Naamkunde. Jaargang 21

[p. 100]

De terreinwoorden aard, ort en egert

0.0. Bij het doornemen van duizenden akten van allerlei slag, naar aanleiding van mijn op het getouw staande Toponymie van Brasschaat, werd van het appellatief en toponymisch element ‘aard’ geleidelijk een semantisch beeld opgeroepen dat niet in overeenstemming bleek met de gangbare etymologische en semantische interpretaties dienaangaande in de literatuur⁽¹⁾.

Het zoeken naar een verklaring voor deze discrepantie bracht, meen ik, enkele misvattingen aan het licht en leidde tot een nieuwe hypothese. Die wordt hier voorgelegd voor wat ze waard is, niet als dé enige ware en ultieme oplossing, maar als een potentiële bijdrage tot de verheldering van het probleem.

(1) Ook reeds door Helsen 1978:75 opgemerkt, zij het niet helemaal op dezelfde gronden.

1.0. Het etymologisch en semasiologisch aspect

1.1. De traditionele etymologie

Aan het lexeem ‘aard’ worden een hele reeks betekenissen toegekend, gaande van ‘bouwland, bebouwde grond, akker’ en ‘gemene weideplaats’ over ‘woonplaats, land, gewest’ en ‘land, bodem, grond’ tot ‘werf, landingsplaats, marktplaats’ en ‘afkomst, geslacht, hoedanigheid, geaardheid, wezen, natuur’⁽²⁾.

Voornamelijk geïnspireerd door de Duitse lexicografie (art) brengen de oudere literatuur en de woordenboeken in ons taalgebied al die betekenissen bij het etymologiseren onder één noemer; ze stellen dat de oorspronkelijke betekenis van aard ‘ploeging of het ploegen’ (lat. aratio) geweest is en dat het een dentaal-afleiding is van de wortel *ar- ‘ploegen’ (vgl. lat. arare, mnl. er(i)en)⁽³⁾.

(2) O.a. WNT I, 534-5; WNT-Sup 231; De Vries 1971:5; MW I, 193-6; Stallaert I, 39-41.

(3) WNT I, 534-5; MW I, 193; Vercoullie 4; FVW 5-6; Pokorny 62; De Vries 1971:5.

1.1.1. De woordenboeken

Volgens het WNT (1882), met verwijzing naar Graff en Grimm,

[p. 101]

ontsproot uit de primaire betekenis ‘ploeging’ onmiddellijk die van ploegland, bouwland, bebouwde grond, een betekenis die volgens het MW in het mnl. nog gewoon was en zelfs o.a. in de Kempen nog in dagelijks gebruik in de 19de eeuw (Schuermans). Wegens de nauwe verwantschap van de begrippen ‘land bebouwen’ en ‘land bewonen’ zouden de betekenissen ‘woonplaats, land, gewest’ en vervolgens die van ‘land, bodem, grond’ ontstaan en in Vlaanderen ‘aanlegplaats, losplaats’ (eigenlijk ‘vaste grond’), later ‘markt’. Anderzijds ontwikkelde uit ‘bouwland’ even geleidelijk de betekenis ‘geaardheid, wezen, natuur’.

Het MW (1885) en FVW (1912) geven essentieel dezelfde etymologie en betekenisevolutie, en leggen eveneens in eerste instantie een verband met dt. art (Graff). Wel wordt in MW aert ‘afkomst, geslacht, soort, geaardheid, hoedanigheid, etc.’ als afzonderlijk lemma opgenomen, maar met de vermelding ‘hoogstwaarschijnlijk van denzelfden oorsprong als het vorige aert’, terwijl FVW een dergelijke scheiding onnodig vindt.

In het WNT-Sup (1956) wordt de etymologie behouden, maar het artikel AARD in drie artikels opgesplitst. AARD (I) ‘bouwland etc.’ krijgt daarbij als extra betekenis ‘gemene weideplaats’, die immers ondertussen door Stallaert (1889-90) was aangebracht en in de literatuur uitvoerig behandeld (cfr. infra), terwijl AARD (II) ‘afkomst etc.’ als een afzonderlijk woord wordt beschouwd⁽⁴⁾.

De Vries (1971), daarentegen houdt het opnieuw bij één woord, een dentaal-afleiding van *ar- ‘ploegen’, en gaat voor de semantische evolutie uit van de betekenis ‘beploegde akker’, waaruit die van ‘land waar men (van vader op zoon) woont’ voortvloeit, wat verder voert tot ‘afkomst’ en ‘hoedanigheid’ (nl. ‘de aangeboren aard’)⁽⁵⁾.

(4) WNT-Sup 231-3. AARD (III) ‘kunst etc.’ is hier niet relevant.

(5) De Vries 1971:5. Hij vermeldt ook de overweging van Trier die het bestaan van een wortel *ar in vraag stelt en wil uitgaan van een woord voor gespleten stuk hout, een wel zeer speculatieve benadering waarover laatst Cowan 1986 zijn ongeloof uitte.

1.1.2. De literatuur

In navolging van de woordenboeken gaat men in de toponymische literatuur ook geregeld uit van de primaire betekenis ploeging-ploegland⁽⁶⁾, maar onder invloed van Stallaerts opvatting dat aard ‘gemeen-

(6) Gallée 1893:323; Van Gorp 1927b:448; Carnoy 1949:259; Tavernier 1968:338.

[p. 102]

teweide’ betekent⁽⁷⁾, ontstaat al vlug twijfel. Reeds in 1906 merkt Pottmeyer op dat aard in Z-Ndl. niet altijd ploeg- of akkerland kan aangeduid hebben, maar eerder een soort (steeds?) gemeenschappelijk ‘nutzland’⁽⁸⁾.

Lindemans (1924:34) denkt voor de primaire betekenis aan ‘braakliggende gronden met gras begroeid en waarop vrijgeweide bestond’ en in de volgende decennia volgt in de Kempische toponymie een reeks bijdragen over het fenomeen ‘aard’ als gemeenschapsgrond⁽⁹⁾.

Mede onder invloed van die literatuur vindt geleidelijk de mening ingang dat de primaire betekenis van aard ‘gemene weide’ is, zoals Stallaert reeds had gesuggereerd⁽¹⁰⁾. Daardoor ontstaat echter een probleem m.b.t. de etymologie, wat Van Gorp (1937-38) reeds inzag: indien aard oorspronkelijk woeste gronden aanduidde, dan kan het woord bezwaarlijk uit *ar- ‘ploegen’ of artôn onstaan zijn⁽¹¹⁾

Ook voor Helsen (1934a) vormt de etymologie een probleem en lijkt nader onderzoek gewenst. Carnoy (1949:259), daarentegen, ziet blijkbaar geen graten in de evolutie ploegland > veld, open plaats. Molemans (1977:23) en Helsen (1978:75) zijn zich wel bewust van het probleem dat een etymologie uit *ar- moeilijk te rijmen valt met een primaire betekenis ‘gemene weide’, tenzij men een volslagen onlogische evolutie van bouwland naar heidegrond zou aanvaarden, maar zij bieden geen oplossing.

(7) Stallaert 1889:196; Stallaert 1890:I, 39 1ste bet.; WNT-Sup 232, bet. 3.

(8) Pottmeyer 1906:406-7.

(9) Van Gorp 1927a, 1927b; Helsen 1934; Van Gorp 1937; Erens 1937; Van Gorp 1938; Helsen 1952; Helsen 1978.

(10) Bv. TW 34 ‘weide (inz. voor schapen)(?)’; Gysseling 1954:20-21; Gysseling 1956a:9, 1956b:98-99 oorspr. het gemene veld waar inz. de schapenkudde graasde; De Vries 1962:16 ‘gemene weide’ dan ook ‘akkerland’; Molemans 1977:23 ‘gemene weide’ (met verw. naar Gysseling); Gysseling 1978:21, 1980:188 ‘Een aard lijkt oorspronkelijk een gemene weide geweest te zijn’, hoewel 1981:75 pas bet. 3; 1986:15 ‘In het Middelnederlands is de gewone betekenis die van “gemene weide”.’

(11) In 1937:55 verkiest hij aansluting bij ‘hard of har’ (Förstemann II, 1233) met bet. droge, vaste zandgrond, heide, en contaminatie met art ‘ploegland’. In 1938:193 herhaalt hij zijn twijfel, denkt aan het lat. equivalent voor woeste gronden, in oorkonden 8ste-13de eeuw gewoonlijk area/arena, wat aer, aern en later eer, eern zou worden, maar verwerpt dgl. afleiding op grond van de dial. uitspr. o^crd (vgl. baard).

1.2. Recente etymologie

Voor het WNT-Sup was het reeds een uitgemaakte zaak dat in ‘aard’ verschillende woorden zijn samengevallen: afgezien van AARD

[p. 103]

(III) ‘kunst etc.’, onderscheidde men twee verschillende woorden van verschillende herkomst, nl. (I) ‘bebouwing, bouwland, akker, gemene weideplaats, opslagkade e.dgl.’ en (II) ‘afkomst, geslacht, soort e.dgl.’.

In het licht van het voorgaande is het duidelijk, dat het zelfs bij AARD (I) niet altijd om een en hetzelfde woord gaat. Gysseling (1985), reeds van 1954 (onder invloed van Helsen) overtuigd dat de oorspronkelijke betekenis van AARD (I) gemeenschappelijke weide is⁽¹²⁾, en anderzijds geconfronteerd met aard ‘akker’ en de etymologie ervan, onderscheidt twee woorden⁽¹³⁾: ard in ‘Oudenaarde’, en een ‘verwijderde verwant’ aard ‘akker’. Het tweede is afgeleid van *ar- ‘ploegen’, geattesteerd met de bet. ‘een van de drie slagen in het drieslagstelsel’, en blijkbaar ook als ‘akkerland’⁽¹⁴⁾. Het eerste, waarvoor hij een IE *(s)aredh- postuleert, acht hij etymologisch verwant met lat. ārea ‘vlakke open ruimte’, en ōra ‘boord, kust, streek, etc.’. Met de oorspronkelijke betekenis ‘gemene weide’ is het in de Kempen zeer frequent gebleven, terwijl in Vlaanderen zich secundair de betekenis ‘losplaats voor schepen’ ontwikkelde, met welke betekenis het woord in Oost-Vlaanderen zeer produktief werd.

Na een blik op de diverse betekenissen van aard in de lexicografie, waarbij hij vooral bezwaar heeft tegen de door De Vries voorgestelde betekenisevolutie, meent ook Cowan (1986:159-164) dat in aard een contaminatie tussen twee of misschien zelfs drie elementen heeft plaats gehad. Hij onderscheidt twee hoofdbetekenissen: ‘geslacht, aard, hoedanigheid’ en ‘beploegde of bebouwde grond, bouwland, landbouw’ en doet een suggestie voor de etymologie van het woord in de tweede betekenis, d.i. ‘bouwland etc.’. Hij grijpt daarbij terug naar een pre-IE substraat-woord artika ‘friche, essart’, dat uit Zuid-Frankrijk en Spanje bekend is, legt verband met Baskisch ‘arte’, kiest uit de vele betekenissen van dat woord (o.a. chêne, entre, milieu, espace, etc.) die

(12) Zie noot 10.

(13) Naast een derde, ‘geheel ander woord’, ‘afkomst etc.’, d.w.z. WNT-Sup AARD (II), dat voorlopig weinig relevant is.

(14) Blijkens: iiii stiken ert lands & iii stiken mersch, waaruit m.i. echter geenszins hoeft te blijken dat ert land = bouwland, terwijl het dan bovendien een tautologische combinatie is. Verder b.v. ohd. art ‘akkerland’. Dit aard kan evenwel ook verklaard worden als bet. ontwikkeling van ‘soort, hoedanigheid etc.’ In dit verband is het misschien relevant dat er vaak sprake is van de ‘drij aerden oft saisoenen’ (Stallaert I, 41; WNT-Sup 231), waarin aard eerder ‘ploegsituatie, -statuut’ dan ‘bouwland’ schijnt te betekenen.

[p. 104]

van ‘afsluiting’ en opteert uiteindelijk voor een betekenis ‘ingesloten, afgescheiden ruimte’.

2.0. Semantische en topografische overwegingen

Het is duidelijk dat de diverse auteurs zich bij hun etymologische speculaties in ruime mate hebben laten leiden door de lexicale betekenissen van ‘aard’. Zij die geloofden in de primaire betekenis ‘bouwland’ zochten logischerwijze aansluiting bij fonologisch en semantisch verwante lexemen zoals aren, aratio, en dgl. (de traditionele etymologie), of eventueel woorden voor ‘omsloten ruimte’ (Cowan), terwijl Gysseling, die gelooft in de primauteit van ‘gemene weide’ en terzelfdertijd met secundair ‘aanlegplaats’ wil rekening houden, even logischerwijze verband legt met woorden voor ‘open ruimte’ (lat. ārea) of ‘oever’ (lat. ōra).

De vraag is echter of het terreinwoord ‘aard’ al dan niet, en op welk niveau van betekenisevolutie, ‘ploegland, gemene weide, aanlegplaats, etc.’ betekent of betekend heeft en of die eventuele betekenisevoluties dan al dan niet als betekenisevoluties van eenzelfde lexeem kunnen beschouwd worden⁽¹⁵⁾. Definitief uitsluitsel kan dienaangaande m.i. alleen gegeven worden door een grootschalige en diepgaande bronnenstudie, die vele jaren in beslag zou nemen. Een bijdrage tot een voorlopig antwoord lijkt me echter reeds doenbaar vanuit het (relatief beperkte) bestudeerde archiefmateriaal en vanuit een kritische evaluatie van de overlevering in de vakliteratuur: een op losse grond gestoelde opvatting kan immers in de lexicografie doordringen, daardoor burgerrecht verwerven in de literatuur en geleidelijk geperpetueerd worden. In wat volgt wil ik daarom twee aspecten behandelen: de vraag naar de aard en de functie van het benoemde terrein en die naar de validiteit van de overlevering.

(15) Aard ‘hoedanigheid, geslacht etc.’ blijft buiten beschouwing.

