellingen met dat woord (o.m. aardappel-, andijvie-, koolzaad-, lelie-, loof-, porei-, raap- en selderijstaal), terwijl vele andere (zoals o.m. beetraap-, distel-, dokke-, hennevette-, rabarber- en tabakstaal) op onze Westvlaamse boerenbuiten nog dagelijks te horen zijn.

Is lobbestaal dan ook een dergelijke samenstelling? Strikt genomen is dat niet het geval, vermits er nergens een spoor is van een plant die lob(be) heet(te). Niettemin is lobbestaal m.i. toch enigszins met de hierboven vermelde samenstellingen gelijk te stellen, meer bepaald als variant van de naam van de plant die nu in de volksmond lubbestok⁽⁶⁾ heet en die we in de woordenboeken wel terugvinden.

(1) Volgens het telefoonboek van 1981-1982, het laatste waarin de namen nog per arrondissement vermeld staan, is de spreiding als volgt: Roeselaere 13, Veurne 3, Oostende 2, Brugge en Kortrijk elk 1 en Ieper 0.

(2) Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse taal, 's-Gravenhage, 1976, p. 2315.

(3) De Bo, Westvlaamsch idioticon, Gent, 1892, p. 940 en Kruidwoordenboek, Gent, 1888, p. 122.

(4) Tot groot ongenoegen van De Bo, ibidem, die schrijft: ‘Kil. noemt dit woord verouderd; hij heeft groot ongelijk’.

(5) De enige twee door Van Dale geciteerde vindplaatsen van het woord komen trouwens uit het werk van Gezelle en Streuvels, waardoor het typisch Westvlaams karakter ervan onderstreept wordt.

(6) Het is een rijzige plant met een rechte stevige holle stengel, die meer dan een meter hoog kan worden. Ze heeft grote groene glanzende geveerde bladeren en een bleekgele bloemkroon. Ze verspreidt een zeer sterke selderijgeur. Vroeger werden er veel geneeskrachtige eigenschappen aan toe geschreven. Ze was volgens sommigen schadelijk voor het gezichtsvermogen, maar had anderzijds kalmerende en kosmetische hoedanigheden en bevorderde de spijsvertering, de menstruatie en de potentie.

[p. 182]

De o/u-wisseling biedt hier immers niet het minste probleem, zeker niet in het Westvlaams. Vgl. in dit verband o.m. dobbel/dubbel, dobben/dubben, lobben/lubben, tobbe/tubbe, stobbe/stubbe en strobbe/strubbe, allemaal voorbeelden waarin die o/u-wisseling vóór gegemineerde b optreedt. M.a.w. van lubbestok zou er best ook een variant lobbestok bestaan kunnen hebben.

En of men de stokachtige steel of stengel van die plant nu stok of staal noemt, zal ook wel geen noemenswaardig verschil uitmaken. Of anders gezegd, lobbestaal kan best een volwaardig synoniem van lubbestok zijn, ook al is alleen laatstgenoemde naam expliciet in de woordenboeken opgetekend.

Er rest mij nu alleen nog wat verder uit te weiden over de namen van de plant, die in onze woordenboeken niet alleen als lubbestok vermeld staat, maar ook als leverstok en lavas⁽⁷⁾. In het Latijn heet ze ligusticum of levisticum officinale, in het Frans livèche, in het Engels lovage, in het Duits liebstöckel en in het Italiaans levistico, allemaal namen dus met nagenoeg hetzelfde consonantisme, hetgeen uiteraard op gemeenschappelijke oorsprong wijst⁽⁸⁾. Daarnaast zijn er in de etymologische woordenboeken nog enkele 10-tallen andere gelijkaardige varianten van de plantnaam opgetekend, zoals hieronder ten overvloede zal blijken.

Het gemeenschappelijke grondwoord in al die namen is het Latijnse ligusticum, dat oorspronkelijk ‘de Ligurische’ betekende naar de streek van herkomst: Liguria. Daaruit zijn in het latere Latijn een groot aantal varianten ontstaan: o.m. ligisticum; (met g/v-wisseling) livisticum, luvisticum en levisticum, de huidige wetenschappelijke Latijnse

(7) Lavas is ook nog de naam van een likeur bereid door het zaad van de plant met brandewijn te distilleren.