2.1. De aard van ‘aard’ in de literatuur
2.1.1. Functie van het terrein
2.1.1.1. Ploegland, bouwland

De opvatting van Schuermans (1865:6) dat aard ‘bouwland’ bete-

[p. 105]

kende omdat men sprak van hoge aard, voorste, achterste aard, waarvoor men elders ‘veld’ zegt, moet uiterst omzichtig benaderd worden. Hij heeft het immers over de toen (1865) gangbare ‘betekenis’, die secundair kan zijn en niet noodzakelijk iets zegt over de aard van het terrein dat oorspronkelijk als ‘aard’ werd aangeduid. Het is overigens vrijwel zeker dat het bij ‘hoge aard etc.’ gaat om getoponymiseerde appellatieven: akkerland uit vroegere ‘aard’ gewonnen, met behoud van de naam. Bovendien kan het bij voorste en achterste aard gaan om de oude betekenis ‘slag in het drieslagstelsel’⁽¹⁶⁾. Uiteindelijk berust Schuermans' uitspraak alleen op vergelijking met dt. art-acker ‘bouwland’ en artbar ‘beploegbaar’.

Zich eveneens op de Duitse etymologie baserend, stelt het MW (I, 193 bet. 1) ook dat aard ‘beploegde grond, bouwland’ betekende, maar geeft behalve verwijzing naar aertgatte, aertgracht, aertlant, aertwinre, welgeteld twee attestaties, waaruit echter geenszins de betekenis ‘bouwland’ blijkt, maar wel veeleer ‘gemene weide’ (‘alle den art ende alle die wildert, die men vroente heet’)⁽¹⁷⁾.

Voor Stallaert (I, 39-41) is aard in eerste instantie gemeenteweide (cfr. infra). Als tweede betekenis vermeldt hij ‘bouwland, akker, etc.’, met o.a. verwijzing naar MW, maar zijn attestaties, in zover ze niet nietszeggend zijn, illustreren evenmin de voorgestelde betekenis, wel bv. die van ‘slag in het drieslagstelsel’, zodat ze bij zijn betekenis 10) ‘Akkerbouw naar de eis der jaargetijden’ horen.

Het WNT (I, 535) volgt het MW en Schuermans, maar WNT-Sup 231 laat zich inspireren door Stallaert en biedt wat ‘bouwland’ betreft attestaties (o.a. uit Stallaert) die niet relevant zijn en waaruit de specifieke betekenis niet blijkt, wel weer die van ‘slag’ of iets dergelijks.

De Bo (1892:14) kent de betekenis bouwland niet, maar verklaart koornaard (p. 489) wel als ‘land met koren bestaan’. Cornelissen (I, 115) kent de betekenis bouwland, maar zijn voorbeelden (Ik gaan naar onzen aard) overtuigen nauwelijks of slaan bv. op gemene weide (Vlimmersche aart). Voor hem geldt verder wat bij Schuermans gezegd werd. Relevant is bovendien, wat door auteurs die zich op Cornelissen beroepen steeds over het hoofd wordt gezien, dat Cornelissen in Bij-

(16) Wat niet noodzakelijk uit AARD ‘ploeging’, maar eventueel ook uit AARD ‘hoedanigheid etc’ kan verklaard worden. Cfr. nooit 14 en infra.

(17) Zie echter infra. Dit is N.B. dezelfde attestatie die Stallaert gebruikt om de betekenis ‘gemene weide’ voor te stellen. De andere att. van MW bewijst niets: 1366 eenen aerd tAdighem, die men van den meyere houdt.

[p. 106]

voegsel I, 8 zelf zegt: ‘Dit woord komt om zoo te zeggen niet meer voor als gemeen znw. 't Is een eigennaam geworden en wordt gegeven aan bepaalde stukken bouwland.’

Gallée (1893:323) beweert zonder motivering of attestatie dat aard ‘ploegland, veld’ betekent. Van Gorp (1927b:448), die aard alleen kent als ‘gemene weide’ en er zelfs enkele bijdragen aan wijdt, neemt toch de oorspronkelijke betekenis ‘ploeg- of bouwland’ aan, op gezag van MW, Cornelissen en dt. Art. Daarin zal hij nagevolgd worden in de hele latere relevante toponymische literatuur: er kan in een toponymische monografie geen ‘aard’ voorkomen, of de betekenis ‘ploegland, bouwland’ wordt minstens als mogelijkheid vermeld⁽¹⁸⁾.

Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn dat het toekennen van de betekenis ‘bouwland’ aan het lexeem aard hoogst betwistbaar is. Noch in de woordenboeken, noch in de toponymische literatuur, treft men ook maar één oude attestatie aan waaruit die betekenis van het appellatief duidelijk blijkt⁽¹⁹⁾. In wezen heeft men gewoon zijn inspiratie gezocht bij het Duits en de etymologie (< *ar-) geëxtrapoleerd naar de lexicale betekenis. Afgezien van het feit dat dezelfde foneemcombinatie in de twee talen niet dezelfde betekenisinhoud of dezelfde oorsprong hoeft te hebben, kan men zich de vraag stellen of het Duitse art wel echt de betekenis ‘bouwland’ heeft gehad. De lange traditie van zowel de etymologie als de betekenisverklaring, d.w.z. teruggaand op een periode waarin de taalwetenschap methodologisch en inhoude-

(18) Evenals vaak ten onrechte, de mogelijkheid, bij meerledige toponiemen, van -aard = personificatiesuffix (< Lindemans 1928). Maar dat is een probleem op zich, dat hier buiten beschouwing moet blijven. Het moge volstaan te vermelden dat geregeld aangespoord is tot de grootste voorzichtigheid bij het interpreteren van -aard als pers. suffix (bv. Moerman 1956:24; Vannoppen 1973:83, 91). Voor de interpretatie aard ‘bouwland’ zij verwezen naar de diverse monografieën. Daarnaast één voorbeeld uit Molemans 1974, die bij crijns aert opmerkt: ‘Hier niet “vroente” maar beploegde of bebouwde grond’. Dit voorbeeld is illustratief voor een vaak voorkomende fout, nl. dat bij de verklaring van toponiemen deze laatste te zeer betrokken worden op de benoemde terreinsoort die blijkt uit de attestatie: daar er in de att. sprake is van ‘land genaamd...’ wordt aangenomen dat ‘aard’ in het gegeven toponiem niet ‘vroente’ kan betekenen, maar ‘akkerland’, terwijl het best mogelijk is dat ‘aard’ er een andere betekenis heeft, of dat het gaat om een stuk voormalige vroente. Cfr. infra.

(19) Natuurlijk zijn er veel aard-toponiemen die in een bepaalde periode bouwland benoemen (een stuk land gnd den aard), maar dit mag niet leiden tot de misvatting dat aard ‘bouwland’ betekent. Men dient een grondig onderscheid te maken tussen appellatieven (met lexicale betekenis) en eigennamen (zonder lexicale betekenis). Anders kan men uit de att. ‘een herberg genaamd de ploeg’ wel besluiten dat ploeg ‘herberg’ betekent. Zie ook noot 18.

[p. 107]

lijk op een minder gevorderd peil stond, mogen aanleiding geven tot een zekere scepsis.

Reeds Adelung (1793) zag in ‘die Art (1)’ een afleiding van het werkwoord ären ‘ploegen’, met als betekenis 1) das Pflügen (die erste Art, die zweyte Art thun = voor de eerste, tweede maal ploegen), 2) ein bestellter oder tragbarer Acker, besonders in so fern die Äcker nach dem Pflugerechte in drey Arten eingetheilet werden, da denn das Winterfeld die erste Art, das Sommerfeld die zweyte Art, und das Brachfeld die dritte Art genannt wird⁽²⁰⁾. Hierbij valt op te merken dat de betekenis dus niet zomaar ‘ploegland’ is, maar eigenlijk ‘slag in het drieslagstelsel’, en verder dat Adelung de mogelijkheid niet uitsluit dat het gaat om een betekenis van zijn Art (2) ‘Ähnlichkeit etc.’. Artacker en Artfeld kent hij de betekenis toe van bebouwbaar land dat ‘geäret, d.i. gepflüget’ of ‘geäret, d.i. gebauet wird’, maar ook een perceel dat in ‘aarden’ ingedeeld is en dus geregeld rust in tegenstelling tot Jahrfeld, dat alle jaren bewerkt wordt.

Graff (1842:I,405) vermeldt alleen Art als ‘Ackerung, Pflügung’, aratio, Grimm (1854:I,568) art, dat in het ohd. alleen voorkomt als ‘aratio’, en Artacker en Artfeld, respectievelijk als ager arabilis en terra arabilis, Lexer (1872) art als ‘ackerbau sowie dessen erträgnis, land, herkunft, abkunft’, Schade (1872-82:I,31) en Wackernagel (1878:14) o.a. ‘Ackerbau, Ackerland und dessen Ertrag’, Weigand (1909:I,87) Art (2) gepflügtes Feld, namentlich in Artacker, Artfeld, Artland, eig. s.v.a. Bebauung, Bearbeitung mit dem Pfluge. Mhd. ahd. art f. ‘Bepflügung’, Förstemann (1911:II,188) art mhd. art ‘ackerbau, ackerland, pflugland’, Bach (1953:II,1,385) ‘Das bebaute Land (Pflugland) heisst mhd. auch artacker’, Dittmaier (1960:706) ‘Ein altes,wohl zum indogerm. Urbestand gehörendes Wort dafür (d.w.z. akkerland) dürfte das in den heutigen Mundarten kaum noch bekannte art, -t (f. -land, -acker, -feld) gewesen sein, übrigens von allen (d.w.z. benamingen voor akkerland) das einzige, das den Begriff des Pflügens bzw. des Umbrechens in sich birgt (vgl. etwa lat. arare, aratrum)’, Kluge (1967:32) ‘Ackerung, -bau, -land’, Frings (1968:I,664) art = das Pflügen, der Ackerbau, aratio.

Uit dit beknopt overzicht blijkt dat het simplex art eigenlijk alleen ‘het ploegen’ betekende en ook, volgens Adelung in bepaalde streken, ‘een van de slagen in het drieslagstelsel’⁽²¹⁾. De betekenis van compo-

(20) Adelung I,439. Mijn vetjes.

(21) Vgl. ook Leithäuser 1901:178: ‘Auch in der Sprache der Landwirte hat nhd art in der Dreifelder-wirtschaft die Bed. Feldbestellung.’ Zie ook noot 22.

[p. 108]

sita als artacker etc. ‘ploegland en vandaar bouwland, akker die in “aarden” ligt’, is sinds Schade door sommige lexicografen daarna op het simplex betrokken, zonder motivering en blijkbaar ook zonder zich te baseren op grondiger onderzoek van het lexeem. Mij zijn althans geen micro-studies van de semantische inhoud van art bekend, en wellicht zijn er ook geen geweest: wie zou zich willen verdiepen in jarenlang speurwerk naar de betekenis van een etymologisch zo ‘doorzichtig’ lexeem waarover de woordenboeken blijkbaar reeds alles weten? Relevant is in dit verband de voorzichtige en correcte formulering van Weigand en Bach.

Mijn voorlopige conclusie is dat er onvoldoende grond is om te veronderstellen dat het lexeem aard in het Nederlands ooit de primaire betekenis ‘bouwland’ heeft gehad, evenmin als dat waarschijnlijk in het Duits het geval is geweest en dat de opvatting dat dit wel zo is mede ontstond door verwarring met een betekenis van (een ander?) woord art dat o.a. ‘hoedanigheid, soort en dgl.’ betekent, ook in aard ‘slag in het drieslagstelsel’⁽²²⁾. Dit laatste kan natuurlijk plaatselijk wegens de nauwe semantische connotaties secundair ‘bouwland’ zijn gaan betekenen, maar zulks is niet onomstotelijk geattesteerd.

(22) Vgl. voor het ndl.: Gysseling 1985:246. Een goede illustratie is te vinden in Gysseling (1965:163-4) in een beschrijving van de goederen van Davits vif van Munstere: ‘Dets ons lant te Wilre. Den eersten aart van den roegghe: VI bunre... Dets der ander aart van den somerkorne... Dets der derde aart der broken... Diet lant mogen si seien wi si willen XII jaer. Do no en selen siet nit seien dan sinen regten aart.’ Vgl. in Leuven: de winteraard (corenaert), zomeraard (sturtte) en braak (bracke) (Vanhove 1983:116) en uit het pachtcontract van 1496 (id: 137) ‘sal de voregeseyden wynne sculdich zyn jarelycs de voregeseyden landen vanden hove wel ende loffelyck te wynnenen op huere getidige voeren ende mesten als boven ende ten lesten jaere den coren art besaeyt laten met winter corene te wetenen vier boender terwen ende dander met rogge, ende een halff boender met raepsaede, de stortte ende de brake eens ommegedaen, ende dmest vanden hove vuytgevuert costumelyc’.

2.1.1.2. Gemene weide

Is er weinig of geen bewijsmateriaal voor de visie dat aard primair bouwland betekent, voor aard = gemene weide is er des te meer. Ogenschijnlijk althans, want bij nader inzien blijkt ook dat geen primaire betekenis te zijn.

Het verhaal begint bij P. Visschers, die in 1838 in Belgisch Museum een akte van 1311 publiceert waarbij Floris Berthout, heer van Mechelen, aan de inwoners van Herlaer binnen Heist een partij woeste

[p. 109]

gronden op erfcijns verkoopt. Het gaat om ‘alle den art ende alle die wildert, die men vroente heet’ binnen Herlaar gelegen; na de vercijnsing is ‘dese selven aerd ende vroente haer gherechte ghemein ard ende haer ghemeine vroente... ende desen selven ard ende vroente moghen si vreden...’ In voetnoot geeft Visschers als verklaring ‘Art, aerd, grond’.

Stallaert (1889:196) reageert tegen deze verklaring, door te stellen dat aert of art ‘niet onbepaaldelijk een grond’ is, maar ‘de schier in alle dorpen bestaan hebbende of nog bestaande gemeenteweide, -heide, -bosch, of gemeente-goed, ook wildert en vroente genaamd’. In zijn glossarium (1890) krijgt aert als eerste betekenis ‘gemeenteweide, -heide, -bosch, -goed’ en de bemerking ‘wordt ook Paturagie, Vroente en Wildert genaamd’. Naast de attestatie uit 1311 biedt hij er nog een reeks uit de 15de eeuw en later.

Pottmeyer (1906:407) vermeldt naast de attestatie 1311 verder ‘1417 op de voers. heye of aert’, ‘eenen aerde, heye oft ghemeynten’, verwijzend naar gemene gronden. Lindemans (1924:34) vermoedt als oudste betekenis ‘Braakliggende gronden met gras begroeid en waarop vrijgeweide bestond’, en de volgende decennia wordt er geregeld geschreven over aard als gemeentegrond en de diverse functies ervan: (schaaps)weide, turfsteken, heidemaaien, etc.⁽²³⁾. De meeste auteurs zien het als synoniem van vroente, aanvankelijk ook Helsen (1934), die echter later (1952) liever denkt aan ‘wat wij nu heide zouden noemen: de uitgestrekte vlakte...’.

Stallaert, als eerste, en alle anderen na hem maken daarbij m.i. de fout aard, vroente en wildert als synoniemen te beschouwen⁽²⁴⁾, als gevolg van een verkeerde interpretatie van de attestatie 1311 en de wetenschap dat vroentegrond in de Kempen vaak aard heette. De termen aard, vroente, gemeente, heernis, e.a. kunnen wel dezelfde werkelijkheid aanduiden, naar gelijkaardig terrein verwijzen (veeleer woeste, onvruchtbare, voor bouwland ongeschikte grond etc.), maar vanuit een verschillend standpunt: vroente en gemeente zijn appellatieven die zich toespitsen op de bestemming van het terrein of op het

(23) Bv. Van Gorp 1927b, 1937, 1938; Erens 1937; Helsen 1949, 1952, 1978; Brekelmans 1957; Geerts 1977; Vanhove 1983.

(24) Gevolgd door bv. Helsen 1934a:47; Molemans 1979:60, 1982:226. Toch had Van Gorp 1937:55 reeds gewezen op het verschil tussen aard en gemeente, aard en vroente, aard en heide. Ook Helsen 1952:133 kent aard een eigen identiteit toe (‘heide’), maar de beschrijving die hij geeft van wat ‘Aard’ was en wat hij gelijkstelt met Vroente, geldt alleen voor vroente.

[p. 110]

eigendomsaspect (grond van de heer, gemeenschapsgrond) en kunnen slaan op alle terrein dat niet tot het privé landbouwareaal (akkers, beemden, weiden) behoort, d.w.z. alle ‘inculte’ gronden van welke aard ook, inclusief bossen en bv. de straatkanten. Aard, heide en wildert verwijzen primair naar een soort terrein, dat echter niet noodzakelijk ‘vroente’ is, maar eventueel een onderdeel van de gronden van een hoeve, naast akkers, weide, beemd, etc. M.a.w. vroente is de algemene aanduiding voor dergelijke inculte terreinen, vanuit proprietair standpunt bekeken en kon dus slaan op gronden van diverse aard: zowel het grasland langs de wegen als grote heidevlakten, broekland, beemdachtig terrein, etc. Vanuit het standpunt van de terreinsoort werden die verschillende gronden echter ook met andere appellatieven aangeduid. Of: alle heide etc. is geen vroente, net zomin als alle vroente heide etc. is⁽²⁵⁾. Aard moet daarbij een ander soort terrein aangeduid hebben dan bv. bos, beemd, broek, of heide (cfr. infra)⁽²⁶⁾.

De vrij overvloedige literatuur toont duidelijk aan dat in de Antwerpse Kempen aard de betekenis ontwikkelde van ‘gemene weide en dgl.’, maar ‘als versteend toponiem’⁽²⁷⁾. Ook elders was dat het geval. Zo was de plaats waar de stad Ardres (Saint-Omer) gebouwd werd oorspronkelijk een grote weideplaats: ‘Locus autem qui nunc Ardensium populoso frequentatur accessu, pascuus erat et raro cultus habitatore... Ille... locus... pascuus erat... in vulgari dicebatur Arda. Dicebant enim pastores... Eamus, eamus et conveniamus in pasturam, hoc est, in Ardam.’⁽²⁸⁾. De vraag is echter of men hieruit mag besluiten dat aard primair ‘gemene weide’ betekende⁽²⁹⁾. Hierboven

(25) Natuurlijk was de vroente meestal aard-achtig of wildert-achtig, heide-achtig terrein en vice versa, zodat vanaf de 15de eeuw aard en vroente soms dooreen gebruikt worden. Op een bepaald ogenblik is ‘heide’ het gewone appellatief geworden ter aanduiding van de gemene gronden (terwijl het ook nog in de andere bet. in gebruik bleef). Dit is begrijpelijk: van de oorspronkelijke gemene gronden, d.i. gemene akkers, gemene beemden, gemene broeken, gemene aarden, bleef na verloop van tijd alleen nog het heide-achtig terrein als gemene grond over.

(26) Vgl. ook Cerutti (1952:I,78), in een akte van 1331: alle hare ghemeinte... dat es te verstaene de scoet, de art, de heide bi den Molenvloet...

(27) Hand. Com. Top. 1934:419. Mijn vetjes. Zie ook noot 29.

(28) De Flou I,281 (ca. 1200). Zie ook Gysseling 1985:243. Bij De Flou staat foutief ‘vulgali’ i.p.v. ‘vulgari’.

(29) Men kan dan net zogoed stellen dat ‘donk’ op sommige plaatsen ‘gemene weide’ betekende. In feite zijn er twee soorten aanduidingen van gemene gronden: de primaire (vroente, gemeente, vrijgeweide) en de secundaire (heide, aard, etc.) die vaak langs het stadium van toponymisering de secundaire plaatselijke betekenis ontwikkelden. In de Kempen was dat hier en daar ‘aard’, zeker niet overal zoals Van Gorp 1937:52 stelde (‘bijna elk gehucht’). Elders kon het ‘heernis’, ‘veld’, of zelfs ‘donk’ zijn. Zie P. Errera die ook voor het Vlaamse landsgedeelte enkele gemene gronden bespreekt: bv. het Beverhoutsveld (Brugge), in de keure steeds het ‘velt’ genoemd en onder beheer van ‘veltheeren’ (II,152-159), het reglement van de ‘gemeene hernisse’ (bij Gent), onder toezicht van de ‘heernismeesters’ (II,220-222), het reglement van weiderecht (1253) op de Donk te Beveren-bij-Oudenaarde, de ‘pasturae quae Donck dicitur’ (II,235), onder toezicht van ‘donckmeesters’ (I,335). Vgl. de Kempische aard met zijn aardmeesters (Van Gorp 1927b:437). Errera I,334 merkt over dgl. namen van gemeenschapsgronden terecht op: ‘les noms sont, en effet, d'anciennes désignations génériques spécialisées par suite de disparitions successives, au point de ne s'appliquer plus qu'à un lieu déterminé.’ Op te merken valt bovendien, dat in de zogenaamde ‘aardbrief’ van Beerse e.a. (1393, maar overigens een copie uit 1629) (Geerts 1977:173-175) er nergens spraak is van ‘aard’, steeds van ‘vroenten gemeynte ende heyden’; in de Keure van Arendonk, 15de eeuw (Prims 1944:273 vl.) is er steeds spraak van ‘vroente’; in Wuustwezel worden ‘alle onse heyden ende wruenten’ aan de gemeenschap geschonken (Peeters 1926:24); in de Keure van Merksem, 1545 (Prims 1927:272-274) heten de gemeenschapsgronden steeds ‘vrunte oft/ende gemeynte’, terwijl anderzijds ‘niemant... syn beesten doen en sal in andere luyden weyden, beemden noch aerden’.

[p. 111]

werd reeds gesteld dat aard als appellatief een soort terrein benoemde dat vaak tot gemeenschapsweide gebruikt werd, maar de primaire betekenis van het appellatief blijft voorlopig onduidelijk.

2.1.1.3. Aanlegplaats, loskade voor schepen, markt

In het Gentse droegen loskaden van oudsher aard-namen (Korenaard, Wijdenaard, etc.), waardoor via het stadium van geappellativiseerd toponiem, zich geleidelijk een ‘secundaire betekenis’ (Gysseling 1954:20) van aard ontwikkelde⁽³⁰⁾. Primair betekende het volgens Gysseling ‘gemene weide’, maar na het verdwijnen van de locale schapenkudden is het ‘productief gebleven met de betekenis ‘aanlegplaats’ (1954:21), of ‘In Oost-Vlaanderen is het woord met deze

(30) Zie bv. Kil. 9, aerde fland. gand. Forum. Koren aerde, flandr. koren merckt. Forum frumentarium; Schuermans 6 de korenaart te Gent, heden de korenmarkt; WNT I,535 In Vlaanderen is aard de gewone benaming voor eene markt, aan of bij een rivier of kanaal gelegen en dus eigenlijk de vaste grond of wal, waar de marktschepen aanleggen en lossen en waar markt gehouden wordt; de korenaard, korenmarkt, enz.; WNT-Sup 232-3 Terrein waarop goederen opgeslagen worden, al of niet ten verkoop, werf: marktplaats (+ 16de-eeuwse att.) ... Korenaard; MW I,194 plein of werf, waar men goederen lost (De Bo), bij uitbreiding een markt...; Stallaert I,40 Kaai, werf tegen een rivier of waterloop, waar men goederen lost of verkoopt... vandaar markt; De Bo 14,488 plein, omheind of niet, waar men steenkolen... lost en liggen laat ter verkoping...; Waas Id. 46 Effen plaats nevens een water waar de geloste waren gestapeld en soms te koop staan; Gents WB 45 Markt, kade, plaats aan het water waar koopwaren geladen en gelost worden. Bestaat nog in Hooiaard. TW 779: arda- ‘aanlegplaats’ (oudste betekenis ‘gemene weide’); ook Gysseling 1980:188 ‘in Oost-Vlaanderen is het woord al vroeg “aanlegplaats” gaan betekenen’, Gysseling 1986:15 ‘In Oost- en West-Vlaanderen heeft het woord de betekenis “losplaats voor schepen” gekregen.’

[p. 112]

betekenis bijzonder productief geworden’ (1985:244)⁽³¹⁾. De diverse Gentse aarden krijgen dan ook van Gysseling (1954) als verklaring ‘aanlegplaats’ mee, bv. p. 37 aard ‘aanlegplaats’, 39 betsaarde, Bette + ‘aanlegplaats’, 50 hooiaard, ‘aanlegplaats’, eerste lid duister, 53-65-76 respect. carpersaerd, onzer Vrouwen aard, spaechaerd ‘aanlegplaats’. Met ‘productief worden’ bedoelt Gysseling dus duidelijk dat -aard in deze toponiemen op het ogenblik van de naamgeving reeds appellativisch ‘aanlegplaats’ betekende. Dit lijkt mij aanvechtbaar. Eerder zal het zo zijn dat in de oudste attestaties de toponiemen wel reeds aanlegplaatsen aanduidden, maar dat de namen teruggaan op een vroeger stadium, toen ‘aard’ nog niet aanlegplaats betekende en de latere aanlegplaatsen nog ‘aardachtig terrein’ waren⁽³²⁾. M.a.w. oude aarden (‘weide’ of wat dan ook) met diverse namen kregen na verloop van tijd een andere functie en uitzicht, maar behielden hun naam⁽³³⁾. Wat er ook van zij, de O-Vlaamse secundaire functie van aard werpt niet direct licht op de primaire. ‘Te Gent kunnen de ruime, open, tussen hoog en laag gelegen aarden bij uitstek schaapweiden geweest zijn’, stelt Gysseling (1954:21), waarschijnlijk terecht, maar ‘kunnen’ is hier relevant. Kortom, de vraag, gesteld aan de einde van 2.1.1.2., naar het soort terrein dat door aard benoemd werd, blijft aan de orde.

(31) Uit wat voorafgaat is reeds voldoende gebleken dat de semantische evolutie tot ‘aanlegplaats’ zoals voorgestaan door Schuermans 6 (< bouwland) en WNT I,535, MW I,194 (< vaste grond) niet opgaat. Het ‘productief worden’ als ‘markt’ of ‘aanlegplaats’ is wellicht later gebeurd dan Gysseling (1954:20) suggereert, nl. ca. 1300. Cfr. infra.

(32) Gysseling 1985:244 stelt overigens zelf dat de Korenaard en de Wijdenaard ‘ongetwijfeld eeuwen ouder (zijn) dan de vroegste vermelding ervan’.

(33) De bepalende elementen in de -aard-toponiemen wijzen ook in die richting: spaechaert is geen ‘dorre, droge aanlegplaats’ (Gysseling 1954:76), maar een ‘dorre, droge aard, d.w.z. graasweide etc.’, hooiaard geen ‘markt waar hooi verkocht werd’ (Gents Wb. 551), maar ‘aard, slechte weide etc. die gehooid werd’, enz. De verklaring van Schoonaarde (‘geschoond’, < gemeen land afgezonderd, vgl. schoondonk, -broek, -akker, -veld, Prims) hoeft dan geen probleem meer te zijn zoals voor Tavernier 1968:505. Vgl. Van Herreweghen 1973:307: Hoewel ‘Schoonaard’ in Pamel langs de Dender gestrekt ligt, niet ‘aanlegplaats’ omdat et zelfs geen straat of weg was en de ‘Kaai’ ter plaatse slechts eeuwen later opduikt; vermoedt veeleer dat de primaire bet. ‘schone gemene weide’ was, te meer omdat onderverdelingen van de Schoonaard (‘Wisselmeers’, ‘Veeweide’ en misschien ook ‘Ingeland’) ook in die richting kunnen wijzen.

2.1.2. Terreinsoort

Hoe de Kempische gemene aarden eruit zagen, is in grote trekken bekend. In de literatuur spreekt men van ‘braakliggende gronden met

[p. 113]

gras begroeid’ (Lindemans 1924:34), ‘heide- en moergronden’ (Van Gorp 1927a:186), ‘heide en veengronden’ dus ‘vaag gebleven gronden’ (Van Gorp 1927b:443), ‘onbewonnen heide- en bosland’ (Helsen 1934a:47, 1944:51, 1949:169), ‘een strook woest niemandsland’ (Van Gorp 1937:53), soms ‘grasland... als weideland van geringere waarde’ (Helsen 1937:35), ‘woeste gronden, heide en veen’ (Goossenaerts 1956:13). Het ging dus duidelijk om minderwaardig graasterrein, ongeschikt voor akkerbouw.

Behalve de grote Kempische ‘aarden’, in feite versteende toponiemen (cfr. supra), werden ook andere terreinen ‘aard’ genoemd, die wellicht dichter tot de primaire betekenis brengen. Lindemans (1924:34) stelt dat de benaming toegepast werd op ‘de aangespoelde gronden langsheen de waterlopen’, wat verklaart waarom op sommige plaatsen aart ‘synoniem is van meersch’; als appellativum werd het ook vaak gelijkgesteld met ‘beemd, weide, eusel’ (Helsen 1934a:49); in Brabant en Zuid-Oost-Vlaanderen het gewone woord voor ‘de aangeslibde vruchtbare kleigronden die in smalle strepen schier alle beken omzomen’ (Lindemans 1946:115); aard-toponiemen slechts benamingen voor ‘grasland’ (Vangassen 1957:99); ‘met gras begroeide beekkant’ (Lindemans 1954:25); ‘laag gelegen, dus vochtig land... beemd, weide, eusel... grasland dat als weideland voor 't vee wordt gebruikt’ (Van Passen 1962:69); ‘laag gelegen land’ (Tavenier 1968:338); ‘eerder vochtige, minderwaardige percelen... vaak... bij een beek of broek... soms... als appellatief... met beemd gelijkgeschakeld of althans ermee verbonden’ (Van Passen 1973:263-64); ook ‘weide’ en ‘heide’ (Van den Eeckhaut 1979:196); ‘weiden van slechte kwaliteit’ (Claes 1987:64). Bovendien is aard bij vlasroters ‘De pand naast de rivier, waar men het ruwe vlas van de aangekomen wagens aflost, om het dan in hekkens te steken en te roten’ (De Bo 14).