(8) Nog andere huidige namen voor dezelfde plant zijn manskracht en recentelijk ook maggiplant, maar ik laat die hier buiten beschouwing omdat ze totaal irrelevant zijn. De naam manskracht zal wel een zinspeling zijn op de al dan niet vermeende potentieverhogende eigenschappen van de plant, terwijl de naam maggiplant een samenstelling is met maggi: ‘samengeperste groente- en vleesextracten in tablet- of blokjesvorm’, een merknaam genoemd naar de Zwitserse uitvinder (Van Dale 1413). In zijn Kruidwoordenboek vermeldt De Bo ook nog de benamingen ebbekruid en eppekruid (p. 70).

[p. 183]

benaming; (met v/b-wisseling) libisticum, libysticum, libesticum, lubisticum; (met epenthetische m) lumbisticum.

Voor een overzicht van de talrijke Germaanse en Romaanse naamsvormen, die uit die Latijnse varianten ontstaan zijn, verwijs ik naar de bijlage hieronder. De namen zijn daarin gerangschikt op basis van de evolutie van het consonantisme, zoals blijkt uit het schema links. In de eerste kolom daarnaast vindt men de in het Nederlands geattesteerde vormen, in de tweede een aantal vreemde, telkens met een korte bronvermelding⁽⁹⁾.

We kunnen dus moeiteloos constateren:

-	dat de anlauts-l de enige consonant is die overal stand gehouden heeft;
-	dat de inlautende g alleen nog optreedt in enkele door KILIAAN en in het Mnl. Wdb. opgetekende naamsvormen; gewoonlijk heeft hij dus een wijziging ondergaan: - soms tot een v die eventueel tot f geassimileerd kan worden, - meestal tot een b die eventueel tot p geassimileerd kan worden;
-	dat de cluster -st- normaal bewaard gebleven in de Germaanse namen, maar in de meeste Romaanse geëvolueerd is tot [ʃ], ts of s;
-	dat de uitgang -sticum een aantal merkwaardige wijzigingen ondergaan heeft.

Wat bij dit laatste vooral opvalt, is dat de volksetymologie niet zelden een belangrijke rol gespeeld heeft. Zo komt het dat de onbegrepen uitgangen -stijl en -stul al vrij vroeg verdwenen zijn, terwijl die met -stok stand gehouden hebben. Het stokvormig uitzicht van de stengel van de plant zal daar wel niet vreemd aan zijn. Ook hebben de vormen met -stekel enige tijd stand gehouden, maar vermits het geen stekelig gewas betreft, zijn ook die na verloop van tijd in onbruik geraakt. Bovendien is het verre van denkbeeldig dat de huidige Duitse en Engelse namen liebstöckel en lovage respectievelijk door beïnvloeding

(9) Volgende afkortingstekens werden gebruikt: DB = De Bo, Westvlaamsch idioticon; DV = De Vries, Etymologisch Woordenboek; GOD = Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne langue française; KIL = Kilianus, Etymologicum teutonicae linguae; KL = Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache (1960); MW = Middelnederlandsch Woordenboek, deel IV; ON = Onions, The Oxford Dictionary of English Etymology (1966); WNT = Woordenboek Nederlandsche Taal.

[p. 184]

[p. 185]

van liebe en love ontstaan zijn, te meer als we weten dat aan die plant potentieverhogende hoedanigheden toegeschreven werden. Iets gelijkaardigs kan ten slotte ook gelden voor de naam leverstok, want we lezen ergens dat die plaat goed is voor de lever: ‘he openet al bedempeden leveren’⁽¹⁰⁾.

Hoef ik er dan nog op te wijzen dat ook de naam Lobbestael best in dit volksetymologisch geheel ingepast kan worden? Wat voor stok mogelijk is, moet ook mogelijk zijn voor het Westvlaamse staal, dat nagenoeg dezelfde betekenis heeft⁽¹¹⁾.

Ieper.

Wilfried Beele

(10) Middelnederlandsch Woordenboek, deel IV, 448.

(11) Ook Kluge 440 wijst op het volksetymologisch aspect van verschillende naamsvormen: ‘Auf Umbildung nach ahd. stecco “Stecken” beruhen ahd. lubestecco ... mhd. lübestecco’ und mit Gedanken an lieb mhd. liebstuckel. Gleichen Ausgangspunkt hat das am ags. lufu ‘Liebe’ angelehnte ags. lufestice.