Een constante blijkt hier te zijn de ligging bij een waterloop. Dat geldt ook voor heel wat toponiemen die het element aard bevatten: Bijaard, naast hof te IJzerbeek (Lindemans 1952:92), Gerspaard, bij Asbeek (id.:115), Roetaard, aan Asbeek (id.:179), Schoonaard (id.:182)⁽³⁴⁾, Eerd, meersgrond aan de Geinebeek (Billiet 1955:72); Schoonaarde, tegen de Schelde (Tavernier 1968:505), Blankaard, nabij twee water-

(34) Voor zover zijn aarden duidelijk gesitueerd zijn, liggen ze bij een beek. Op te merken valt dat Lindemans in deze en andere (niet gelocaliseerde) aarden steeds het personificatiesuffix -aard ziet, m.i. vaak ten onrechte.

[p. 114]

lopen (Van Cauwenberghe 1974:272), Aard, perceel op Leieoever (De Brouwere 1983:415), Bellaard, beemd tegen Dender, Boonaard, bij beek, Kassaard, meersgebied, Klakkaard, bij beek, Schoonaard, meersen tegen Dender (Van Herreweghen 1973:9,28,168,184,307), diverse aarden tegen beek (Van Gool 1978-79), Creenaert, tegen beek (Deferme 1982)⁽³⁵⁾. Van de precieze ligging van de grote Kempische aarden is weinig bekend. Nochtans mag aangenomen worden dat ze meestal wel aan een beek zullen gegrensd hebben, eventueel zelfs als dorpsgrens. De twee dergelijke aarden waarvan de ligging bekend is, lagen echter wel tegen een beek: de Essense Aard, bij de watermolen (Goossenaerts 1956:12) en de Hazeldonkse Aard te Rijsbergen (Brekelmans 1957:56). Dat de Vlaamse aarden (‘aanlegplaats’) tegen een waterloop lagen, spreekt voor zich.

Een voorlopige conclusie van 2.0. kan dus zijn: het terreinwoord ‘aard’ duidde oorspronkelijk blijkbaar een laaggelegen, vochtig terrein aan, wellicht steeds tegen een beek gelegen, dat als (minderwaardig) graasland dienst deed en oorspronkelijk ongeschikt was voor landbouw. Het appellatief kon tot toponiem uitgroeien, als veldnaam, of als benaming van grotere terreinen (Kempische aard). De naam bleef vaak bewaard nadat de bestemming van het terrein veranderd was: zo kon in Vlaanderen bv. een voormalige (gemeenschappelijke) graasweide evolueren tot loskade, of in de Kempen een stuk woest terrein omgevormd worden tot akkerland, met behoud van de naam.

(35) Ongetwijfeld zouden nog tientallen voorbeelden kunnen gegeven worden, indien in de toponymische literatuur meer aandacht zou geschonken worden aan het precies localiseren en in kaart brengen van de toponiemen. Licentiaatsverhandelingen bevatten talloze aard-namen, maar zonder situering zijn ze in dit verband onbruikbaar.

2.2. Eigen bevindingen

De enige manier om zich een duidelijk beeld te vormen van de begripsinhoud van een appellatief als aard lijkt mij een grondige studie van een bekend gebied, in casu de eigen gemeente. Uit mijn onderzoek in dat verband meen ik wat het probleem in kwestie betreft enkele conclusies te kunnen trekken.

In mijn materiaal worden 8 percelen aangeduid met het toponiem Aard als simplex, 1 met de naam Aardeke, 1 met Aardekes, 6 met namen waarin Aard gecombineerd wordt met Achterste, Voorste, Tweede, terwijl zowat 20 percelen namen dragen met -aard als tweede lid (bv. Kalveraard, Turfaard) en ‘aard’ bovendien tientallen malen als

[p. 115]

appellatief optreedt (tussen 1395-1616). Vrijwel alle toponiemen en het grootste deel van de percelen die appellativisch als aard worden aangeduid, konden precies gelocaliseerd worden⁽³⁶⁾.

De volgende bevindingen zijn relevant voor de vraag die aan de orde is.

De simplex-toponiemen Aard worden vermeld als ‘bempt’ (later ‘weyde’), ‘soo heyde als weyde’, ‘zaailand te voorens weijde’, ‘weyde’, ‘heyde’, ‘heyde ende weijde nu in akkerlant ghemaeckt’. Ze liggen alle met een zijde op een beek. Hetzelfde geldt voor het gros (d.i. de exact gelocaliseerde) van de samengestelde vormen: in recentere attestaties vaak ‘lant’, in oudere ‘heyweyde’, ‘heyde ende weyde’, etc., en steeds tegen een beek gelegen. Ook alle appellativisch als ‘aard’ aangeduide percelen liggen (voor zover localiseerbaar) tegen een beek. Sommige worden elders als ‘weylant’ of ‘heyde ende weyde’ beschreven (bv. 1457 sesse buynder aerts geheeten de peerdettinge = 1463 goets onder heyde ende weyde). Wanneer ze toponiemen aanduiden, dan gaat het vaak duidelijk om graasland, of minstens om lage, vochtige percelen, bv. 1409 stuck... aerds gheh. de hoeghe ettinghen, 1423 stuk goeds onder aert, beemt ende heyde geheeten de peerdettinge, 1425 aert... geh. Ruelens ettinge, 1443 buynder aerts geh. dneder Rot, 1452 stuc... onder aert ende beemd... geh. de grote ettinge, 1490 aerts geheeten trot, etc. De functie blijkt ook uit bv. 1459 op dleste jaer de aerde oft beemde niet verladen met eenigen beesten, 1465 de ettinge en(de) aerde d(aer) af int leste jaer begroest moeten laten... voe(r) de beemde en(de) aerde oft ettingen... en(de) gheen winnende land en salmen leggen te aerden oft tot ettingen. Verder blijkt de specificiteit van ‘aard’ uit de talloze opsommingen in de trant van bv. 1431 een goet met huys(inge) houe lande bossche beemde aerde heyde(n). Relevant voor het soort terrein is bv. ook 1610, zal den huerlinck oick gehouden en(de) sculdich wesen binnen dierste jaer van deser huere tzyne(n) cost en(de) last te doe(n) graue(n) en(de) cuysse(n) alle de grachte(n) mette(r) beeke van(den) groote(n) aerdt by hem gebruyct worden(de) en(de) alle nyuew grachte(n) en(de) waterloope(n) al d(aer) te maecke(n) en(de) te graue(n) die van doen en(de) noide zele(n) wese(n) op dat alle(n) het water v(er)schiete en(de) hy drooch ligge en(de) wel gersse en(de) van alle bestiale(n) begae(n) en(de) bestae(n) mach

(36) Gedetailleerde gegevens, attestaties, situering, bronnen, etc. in mijn geplande monografie.

[p. 116]

woirde(n), sonder daer inne eenige quetsinge by den gront deur de(n) moras ende weeckheyt te lyde(n) en(de) dien deurgaens drooch te houde(n) op dat hy wel gebruyct can woirde(n), Oick alle rouwagie en(de) houdt inde(n) zelue(n) aerdt wasschende mette(n) ierste(n) vuyt te doe(n) en(de) te roeye(n) gel. voirs. is.

Het voorgaande illustreert duidelijk dat aard een vochtig, laaggelegen terrein aanduidt, (vrijwel?) altijd bij een beek gelegen, en meestal gebruikt als (minderwaardig) graasland. Het is geen synoniem van heide, beemd of weide, maar duidt op een soort ‘vage grond’ die woest begroeid is met plekken heide, grassen, onkruid, klein struikgewas, etc.⁽³⁷⁾. Afhankelijk van de overheersende begroeiing kunnen partijen ervan ofwel veeleer als beemd ofwel als grasland en dgl. gebruikt worden. Diverse begoeiing en (bijgevolg) bestemming vonden hun neerslag in onderscheidende toponiemen, zoals bv. Heideaard (als heide gebruikt, d.w.z. voor stalstrooisel etc.), Turfaard of Weiaard. Met akkerland heeft het niet het minste uitstaans: bij toponiemen die als ‘land’ aangeduid worden, gaat het steeds om tot akkerland omgevormde voormalige ‘aard’, d.i. heide- en weide-achtig terrein. De toponymisch of appellativisch met aard aangeduide terreinen liggen over de hele gemeente verspreid en zijn alle, althans in het documentair stadium, privé-terreinen. Enkele, die in mekaars buurt liggen, kunnen oorspronkelijk een grote (gemeenschappelijke?) aard uitgemaakt hebben, maar daarover is niets bekend. Vanaf de eerste attestatie (1395) was hij in ieder geval in privé-handen en bovendien heten gemeenschapsgronden te Brasschaat steeds vroente of (later) gemeente. Hij lag wel haast op het uiteinde van het in de 15de eeuw bebouwd gebied, maar toch nog altijd op enkele kilometer van de gemeentegrens en verwijderd van de ‘gemene heide’ of ‘vroente’. Sommige aarden zijn overigens van in den beginne privé-eigendom geweest (bv. die van de Mikse Hoeve sinds 1280).

(37) Vgl. in dit licht ook de talrijke combinaties ‘onder aert ende beemdt’, ‘i aert... onder heye ende weyde’, ‘heyde als weyde gnt aerd’, etc.

3.0. Suggestie voor een nieuwe etymologie

De bovenvermelde etymologie van Cowan houdt m.i. geen steek. Afgezien van de betwistbare verbanden die hij legt, is zijn uitgangspunt immers volkomen verkeerd. De drie woorden die Gysseling onder-

[p. 117]

scheidt kunnen eventueel tot twee herleid worden: daar aard (minstens primair) alleen bouwland betekende in de zin van ‘slag in het drieslagstelsel’, hoort het eerder bij Gysselings derde woord ‘hoedanigheid, soort, etc.’: een akker kan in drie aarden liggen (seizoenen), drie soorten, gebonden aan een afwisselend ploeg- en zaaistelsel, m.a.w. met een verschillend ploegstatuut, de zomeraard is de korenaard, etc. Zijn eerste woord (in ‘Oudenaarde’), dat hier aan de orde is, kan, zoals hij stelt, verwant zijn met lat, ārea etc., maar de etymologie is toch niet helemaal duidelijk en laat een aantal vragen open. Een opsomming van in diverse talen semantisch verwante lexemen die ook enkele fonemen gemeenschappelijk hebben (vaak slechts één), blijft weinig overtuigend wanneer geen beschrijving gegeven wordt van de historisch-fonologische evolutie⁽³⁸⁾. Bovendien lijkt het gevaarlijk een woord dat blijkbaar slechts in een beperkt gebied ‘gemene weide’ (niet in dt. en e.) heeft gehad, te laten opklimmen tot het IE of zelfs maar te verbinden met lat. ārea omdat dat toevallig ‘open ruimte’ betekent, en dus ‘past’ bij de grote ruimte die de ‘gemene weide’ was⁽³⁹⁾.

‘Etymologische navorschingen zijn altijd een gevaarlijk iets’ (Mansion 1927:122), maar toch wil ik, op gevaar voor ketter (of erger nog: ‘becanist’) te worden gescholden, een andere suggestie doen. Ik vraag mij namelijk af of het aan de orde zijnde ‘aard’ geen verholen (wgm.?) samenstelling is van a (water) + rot/rode⁽⁴⁰⁾. Natuurlijk is zo'n hypo-

(38) Mij is althans niet duidelijk hoe het hypotetische *(s)aredh kan geleid hebben tot zowel lat. ārea (voor Ernout 45 met onzekere etymologie, misschien bij āreō, voor Pokorny 68 uit idg. *ās- ‘brennen, glühen’, eigenl. ‘ausgebrannte, trockene Stelle’, vgl. āreō) en ōra (voor Ernout 467 afgeleid van lat. ōs, Pokorny 784 een ā-afl. van idg. *ōus- ‘Mund, Münding, Rand’). In de hoge ouderdom geloofde ook Dittmaier 1960:706: ‘Ein altes, wohl zum idogerm. Urbestand gehörendes Wort...’.

(39) Overigens was die Kempische grote aard in de visie van de protagonisten ervan helemaal geen open ruimte. Voor hen is het synoniem van vroente en houdt dus zowel heide als bossen etc. in.

(40) Daar de voordvorming in de oudere taalperiode meer gebeurde door suffigering dan samenstelling, gaan etymologen steeds vrijwel automatisch op zoek naar zulke elementen van woordvorming: aard bv. wordt onmiddellijk gezien als een afleiding van de wortel *ar-. Men kan zich afvragen of men bij relatief laat geattesteerde woorden niet vaker met (verholen) samenstelling moet rekening houden, temeer daar suffixen vaak zelf uit zelfstandige woorden ontstonden en zich bovendien (lang vóór de eerste attestatie) allerlei niet meer te achterhalen afslijtingsprocessen kunnen hebben voorgedaan. Men neemt verder aan dat plaatsnamen veel meer aan wijziging blootgesteld zijn dan de ‘gewone woorden’ van de taal en het is inderdaad overbekend dat zij vaak ‘op de vreemdsoortigste wijze samengetrokken en verminkt’ worden (De Vries 1962:7) en werden, bv. Haasrode < 1210 Hagarsrode (TW 433) < Hagardesrode (Vanermen 1960:112), Rijkegem < 1185 Rikengem < 899 Ricoluuingahehim (Van Loon 1981:157), Rülzheim < 774 Ruadleichesheim (Bach II-1:59), Berlaar, dial. Balder, etc., etc., waardoor vaak monosyllabische namen ontstaan, bv. (een losse greep) Waalwijk, in de volksmond ‘Wolk’ (De Vries 1962:7), Gaag < 13de eeuw Gaweg (De Vries 1961:86), Laard < ca. 1000 Laufurt (ibid.: 142), Raar < 1382 Roderen (ibid.: 194), Wons < Woldinge, Wildinge (ibid.: 282). Men dient echter m.i. met de mogelijkheid rekening te houden dat dgl. vervormingen tot op zekere hoogte slechts schijnbaar frequenter zijn bij toponiemen. Misschien zijn ze alleen maar meer ‘zichtbaar’: het gaat immers om taalconstructies die a.h.w. vaak kunnen gevolgd worden vanaf hun ontstaansperiode tot het eindstadium. Men weet m.a.w. dat Haasrode niets met ‘haas’ (lepus) te maken heeft, dank zij de overlevering van oude vormen en men mag gerust aannemen dat zonder die overlevering ‘haas’ minstens als mogelijke verklaring zou geopperd worden, terwijl een alleenstaande vorm Raar ongetwijfeld een ‘rare’ etymologie zou opleveren. De geschiedenis van de toponymie biedt overigens talrijke voorbeelden van verklaringen die later achterhaald werden nadat oude vormen aan het licht kwamen, terwijl anderzijds veel toponiemen het nog moeten stellen met een tentatieve of helemaal geen verklaring, bij gebrek aan oudere vormen en bijgevolg gebrek aan inzicht in afslijtings- en vervormings-processen. Mogelijk hebben dgl. processen zich bij ‘gewone woorden’ iets vaker voorgedaan dan men doorgaans aanneemt en is ook dat een kwestie van ‘zichtbaarheid’: waar die processen in het pré-documentair statium gesitueerd zijn, beschikken we slechts over het eindproduct. Alleen waar oudere vormen bestaan of voldoende vergelijkingsmateriaal aanwezig is, wordt een sluitende etymologie mogelijk. Mede dank zij het bestaan van ohd. parafrid, mlat. paraveredus, mlat. bro(g)ilus, fr. breuil, etc. zal geen mens het (terecht!) in zijn hoofd halen om in ‘paard’ een afleiding te zien van een wortel *bar-, of in ‘bruul, briel’ een 1-uitbreiding van een wortel *bhr(e)u-, terwijl men bij ‘aard’ noodgedwongen wel aan een dgl, afleiding denkt. In ‘beemd’ ziet men een samenstelling, omdat de overlevering daartoe voldoende gronden biedt. Bij ‘dries’ (pas geattesteerd in de 9de eeuw als Thriusca) stoot men wat dat betreft op een vacuum en vermoedt men een afleiding met suffix -isk (waarbij Gysseling, toen hij nog in een afleiding van thri- geloofde (bv. Med. Naamk. 1952:49-51), een -w- diende te postuleren om de afleiding aannemelijk te maken: in zijn latere visie (< *teru-, *treu-, bv. Naamk. 1975:258-265, wellicht mede ingegeven door de kritiek van Dittmaier 1960:725, verviel de noodzaak daartoe). Voor zover mij bekend, heeft nog niemand de gedachte geopperd dat ook ‘dries’ een compositum kan zijn, m.a.w. het lexeem wiska- ‘Wiese’ (os. wisca, ags. wisc, mnd. wische, Kluge 860, Pokorny 1133) kan bevatten, voorafgegaan door een element waarmee men (voorlopig) nog diverse kanten opkan. Het is m.i. een gedachte die het overwegen waard is, maar waarop hier niet dieper kan ingegaan worden. Men bedenke ondertussen dat ‘driesch’ in Duitsland haast uitsluitend ten N van de Main voorkomt (Dittmaier 1960:713), m.a.w. grosso modo het gebied waar ‘wische’heerst i.p.v. wiese (Kluge). Vgl. ook de Friese PN Terwisga, Terwisscha en de toponiemen Weiwiske (1517 dat goed wpper weij wiske), Wische, TerWiska, Terwiske, Brijwisk (= brede wisk), etc. in Fryske Plaknammen 1 (1949): 102-103.

[p. 118]

these onbewijsbaar, maar dat zijn die van Cowan en Gysseling evenzeer. Wanneer ze echter zowel fonologisch als morfologisch, semantisch en cultuurhistorisch plausibel is, dan mag ze m.i. toch gesteld worden.

3.1. Fonologisch lijkt er geen enkel bezwaar. Integendeel, men dient zelfs geen beroep meer te doen op ‘verlenging van a voor r +

[p. 119]

dentaal’⁽⁴¹⁾, terwijl eventuele korte vormen (bv. in composita) verklaard kunnen worden door verkorting voor -rd (vgl. goort > gort). *Aha-ruþa kan volledig klankwettig tot *ā-rode, *ā-rot, ā-rt evolueren. In de spelling vindt de wisseling art-ard(e)-arda een perfecte parallel in rot-rod(e)-roda. Men vergelijke de volgende grafieën:

1)	1056 Suinard, 1276 Cornard^(42)	-	rod^(49)
2)	ca. 1198 Arda, 1226/34 Bredenarda^(42)	-	1078 Roda^(50)
3)	1311 art^(43), 1294 aert^(42), 1310 Aert^(45)	-	rot^(51)
	1297 Hooiart^(42), 847 Bonart^(44)
4)	1135 Arde^(46), 1305 Arde^(45), 1340 Aerde^(47)	-	rode^(51),
	1326 hoyarde^(48), 1370 spaechaerde^(48)		1156 Hagardesrode^(52)
5)	1200 Arthe^(47)	-	999 Rathe^(53),
		1003 Rothe^(53) etc.

Bovendien is het bekend dat in samengestelde (plaats)namen -art / -ert vaak voortkomt uit -rod⁽⁵⁴⁾, bv. Prostert < 1023 Prubesderuoth (Leithäuser 230), Hilgert < 1376 Hilgerode (Leithäuser 179), Heddart < 1342 Herdenrode (Bach II, 2, 374), Huppert < 1357 Hupinrot (Bach II, 1, 52), Schaandert, genoemd naar het dorp Scharn, < 1377 Scharnroet, 1462 Schanroet, 1491 Scharnart, 1611 Schanrodt, met invoeging van -d- als overgangsklank tussen -n en r- (Tummers 1967:67). Vgl. ook Fronert, ws. < *Fronrod (Dittmaier 80).

3.2. Het genus, een klein probleem voor Dittmaier (1963:64), hoeft

(41) Voor verlenging van a voor r + cons., zie bv. Hoebeke 1968:450-454.

(42) Gysseling 1985:243-4.

(49) Jellinghaus 1896:112.

(42) Gysseling 1985:243-4.

(50) Bosmans 1970:34. Ook 1177, TW 851; 12de eeuw, TW 863.

(43) Visschers 1838:416.

(42) Gysseling 1985:243-4.

(45) De Flou I, 141, 272.

(51) Tientallen malen in tientallen monografieën. Bv. ook 1140, TW 851.

(42) Gysseling 1985:243-4.

(44) De Vries 1962:34.

(46) Förstemann II, 188.

(45) De Flou I, 141, 272.

(47) Gallée 1893:323.

(51) Tientallen malen in tientallen monografieën. Bv. ook 1140, TW 851.

(48) Gysseling 1954:50, 76.

(48) Gysseling 1954:50, 76.

(52) Vanermen 1960:112, 24.

(47) Gallée 1893:323.

(53) TW:838 Rhade < 1003 Rothe. Ook 1059 Rothe, Gallée 1893:352; Rathe > 1129 Rode, 1450 Rade; Rothe > Ros. Ook 1622 boeckenroth (Eyckmans 1975:27), 893 Ratheheim, Rotheheim, 1188 Rothem (> Rossem) (Gallée 1893:352), 1140 Rothe, 1142 Rothen (Vanermen 1960:112). TW:826: 1072 Rothe, 960 Ratpretesrothe, etc.

(53) TW:838 Rhade < 1003 Rothe. Ook 1059 Rothe, Gallée 1893:352; Rathe > 1129 Rode, 1450 Rade; Rothe > Ros. Ook 1622 boeckenroth (Eyckmans 1975:27), 893 Ratheheim, Rotheheim, 1188 Rothem (> Rossem) (Gallée 1893:352), 1140 Rothe, 1142 Rothen (Vanermen 1960:112). TW:826: 1072 Rothe, 960 Ratpretesrothe, etc.

(54) Leithäuser 1901:179; Bach 1953:II, 1, 52, II, 2, 374; Dittmaier 1963:64; Bauer 1985:123; Gallée 1892:41. Tummers 1967:67: In samengestelde rode-namen waarin het eerste lid primair of secundair éénlettergrepig is, draagt het eerste element het accent, terwijl -rode toonloos geworden is.

[p. 120]

geen bezwaar te zijn. Rode is v., rot o. en aard weliswaar m., maar dit kan verklaard worden vanuit het foutief als accusatief interpreteren van een datief (in den, op den aert = dat.), verkeerde scheiding en/of interferentie met aard ‘ploeging’ en ‘hoedanigheid’, etc. van zodra het verband met rot/rode niet meer gevoeld werd⁽⁵⁵⁾. Overigens is genus-wisseling geenszins abnormaal (bv. arbeid v. > m.).

3.3. De woordvorming is niet ongewoon. Integendeel, het ontbreken van een *arode (bv. ‘beekrode’, ‘beekrot’)⁽⁵⁶⁾ zou eerder verwondering moeten wekken. Zijn afleidingen van aha eerder zeldzaam⁽⁵⁷⁾, als bepalend element komt het geregeld voor: Acheim, Ahhusa (Ahausen), Ahadorf (Aadorf) (Bach II, 1, 54); Ahbrock, Ahewiesen e.a. (Hessmann 1972); Aabeemd (Marijnissen 1985:1); aabeemd, -blok, -broek (Proost 1975:37); Aabroek (Roelandts 1943:549, 1353, 1454); ēa in Eport, Ewood, Ewart, Yeadon, ook eā-land (Smith 1956:143)⁽⁵⁸⁾. In dit verband is misschien ook relevant dat volgens Schwarz de oudste samenstelling met lôh (lucus) 774 Ahaloch (Allach) is⁽⁵⁹⁾.

3.4. Semantisch en cultuurhistorisch is ‘beekrot, -rode’ niet onzinnig, welke betekenis men ook aan ‘rot/rode’ toekent⁽⁶⁰⁾. Na rooiing van

(55) Over de oorspronkelijke klankstand heeft lang onzekerheid geheerst (Mansion 1924:183 *roþ-; Gysseling 1950:25 *rauþa-; Hoebeke 1968:376 wisseling germ. u/au; TW 851 passim *roþa- n.; Gysseling 1978:20 *ruþa- n.), evenals omtrent de primauteit van rot of rode. Men mag aannemen dat rot de oorspr. nominatief is, waarnaast de datief (of variant) rode (Verhofstede 1956:191; Van Passen-Roelandts 1967:183-184), wat ook het verschil in genus verklaart: de dat. drong door in de nom. waardoor de dat. rode overliep naar het vrouwelijk genus: de uitgang -e werd in de middeleeuwen immers tot typisch kenmerk van vrouwelijke substantieven (Verhofstede 1956:261, 191). Voor een overzicht van de etymologische discussie, zie Bosmans 1970:116-132 met lit. Ook Chaltin 1972:396; Van Durme 1982:696-697. Voor genus-wisseling vgl. bv. te Brasschaat 1409 int elshout, 1411 in delshout, 1414 inden elshout, etc.; 1774 d'achterbroeck, 1791 het achterbroeck, 1825 de agterbroek, etc. (*int ārot > *in dārot > *inden ārot, vgl. 1564 daerdeken).

(56) Bekenrode bestaat: Vanermen 1960:131.

(57) Bach II, 1, 154 vermeldt als mogelijkheid Ehnheim < 778 Ehinheim < *Ahina?

(58) Vgl. ook de composita door Kempeneers 1982:74 vermeld uit het Naamkundig Repertorium: Abeek, Abeemd, Aberg, Ablok, Abocht, Abrug, Adam, Adijk, Aputten, Arijt, Aveken, Aveld, Avenne, Avondel, Avoortsbrug.

(59) Schwarz 1950:177; hij verklaart deze naam p. 247 evenwel < got. alhs ‘Tempel’, wat hoogst bedenkelijk is.

(60) Het had o.a. niet alleen de betekenis ‘rooiing’ als ‘vollzogener Vorgang’, maar ook ‘Wald, der für die Rodung oder Teilrodung bestimmt ist’ (Dittmaier 1958:127). Hoebeke 1968:376 ‘plaats waar bos gerooid werd’, voetnoot: ‘Of misschien beter “meers”’ (+ verw. naar Gysseling 1950:23 vlg.). Volgens Verhofstede 1956:262 vindt rot als meersbenaming echter zijn verklaring in het feit dat de lage zompige streken langs beken en rivieren het langst bebost bleven en is er geen reden om ‘gerooid bos’ als primaire bet. te verwerpen.

[p. 121]

een ‘beekbos’ bv. zal het betere terrein afgesloten geweest zijn en als hooiland (beemd) in gebruik genomen, het te vochtige en zure werd de (schaaps)weide. De aanwezigheid van een beek was ook geen toeval: een weideplaats moet ook een drenkplaats hebben en bovendien vormde de beek een natuurlijke heining. ‘Aard’ kon, mede door het verdwijnen van het verband met ‘rode’, de betekenis ontwikkelen van ‘minderwaardig graasland voor vee’ en later in gebruik komen voor alle gelijkaardig slecht graasland, bij een beek gelegen of niet.

4.0. Oudenaarde and beyond...

Indien het voorgaande juist is, dan biedt het ook een mogelijke verklaring voor enkele woorden en namen die tot nu toe etymologisch duister of onvoldoende helder zijn gebleven.

4.1. Oudenaarde. De naam Oudenaarde, waarin Gysseling (1985) oud in de primaire betekenis van ‘hoog’ wil zien, omdat PN Aldo niet plausibel is en omdat tegen ‘oud’ pleit dat er geen ‘nieuwe’ aard wordt aangetroffen, kan best als ‘oude aard’ worden verklaard. Men dient ‘oud’ alleen te interpreteren als ‘vroeger’, d.w.z. de kade, de vroegere aard. Het niet voorkomen van een antoniem met ‘nieuw’ is overigens in de toponymie schering en inslag⁽⁶¹⁾. Alleen al in Brasschaat staat er geen ‘nieuwe’ naast Oudebaan, Oude Beek, Oude Bergstraat, Oude Brechtsebaan, Oude Gemeenteweg, Oude Gracht (+ samenst.), Oude Heivelden, Oude Hoeve, Oude Hof(stede), Oud Eikelenberg, Oude Kroon, Oude Land, Oude Leeuw, Oude Lei, Oude Munt, Oudepostbaan, Oude Stede, Oude Vos, Oude Willaarts, Oude Zwaan, waarin ‘oude’ vrijwel steeds ‘voormalig’ betekent, soms ‘absoluut oud’. Oudenaarde betekent dus ‘oude aard’, echter niet in

(61) Zoals trouwens ook bij toponiemen met klein/groot, lang/kort, breed/smal etc. Men leze daarover bv. Naumann 1972. Het opklimmen tot de oeroude betekenis ‘hoog’ lijkt eveneens gewaagd: ten tijde van de naamgeving kan ‘oud’ bezwaarlijk die betekenis gehad hebben, zeker indien aard toen de jonge, secundaire betekenis ‘aanlegplaats’ had.

[p. 122]

de zin van Hoebeke 1952 of TW 779 ‘oude aanlegplaats’, maar ‘oude (gemene) weideplaats’⁽⁶²⁾. Vgl. ook Ardres (supra).

4.2. Aardenburg. De naam Aardenburg wordt beschouwd als een metatesisvorm van een ouder Rodanburg, waarin Cowan een pré-IE naam wil zien⁽⁶³⁾. In het licht van het voorgaande kan men ze evenwel als dubbelvormen beschouwen waarbij Aardenburg (*Arodenburg) explicieter de soort ‘rode’ uitdrukt. Rodenamen (net zoals bv. voordenamen) komen geregeld als simplex en als compositum voor ter aanduiding van dezelfde werkelijkheid. Zo heette te Brasschaat bv. het Egelsrot ook gewoon 't Rot, of de Blidensvoort de Voort. Men vgl. ook de vele samengestelde beeknamen die plaatselijk gebruikt worden naast een simplex vorm de Beek.

4.3. -ert. Er zijn in het Duits nogal wat toponiemen op -ert, bv. Blanckert, Eichert, Kalkert, Kleiert, Schachert, etc. Dittmaier (1963:64), die deze voorbeelden vermeldt, spreekt van een algemeen verbreid suffix ‘dessen Sinn “Ort wo sich etwas befindet” zu sein scheint’. Het ‘dürfte nicht einheitlicher Herkunft sein’, en hij vermeldt als mogelijkheden: 1) suffix -er + Spross-t, 2) uit PN op -hard, 3) mogelijk afgesleten grondwoorden -rod, -hard, -ort, maar problematisch, gezien de meeste -ert toponiemen m. zijn, terwijl -hard in het Rijnland v., -ort o. en -rod v.o. is, 4) bij boom- en plantaanduidingen mogelijk suffix -ahi, dat over -ich > -icht > -et tot -ert kan geworden zijn⁽⁶⁴⁾. Tegen de achtergrond van bovenstaande bespreking lijkt het mij niet gewaagd om dit -ert (m.), althans in een aantal gevallen, met het ndl. -aard (m.) te vereenzelvigen. Dittmaiers voorbeelden kunnen zonder moeite tot bestaande of potentiële ndl. toponiemen ‘vertaald’ worden, bv. blankaard, eikaard,

(62) In TW 779: aldan, dat. sg. van alda- ‘oud’ + arda ‘aanlegplaats’. Hoebeke, die in Hand. Gesch. en Oudh. Kring Oudenaarde 1952:32 vlg. dezelfde etymologie had voorgestaan, kreeg hiertegen in hetzelfde tijdschrift (1956:67-73) bezwaren van Koch, die stelde dat aard in Oudenaarde = ‘weide’. In 1965:270 achtte Hoebeke ‘aanlegplaats’ evengoed mogelijk als ‘weide’, terwijl hij voor het 1ste lid meende te moeten terugkeren tot de opvatting van Mansion: ‘de aard van Ouda’, ‘welke betekenis men ook aan aard wil geven’ (1965:272). Hij gaf toe dat de naam Oudenaarde dan kan bestaan hebben als veldnaam of als handelsplaatsje, maar ‘de kwestie blijft onopgelost’. In 1968:7 meende hij dat de betekenis ‘oude aanlegplaats’ misschien diende verworpen, omdat ondertussen gebleken was dat de Brugschelde, waarop zijn vroegere etymologie gebaseerd was, een vrij jong kanaal was en de naam Oudenaarde veel ouder.

(63) Cowan 1986:157-8. Ook Gysseling TW 33: ws. Keltisch hydroniem Rudana/Rudina; metatesis in anlaut neemt ook Van Loon 1986:136 aan.

(64) Fronert m. is volgens hem (p. 80) nochtans ws. een verzwakking van *Fronrod.

[p. 123]

kalkaard, kleiaard. Blankaard is een bestaand toponiem⁽⁶⁵⁾, evenals Eikaard⁽⁶⁶⁾, terwijl Schachert misschien in verband kan gebracht worden met de schavaart van Van Cauwenberghe (1974:225). Een grondig onderzoek van de aard en locatie van dergelijke -ert toponiemen kan misschien meer zekerheid brengen.

4.4. Egert. Belangrijker lijkt me echter, dat een ander crux kan opgelost worden: het mhd. egerde, waarvoor nog geen bevredigende verklaring gegeven werd.

(65) Zie 2.1.2. Ook Claes 1973:219; Carnoy 1949:260; Lindemans 1928:134; Mertens 1977:10.

(66) Van Herreweghen 1973:152 IJkaard, 1670 ykaert, verklaard als vorming met person. suffix -aard ‘stuk aan de eik(en)’.

4.4.1. Het lexeem

Adelung (1793:I,1639) vermeldt het woord als ‘Das Egert, oder Eggert, des -es, plur. die -e/-en’ en stelt dat het ‘in einigen Provinzen’ een aanduiding is voor ‘ein ungebauete, magere, mit Wachholder und andern Gebüsche bewachsene Gegend, dergleichen man in Obersachsen Lehden nennet. Wüste Äcker und Egerten aufreissen, sie pflügen, um sie urbar zu machen’.

Benecke (1854:I,411) geeft egerde, egerte (abgekürzt egde) f., met de verklaring ‘unbebautes land vgl. lat. terrae vegrae, vervactum’, en als attestaties bv. ‘rinder sollent gân ûf die egerden zu weide’ en ‘daz erz ein egerde lieze’.

Grimm (1862:III,34): ‘EGERT, EGERDE f. terra cessans, vervactum, brachland’. Hij vermeldt de attestaties van Benecke, verder verscheidene met ‘in’ of ‘zu egerten’, en bovendien bv. ‘disz gewächs kommet in den gepflügten äckeren und auf dörren ägerten herfür... der wermut wechst gern auf den... dürren egerten umb die dörfer und flecken herumb’.

Lexer (1869-72:I,512): egerde, egerte swf. brachland. Schade (1872-82:I,124): egerda spät ahd? mhd egerde, egerte, schwF, unangebaut liegen gelassenes Land, Brachland, Brache, zu Graswuchs u. Viehtrift benutzt... alem. ägerte, egert, êgerte f., bair. egert, egärt, egerten, egärtin f., salzb. egert f., egarten m., tirol. êgert, eagert, ägert f., kärnt. ögarte, ögate, argate f., südhessisch egerd.

Martin (1899:I,23): ‘Ëgerde, Eger, m.; Ëgerst m.; Ëgerle n.’ met

[p. 124]

betekenis ‘Unbebautes Land, wenig fruchtbare Wiese in Ackerland, unbebaute Landstrecke, auf welche die Schweine getrieben werden’. Het woord kende ook een adverbiaal gebruik: (in) ëgerde leie’ ‘unbebaut, brach liegen’. Martin vermeldt ook een aantal plaatselijke dialectische varianten in een benaderende fonetische weergave, nl. Ákrte, Ájrte, Ájrt, Ájr, Ájrst, Ájrle en citeert bv. ook Schweizer. Idiot. ‘Ägerte’, Bayer. Wb. ‘Egärt’, Schwäb. Wb. ‘Agert’.

Weigand (1909:I,404): Egart f. ungebrochenes Grasland, Brachland. Aus mhd. egerde, egorte f., ahd. egerda f. ‘Brachland’... In Oberdeutschland noch volkstümlich.

Als antwoord op een rondvraag (1936) naar benamingen van braakland⁽⁶⁷⁾ schreef respondent K. Kraus: ‘Der Flurname Egert (ma. eagert f.) kommt in meiner Heimat Ringingen in Hohenzollern 3 mal, auch sonst als Bezeichnung für einen mageren, unfruchtbaren Grasplatz (nicht Wiese!) vor. Ob ehemals Ackerland, ist nicht festzustellen.’ K. Fiala deelde mee dat in de streek van Salzburg, vooral in de Alpengauen ‘für eine längere Zeit nicht zum Ackerbau gebrauchten Ackerboden die Bezeichnung “Egart”, also Egerte, im Gebrauch ist.’

Sonderegger (1978:302-3) stelt dat het schweizerdeutsch Ägerte(n), Egerte(n) f. zeer verbreid is en ook appellativisch tot in het heden voorkomt als ‘schlechtes Stück Boden, allzu trockenes oder steiniges, auch steiles oder sonst minderwertiges Land’. Het verschil met ‘Brach’ ligt in het tijdsaspect: met Egerte wordt langdurig braakliggend terrein bedoeld ‘in dem entweder in Wiese, Weide oder sogar Wald umgewandeltes Ackerland mit wenig intensiver Bebauung oder auf längere Zeit hin brach liegendes Feld, d.h. eben nicht mehr regelmässig oder in regelmässigen Zeitabständen gepflügtes Land gemeint ist.’ Qua gebruik ligt bij Egerte het ‘Schwergewicht auf der Weidenutzung’. Wat de ligging betreft is ‘Brach’ in de regel ‘siedlungsnah’ en is ‘Egerte’ vaak een aanduiding van ‘eine abgesonderte Randlage des Nutzungsbereiches’.

(67) Nachrichtenblatt für deutsche Flurnamenkunde 5 (1936), Heft 2, 15.

4.4.2. Etymologie

‘Die Abstammung ist ungewiss’ volgens Adelung. Grimm sprak van ‘ein wol uraltes wort von klarer bedeutung, aber schwer zu erratender gestalt’. Hij ziet als mogelijkheden âgartia, âgertia, âgerta, ‘ungezäuntes, ungehegtes, der weide preis gegebnes ackerland’, of âgierida ‘unge-

[p. 125]

pflügtes land’, of ê-gerta ‘gesetzlich... gezäuntes land’ waarin gerta ‘virga’. Lexer verwerpt Schmellers êgarte ‘früher + garte’ omwille van het genus, en vermeldt Birlinger en Grimm ê-garte, waarin garte resp. ‘tuin’ en ‘virga’. Schade verwerpt Schmeller, heeft ook bezwaren tegen ‘gesetzlich umzäuntes Brachland’, en houdt het in navolging van Grimm bij ‘vielleicht’ âgierida, -ti f. ‘Ungepflügtheit’. Martin noemt het een ‘Vielbehandeltes aber noch nicht befriedigend erklärtes Wort’. Daar de oudste vorm egerda is, waarop ook de dialecten terugwijzen, en in oude attestaties vaak het verband met ‘in egerde liegen’ optreedt, gist hij verband met lat. egere, egenus, egestas en gr. ἀχήν ‘dürftig’, ἀχηνια ‘Mangel’. Weigand houdt het bij ‘Unbekannter Herkunft’, Dittmaier 1960:714 noemt het ‘das etymologisch dunkle Wort Egerde’. Sonderegger denkt voor de ‘vieldiskutierte Etymologie’ ook aan ā-gierida f., ‘nicht umgepflügtes bzw. unpflügbares Land’, d.w.z. ohd. negatiefsuffix ā- + een verbaalabstractum bij ohd. erien ‘pflügen’. Hij geeft evenwel toe: ‘Die lautliche Entwicklung im einzelnen bedarf freilich noch einer näheren Darstellung’, waar hij echter van afziet. Er zal secundaire Umlaut zijn, en ook moet ‘mit einer frühen Kürzung des Präfixes gerechnet werden’.

4.4.3. De oplossing?

Wie de bovenstaande beschrijving doorneemt van het soort terrein dat door egert aangeduid werd en wordt, en bovendien verneemt dat volgens Birlinger (1864, in Lexer I,512) ‘man in der Bar noch heute die almende egerte heisse’, moet onvermijdelijk een parallel trekken met ‘aard’. Ook ‘in egerde liegen’ beantwoordt aan ‘aert laten’ en dgl., terwijl de functie ‘veeweide’ eveneens identiek is. De vraag is dan of het bij egert en aard niet in wezen om hetzelfde woord gaat, zodat ook egert = a-rode. Ik meen van wel, op grond van volgende overwegingen.

1. Vooreerst is het opvallend dat het woord niet voorkomt in Middel- en Noordduitse streken; het was Alemannisch en Bairisch⁽⁶⁸⁾. Precies in dat zuidelijk gebied heeft de -h- van ohd. aha het langst standgehouden: volgens Kluge heeft ze zelfs ‘noch heute am Südrand des Obd.’ de in het mhd. geldende klankwaarde⁽⁶⁹⁾. In PIN wordt dat geïllustreerd door het verdwijnen van de -h ‘von Md. an nach Norden’, vgl. Fulda < > Eisenach. Ook als simplex: württemb., bayer. Ache⁽⁶⁹⁾.

(68) Grimm III,35; vgl. ook Adelung I,1639; Weigand I,404.

(69) Kluge 1. Vgl. Bach II,1,155.

(69) Kluge 1. Vgl. Bach II,1,155.

[p. 126]

Een eerste verklaring waarom Middel- en Noordduitse streken het woord egert niet kennen (Grimm II,35), is hiermee gegeven: in die streken evolueerde aha zoals in het ndl. na verdwijnen van intervocalische -h- tot ā. Een zuidelijk *ach-rode beantwoordt m.a.w. aan een noordelijk *ā-rode.

2. Naast mhd. roten, mnd. roden en mhd. rot, mnd. rod n. staat ablautend ohd. mhd. riuten (< *riutjan) nhd. reuten en mnd, riuti f.n., geriute n., ohd riuti n.⁽⁷⁰⁾. Dit reuten c.s. is overwegend zuidelijk, zoals ook uit PIN blijkt: namen op -rode zijn neder- en middenduits⁽⁷¹⁾. Men vgl. bv. Adelung (III,1094): ‘Das Reut... nur noch zuweilen und in einigen Gegenden übliches Wort... auch das Gereut, Reutfeld, Reutland, und nach der Niederdeutschen Mundart Rode, Rodeland...; (III,1141): ‘Die Rode... ein in den Niederdeutschen Mundarten für Reut und Reute übliches Wort.’ (Men notere in het voorbijgaan de parallel Gereut-Reutfeld-Reutland en Art-Artfeld-Artland.)

Een midden- en noordduits *aha-ruþa > *ā-rte > ārt zou dus beantwoorden aan *aha-riuti, *aha-giriuti > *ech-reute, *ech-gereut(e) > eggert(e). Indien < riuti, dan moet men metatesis aannemen, daarom veeleer < gereut en assimilatie van ch aan g.

3. Het genus van egert schijnt oorspronkelijk o. geweest te zijn, later ook m. en v., afhankelijk van tijd en plaats. Het reflecteert het eveneens onvaste genus van riuti en rode, en kan geen bezwaar zijn tegen de etymologie⁽⁷²⁾.

4.5. Ort. Indien het bovenstaande enige validiteit bezit, dan verdient ook een ander lexeem de aandacht, nl. der, das Ort, ohd. ort. Dit woord, dat ook vaak optreedt in de samenstelling Dreiort, betekent ‘Spitze, Bergspitze, Vorgebirge’⁽⁷³⁾, of volgens Dittmaier 1) Spitze,

(70) Kluge 597-8; De Vries 589-90.

(71) Schwarz 181.

(72) Men kan zich bovendien afvragen of dit ‘egert’ niet aan de basis ligt van het fra. guéret (1080 guaret) ‘jachère’, waarvan de etymologie omstreden is. Het zou ontstaan zijn uit lat. vervactum ‘jachère’ (afl. van vervagere ‘labourer, défricher’), met germaanse invloed voor v < w (vgl. gué, 12de eeuw guet, < lat. vadus en contaminatie met germ. wad-) en onverklaarde uitval van de tweede -v- (Dauzat 1938:378,377; Robert 1986:33). Bloch 1968:309 ‘Le debut du mot a été modifié d'après un croisement mal défini, probabl. avec un mot germ. non identifié’.

(73) Bach II,1,263. De door Inn en Donau in Passau gevormde landtong heet das Ort, de landtong tussen Naab en Donau bij Regensburg Mariaort. Volgens Kluge 524 in bet. (Waffen)Spitze gemeengerm. Nhd. bet. ‘Platz, Stelle’ pas mhd. Vgl. ook Edelman 1966:74 ‘Met oord en nes worden percelen aangeduid die langs het water liggen en daar min of meer in uitsteken.’

[p. 127]

Ende, Ecke, Landspitze an Flussmündingen, 2) Kleiner Acker, überhaupt Grundstück (RhWb), 3) met betekenis ‘woonplaats’ in FIN alleen in Amtssprache⁽⁷⁴⁾. Toponiemen die het element (soms ook Noord- door verkeerde scheiding) bevatten, worden gewoonlijk volgens die betekenis geïnterpreteerd⁽⁷⁵⁾. Soms zal dat wel terecht gebeuren, maar vaak weten de auteurs geen raad. Precies in die gevallen is m.i. een andere verklaring mogelijk.

Lippert (1970:150) vermeldt bij zijn (Kurze und Lange) Oerde ‘Wohl zu nhd Ort’, en bij zijn Ohrt, Grosser -, Kleiner -, Kalter -, Schwarzer -, Spitzer Ohrt ‘In der Jäzgersprache bezeichnet Ort “waldbestandenes Gelände im Gegensatz zum freien”. Als Simplex und GW kann Ort aber auch “Spitze”, besonders “Landspitze bei Flussmündungen” bezeichnen.’ (+ verw. naar Bach en Bosse).

Scheuermann (1971:192) zegt bij Ortsbruch (1694 Ohrt Bruche), Orts Feld (1691 Ohrtsfelde), Ohrtland (16de eeuw) e.a.: ‘Das BW ist nicht eindeutig. In einigen Fällen gehört es zu mnd. ort, m. “Winkel, Ecke, Zipfel” und zeigt an, dass die betreffende Flur nach ihrer Form benannt ist. Sonst deutet das GW auf feuchtes oder gar sumpfiges Gelände hin (-bruch, -dreck, -horst). Hier scheint Ort- ein Hinweis zu sein auf Ortstein, eine wasserundurchlässige Schicht, zumeist aus Raseneisenerz.’

Hessmann (1972:366-7) vermeldt een reeks Ort-namen, meestal met slechts één attestatie, heeft geen idee van de situering ervan, opteert voor betekenis ‘Ecke etc.’, maar in wezen is het voor hem ‘nicht klar was gemeint ist’. Maack (1974:214-5) geeft toe dat bij haar diverse Ort-toponiemen de betekenis ‘Winkel, Spitze’ slechts in één geval van toepassing is.

In aanmerking nemend dat Oh(e) een nevenvorm is van Ah(e), zoals Scheuermann ook opmerkt⁽⁷⁵⁾, meen ik dat bij een aantal van de behandelde toponiemen moet gedacht worden aan ‘aard’ in de zin zoals boven beschreven. Niet alleen fonologisch, maar ook semantisch is dat verdedigbaar:

(74) Dittmaier 1963:219. Örtchen bet. kleiner Ort en ‘jedes Landstück, auch in verächtlichen Sinne’.

(75) Bv. Jellinghaus 108 Ord ‘Spitze’; Burghardt 216 Ohrt zu mnd. Ort, Ecke, Winkel; Wiswe 320 Ortsdahl ‘Ecke’; Lippert 150-1, Oerde e.a. ‘Spitze, Landspitze’; Scheuermann 192; Hessmann 366-8; Maack 214-5. Vgl. ook Smith II,56 ord ‘corner’ etc. Dat de o van ort kort is, terwijl het bij veel toponiemen duidelijk om lange o gaat, wordt blijkbaar door diverse auteurs over het hoofd gezien.

(75) Bv. Jellinghaus 108 Ord ‘Spitze’; Burghardt 216 Ohrt zu mnd. Ort, Ecke, Winkel; Wiswe 320 Ortsdahl ‘Ecke’; Lippert 150-1, Oerde e.a. ‘Spitze, Landspitze’; Scheuermann 192; Hessmann 366-8; Maack 214-5. Vgl. ook Smith II,56 ord ‘corner’ etc. Dat de o van ort kort is, terwijl het bij veel toponiemen duidelijk om lange o gaat, wordt blijkbaar door diverse auteurs over het hoofd gezien.

[p. 128]

1) In zover de auteurs hun toponiemen hebben kunnen localiseren, blijkt dat Ort-namen vaak terreinen aanduiden die langs een waterloop liggen: 1425 Angerorde (Duisburg) ligt aan de monding van de Anger in de Rijn (Dittmaier 1963:219); auf dem kurzen Ort, paalt aan een beek (Maack 1972:172)⁽⁷⁷⁾.

2) De toponiemen duiden vaak ‘feuchtes oder gar sumpfiges Gelände’ aan (Scheuermann 192), en weidepercelen (Orth, Ortbusche, Ortsvieh, Ortwiese bij Hessmann 367); in de vele jongere attestaties zijn die terreinen tot akkerland geworden.

3) Vele namen herinneren aan corresponderende met aard-, bv. im Ortfelde (Burghardt 1967:110, Hessmann 1972:367), Ortsbach, beek door Ortsbruch (Wiswe 1970:320), Lange (e.a.) Oerde (Lippert 1970:150), Ortfeld, Ohrtland, Papenort 1694 Pfaffenohrte (Scheuermann 1971:192, 196), Orthfeld (Maack 1974:215). Vgl. bv. Aardveld (Meskens 1978-79:1), Aardsbroek (Van Malcol 1977:2), Papenaard (Roelandts 1943:287, 1046), Papaard (Van Herreweghen 1973:269), en te Brasschaat: Aardakker, Aardbeek (langs de Aard), Lange Aard. Vgl. ook artland (supra).

4) De genussituatie der/das Ort is te vgl. met het rot, de aard.

5) In de spelling treedt dezelfde t/d afwisseling op als bij aard, rode: Ord (Jellinghaus 1896:108), Ohrt, Ort- (Burghardt 1976:110, 216, Lippert 1970:150, Scheuermann 1971:192, Hessmann 1972:366), 1367 auf oerde, 1393 op den Oerde (Dittmaier 1963:219, ook Lippert 1970:150), Orth (Hessmann 366), Orte, Orthe (Maack 214), Orde (Maack 214). Ook de klaarblijkelijk lange o is relevant.

(77) Vgl. ook Bach 263, landtong etc., noot 72.

5.0. Besluit

Ik meen in deze bijdrage aannemelijk gemaakt te hebben dat in aard twee of drie woorden gecontamineerd zijn: 1. aard ‘afkomst, hoedanigheid, etc.’, waarbij ook eventueel hoort ‘slag in drieslagstelsel’, 2. aard primair ‘ploeging’, secundair ‘slag in drieslagstelsel’, afleiding van *ar, 3. aard voortgekomen uit a-rode.⁽⁷⁶⁾

(76) Scheuermann 1971:191 met verw. naar o.a. Bach en Schwarz.

[p. 129]

In de beginfaze van de geschiedenis van een nederzetting werden diverse terreinen, afhankelijk van hun potentieel, gereserveerd voor diverse doeleinden: de beste gronden voor de akkerbouw, de laaggelegen, maar niet te vochtige percelen nabij de waterlopen voor hooiland, de onvruchtbaarste voor graasland. Vaak zal men daarbij nabij een drenkgelegenheid (beek) een terrein gevonden hebben of vrijgemaakt hebben (afhankelijk van bet. van ‘rode’) waar het vee kon weiden, de a-rode. Naderhand werden terreinen met gelijkaardige functie en uitzicht, d.w.z. vochtig, woest terrein, ongeschikt voor de akkerbouw en o.a. gebruikt als veeweide, met dezelfde benaming ‘aard’ aangeduid. Zelfs akkerland kon men laten verwilderen (‘aard laten’) zodat het een gelijkaardig uitzicht kreeg. Na verloop van tijd kreeg ‘aard’ zijn eigen vaste betekenis, zoals heide, akker, beemd, ter aanduiding van een bepaald soort terrein: ongerooid, onbewerkt, braakliggend, woest en vochtig terrein, alleen geschikt om dieren te laten weiden en, plaatselijk, stalstrooisel (heide of minderwaardig hooi) en turf te halen. In de Kempen ging men het op diverse plaatsen toepassen op de grote ‘aardachtige’ vroente, terwijl daar zoals elders het woord ook in gebruik bleef voor individuele percelen van slechte kwaliteit. Later zouden dergelijke gronden omgezet worden in weiland, hooiland, of zelfs akkerland, terwijl in het Gentse een aantal aarden tot aanlegplaats werden omgevormd, zodat daar ‘aard’ een specifieke betekenis kon ontwikkelen. In het Duitse taalgebied moet het woord met dezelfde primaire betekenis bestaan hebben. Het wordt er aangetroffen als -ert en Ort(-) in toponiemen en als egert.

Brasschaat, 1988

Ward Van Osta

Aangehaalde literatuur

Adelung (1793) = Adelung J.C., Grammatisch-kritisches Wörterbuch der Hochdeutschen Mundart, Leipzig, 1793.

Bach (1953) = Bach A., Deutsche Namenkunde. II,1-2 Die deutschen Ortsnamen, Heidelberg, 1953-54.

Bauer (1985) = Bauer G., Namenkunde des Deutschen, Bern-Frankfurt am Mein-New York, 1985.

Benecke (1854) = Benecke G. & Müller W., Mittelhochduetsches Wörterbuch, Hildesheim, 1854.

Billiet (1955) = Billiet R., Toponymie van Herne (Nomina Geographica Flandrica Mon. VI), Brussel, 1955.

[p. 130]

Bloch (1968) = Bloch O. & von Wartburg W., Dictionnaire Etymologique de la langue française, Paris, 1968.

Bosmans (1970) = Bosmans P., De rode-namen in Belgisch Limburg, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1970.

Brekelmans (1957) = Brekelmans F.A., De Hazeldonkse Aard te Rijsbergen, in: Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring van Stad en Land van Breda ‘De Oranjeboom’ X (1957), pp. 53-64.

Burghardt (1967) = Burghardt W., Die Flurnamen Magdeburgs und des Kreises Wanzleben (Mitteldeutsche Forschungen, 41), Köln-Graz, 1967.

Carnoy (1949) = Carnoy A., Het element aard in de naamkunde, in Hand. Com. Top. & Dial. XXIII (1949), pp. 257-263.

Cerutti (1952) = Cerutti F.F.X. e.a., Geschiedenis van Breda, deel 1 De Middeleeuwen, Tilburg, 1952.

Chaltin (1972) = Chaltin L., Bijdrage tot de Brabantse toponymie..., onuitg. lic. verh., Leuven, 1972.

Claes (1973) = Claes M., Bijdrage tot de Brabantse Toponymie (Huldenberg, Loonbeek, Neerijse, Ottenburg, St.-Agatha-Rode, St.-Joris-Weert) volgens het nagelaten materiaal van de heer A.H. Van Dyck, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1973.

Claes (1987) = Claes F., Inleiding tot de Oostbrabantse toponymie, in: Naamkunde, 19 (1987), pp. 46-103.

Cornelissen = Cornelissen P.J. & Vervliet J.B., Idioticon van het Antwerpsch Dialect, Gent, I(1899)-IV (1903). Aanhangsel, Gent, 1906. Bijvoegsel I(A-H), Turnhout, 1936, II(I-R), Turnhout, 1938, III(S-Z), Turnhout, 1939.

Cowan (1986) = Cowan H.K.J., Pre-Indo-Europese substraat-varia, in: Leuvense Bijdragen, 75 (1986), 195-183.

Dauzat (1938) = Dauzat A., Dictionnaire Etymologique de la langue française, Paris, 1938.

De Bo (1892) = De Bo L.L. en Samyn J., Westvlaamsch Idioticon, Gent, 1892.

De Brouwere (1983) = De Brouwere M. & Ducatteeuw E., Toponymische wandelingen door Beveren-Leie, in: Jaarboek van de Geschied- en Heemkundige Kring ‘De Gaverstreke’, 11 (1983), pp. 391-495.

Deferme (1982) = Deferme N., Bijdrage tot de toponymie van Humbeek, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1982.

De Flou = De Flou K., Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen..., I-XVIII, Gent-Brugge, 1934-38.

De Vries (1961) = De Vries J., Etymologisch Woordenboek. Waar komen onze woorden en plaatsnamen vandaan?, Utrecht-Antwerpen, 1961^3.

De Vries (1962) = De Vries J., Woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandse Plaatsnamen, Utrecht-Antwerpen, 1962.

De Vries (1971) = De Vries J., Nederlands Etymologisch Woordenboek, Leiden, 1971.

De Vries (1983) = De Vries J./De Tollenaere F., Etymologisch Woordenboek, Utrecht/Antwerpen, 1983.

Dittmaier (1958) = Dittmaier H., Rheinische Flurnamenstudien, in: Rheinische Vierteljahrsblätter, 23 (1958), pp. 107-127.

[p. 131]

Dittmaier (1960) = Dittmaier H., Esch und Driesch, in: Aus Geschichte und Landeskunde, Festschrift F. Steinbach, Bonn, 1960, pp. 704-726.

Dittmaier (1963) = Dittmaier H., Rheinische Flurnamen, Bonn, 1963.

Edelman (1966) = Edelman C.H. - Edelman-Vlam A.W., De relatie tussen naam en vorm van percelen in het Rivierkleigebied, in Med. Naamk. 1966, pp. 65-90.

Erens (1937) = Erens A., De Aard van Eindhout-Ham, in: De Zuiderkempen VI (1937), pp. 24-32.

Ernout = Ernout A. & Meillet A., Dictionnaire Etymologique de la Langue Latine, Paris, 1960.

Errera (1891) = Errera P., Les Masuirs, Bruxelles, 1891, 2 vol.

Eyckmans (1975) = Eyckmans K., Bijdrage tot de toponymie van Herselt en Ramsel, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1975.

Förstemann = Förstemann E., Altdeutsches Namenbuch, II. Orts- und sonstige geographische namen, Bonn, 1911-16.

Frings = Frings e.a., Althochdeutsches Wörterbuch, Berlin, 1968.

FVW = Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal, 's-Gravenhage, 1912-29.

Gallée (1892) = Gallée J.H., Rode - rade, in: Nomina Geographica Neerlandica II (1892), pp. 32-45.

Gallée (1893) = Gallée J.H., Plaatsnamen in Gelderland en Overijsel, in: Nomina Geographica Neerlandica III (1893), pp. 321-368.

Geerts (1977) = Geerts J., De ‘Aard’ van zes Kempische dorpen (Beerse Gierle, Lille, Vlimmeren, Vosselaar, Wechelderzande), in Taxandria (Kempen), Nr. 49 (1977), pp. 163-178.

Gents Wb. = Lievevrouw-Coopman L., Gents Woordenboek (KVATL R.6,68), s.l., 1950-55.

Goossenaerts (1956) = Goossenaerts J., De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen, Gent, 1956-58, 2 dln.

Graff (1842) = Graff, Althochdeutscher Sprachschatz, I-VI, Berlin, 1834-42.

Grimm (1862) = Grimm J. & W., Deutsches Wörterbuch, Leipzig, 1854 vlg.

Gysseling (1950) = Gysseling M., Oostvlaamse plaatsnaamproblemen, in: Med. Naamkunde 26 (1950), 17-27.

Gysseling (1954) = Gysseling M., Gent's vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen, Antwerpen-Brussel-Gent-Leuven, 1954.

Gysseling (1956a) = Gysseling M., Overzicht over de toponymie van Waasland, in: Bibliotheca Wasiana 17 (1956).

Gysseling (1956b) = Gysseling M., Overzicht van de toponymie van Waasland, in: Med. Ver. Nk. XXXII (1956), 91-100.

Gysseling (1965) = Buntinx J. & Gysseling M., Het oudste goederenregister van Oudenbiezen (1280-1334), (Nomina Geogr. Fland. Studiën XII), Brussel, 1965.

Gysseling (1978) = Gysseling M., Inleiding tot de toponymie, vooral van Oost-Vlaanderen, in: Naamkunde 10 (1978), pp. 1-24.

Gysseling (1980) = Gysseling M., Speurtocht in het vroege verleden van Gent en omgeving, in: Naamkunde 12 (1980), pp. 180-194, (ook in De Oost-Oudburg XVII (1980), pp. 3-16).

[p. 132]

Gysseling (1981) = Gysseling M., Voornaamste bestanddelen van Zuidnederlandse plaatsnamen, in: Naamkunde 13 (1981), 75-78.

Gysseling (1985) = Gysseling M., De naam Oudenaarde, in: Hulde-Album Prof. dr. Marcel Hoebeke, Gent, 1985, pp. 243-246.

Gysseling (1986) = Gysseling M., Uit de vroege geschiedenis van Gent en de Oost-Oudburg, in: De Oost-Oudburg XXIII (1986), pp. 5-87.

Helsen (1934a) = Helsen J., Iets over aard, plaatsnaam, in: Med. Vla. Top. Ver. X (1934), pp. 45-51.

Helsen (1934b) = (Samenv. in bibl.), Hand. Com. Top. & Dial. 1934, p. 419.

Helsen (1937) = Helsen J., Het plaatsnamenmateriaal in de Antwerpsche Kempen, in: Med. Vla. Top. Ver. XIII (1937), pp. 17-44.

Helsen (1944) = Helsen J., Toponymie van Noorderwijk, (Nomina Geogr. Fland. Mon. III), Brussel, 1944.

Helsen (1949) = Helsen J., Het dorpskeurboek van Retie, in: Bijdragen tot de Geschiedenis R.III, I, 1949, pp. 85-107, en Verklarende Woordenlijst, ibid. 169-173.

Helsen (1952) = Helsen J., Akker, Broek, Aard, in Kempische dorpskeurboeken, in: Med. Ver. Naamk. XXVIII (1952), pp. 127-136.

Helsen (1978) = Helsen A.-M. en J., Gehuchtnamen in de Antwerpse Kempen, (Nomina Geogr. Fland. Studiën XIII), Leuven, 1978.

Hessmann (1972) = Hessmann P., Die Flurnamen des nördlichen und östlichen Kreises Rotenburg (Wümmel), (Rotenburger Schriften, Sonderband 16; Name und Wort, Band 4), Rotenburg, 1972.

Hoebeke (1952) = Hoebeke M., Etymologie van Oudenaarde, in: Oudh. Kr. Oudenaarde 1952, pp. 32-49.

Hoebeke (1965) = Hoebeke M., Oudenaarde, in: Belgische Steden in Reliëf, Pro Civitate, Brussel, 1965, pp. 263-294.

Hoebeke (1968) = Hoebeke M., De middeleeuwse oorkondentaal te Oudenaarde, in: Versl. Med. Kon. Vl. Ac. XI, 3, Gent, 1968.

Jellinghaus (1896) = Jellinghaus H., Die Westfälischen Ortsnamen nach ihren Grundwörtern, Kiel-Leipzig, 1896.

Kempeneers (1982) = Kempeneers P., Hydronymie van het Dijle- en Netebekken, doct. proefs., Leuven, 1982, 4 dln.

Kiliaan = Kiliaan, Etymologicum Teutonicae Linguae (1599), uitg. F. Claes, 's-Gravenhage, 1972.

Kluge = Kluge F., Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Berlin, 1957^17.

Leithäuser (1901) = Leithäuser J., Bergische Ortnamen, Eberfeld, 1901.

Lexer = Lexer M., Mittelhochdeutsches Handwörterbuch, Leipzig, 1872-78, 3 dln.

Lindemans (1924) = Lindemans J., Kleine Leidraad bij de Studie der Plaatsnamen, Antwerpen, 1924.

Lindemans (1926) = Lindemans J., Over eenige niet-specifieke toposuffixen in plaatsnamen, in: Hand. Com. Top. & Dial. II (1928), pp. 133-157.

Lindemans (1946) = Lindemans J., Toponymische verschijnselen geografisch bewerkt, 2. de namen van het bouwland en van het grasland, (Nom. Geogr. Fland. Studiën V,2), 1946.

[p. 133]

Lindemans (1952) = Lindemans J., Toponymie van Asse, (Nom. Geogr. Fland. Mon. V), Brussel, 1952.

Lindemans (1954) = Lindemans J., Toponymische verschijnselen geografisch bewerkt, 3. De -zele en -hoevenamen, (Nom. Geogr. Fland. Studiën V,3), 1954.

Lippert (1970) = Lippert W., Die Flurnamen der Uckermark, Giessen, 1970.

Maack (1974) = Maack U., Die Flurnamen des Schaumburgischen Wesertals, Rinteln, 1974.

Mansion (1924) = Mansion J., Oud-Gentsche naamkunde, 's-Gravenhage, 1924.

Mansion (1927) = Mansion J., Iets over Toponymische Methode, in: Hand. Com. Top. & Dial. I (1927), pp. 109-134.

Martin (1899) = Martin E. & Lienhart H., Wörterbuch der Elsässischen Mundarten, Strassburg, 1899.

Marynissen (1985) = Marynissen A., Bijdrage tot de toponymie van Turnhout en Oud-Turnhout, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1985.

Mertens (1977) = Mertens R., Bijdrage tot de Brabantse Toponymie volgens het materiaal van de heer A. Van Dyck (Everberg, Korbeek-Dijle, Kraainem, Leefdaal, Meerbeek, St. Lambrechts Woluwe, St. Pieters Woluwe, St. Stevens Wolume, Wezembeek), onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1977.

Meskens (1978-79) = Meskens A., Bijdrage tot de toponymie van Hoboken, onuitg. lic. verh., Leuven, 1978-79.

Moerman (1956) = Moerman H.J., Nederlandse Plaatsnamen, Leiden, 1956.

Molemans (1974) = Molemans J., Limburgse Plaatsnamen, II. Kleine-Brogel, (Toponymica XXII,2), 1974.

Molemans (1977) = Molemans J., Profiel van de Kempische toponymie, in: Naamkunde 9 (1977), 1-50.

Molemans (1979) = Mélotte H.E.M. en Molemans J., Noordbrabantse plaatsnamen, Monografie 1: Valkenswaard, 's-Hertogenbosch, 1979.

Molemans (1982) = Molemans J., Toponymie van Zonhoven, (Nom. Geogr. Fland. Mon. XIII), Zonhoven, 1982.

MW = Verwijs E. & Verdam J., Middelnederlandsch Woordenboek, 's-Gravenhage, I-IX, 1885-1929.

Naumann (1972) = Naumann H., Die Bäuerliche Deutsche Mikrotoponymie der Meissnischen Sprachlandschaft, Berlin, 1972.

Peeters (1926) = Peeters K., Ontginning van heide (1770-1780), in: Wesalia I (1926), pp. 21-26.

Pokorny (1959) = Pokorny J., Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch, I, Bern, 1959.

Pottmeyer (1906) = Pottmeyer H., Eenige nasporingen over de Plaatsnamen der provincie Antwerpen, in: Bijdragen tot de Geschiedenis V (1906), pp. 396-408.

Prims (1927) = Prims F., De Lokale Keuren en Ordonnantiën, in: Bijdragen tot de Geschiedenis 18 (1927), pp. 266-290.

Prims (1944) = Prims F., Keuren der Vryheyt van Arendonck, in: Feestbundel H.J. Van de Wijer, I, pp. 273-283, Leuven, 1944.

[p. 134]

Proost (1975) = Proost G., Bijdrage tot de toponymie van Gierle, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1975.

Robert (1986) = Le Grand Robert de la Langue Française, 1986^2, Tome V.

Roelandts (1943) = Roelandts K., Bijdrage tot de Toponymie van het Land van Boom, onuitgegeven dr. diss., Leuven, 1943.

Schade (1872) = Schade O., Altdeutsches Wörterbuch, Halle a. S., 1872-1882.

Scheuermann (1971) = Scheuermann U., Die Flurnamen des westlichen und südlichen Kreises Rotenburg (Wümme), Rotenburg (Wümme), 1971.

Schuermans = Schuermans L.W., Algemeen Vlaamsch Idioticon, Leuven, 1865-70 (2 dln); Bijvoegsel, Leuven, 1883.

Schwarz (1950) = Schwarz E., Deutsche Namenforschung, II. Orts- und Flurnamen, Göttingen, 1950.

Smith (1956) = Smith A.H., English Place-Name elements, Cambridge, 1956.

Sonderegger (1978) = Sonderegger S., Namen für unbebautes Land in der deutschen Schweiz, in: Name und Geschichte, 1978, pp. 301-309.

Stallaert (1889) = Stallaert K., Vervalsching der geschiedenis van ons volksleven door niet genoegzame kennis der taal, in VMKVA III (1889), pp. 193-216.

Stallaert (1890) = Stallaert K., Glossarium van verouderde rechtstermen..., Leiden, 1890.

Tavernier (1968) = Tavernier-Vereecken C., Gentse Naamkunde van ca. 1000 tot 1253, Gent, 1968.

Tummers (1967) = Tummers P.L.M., De rode-namen in Nederlands Limburg, in: Med. Naamk. XLIII (1967), 46-74.

TW = Gysseling M., Toponymisch Woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (voor 1226), 1960.

Van Cauwenberghe (1974) = Van Cauwenberghe L., Inleiding tot de Toponymie van Ronse, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1974.

Van Den Eeckhaut (1979) = Van Den Eeckhaut R., Toponymie van Brecht, doct. diss. Leuven 1957-58, in: Hand. Com. Top. & Dial. 53 (1979), pp. 195-301.

Van Durme (1982) = Van Durme L., Toponymie van Velzeke-Ruddershove en Bochoute, dr. diss., Gent, 1982, (1986 gedeelt. uitgeg.).

Vanermen (1960) = Vanermen U., De Rode-Toponiemen in Vlaams-Brabant, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1960.

Vangassen (1957) = Vangassen H., Plaatsnamen te Ninove. Grasland, in: Het Land van Aalst IX (1957), pp. 98-110.

Van Gool (1978-79) = Van Gool L., Bijdrage tot de toponymie van Ranst en Millegem, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1978-79.

Van Gorp (1927a) = Van Gorp J., Het Keurboek van Casterlee (1548), in: Bijdragen tot de Geschiedenis 18 (1927), pp. 182-196.

Van Gorp (1927b) = Van Gorp J., De Aartbrief van Terloo, in: Bijdragen tot de Geschiedenis 18 (1927), pp. 436-448.

Van Gorp (1937) = Van Gorp J., De ‘Aarden’ in: Kempische Landschapsgeschiedenis, Antwerpen, 1937, pp. 52-56.

Van Gorp (1938) = Van Gorp J., Plaatsnaamkunde in de Kempen, in: Herentals III (1938), pp. 190-197.

[p. 135]

Van Herreweghen (1973) = Van Herreweghen R., Toponymie van Pamel, onuitgegeven lic. verh., Gent, 1973.

Vanhove (1983) = Vanhove L., Opvelp. De agrarische struktuur van een dorp en heerlijkheid toegelicht aan de hand van een pachtkontrakt uit 1496, in: Meded. Oudh. Kring Leuven 23 (1983), 101-138.

Van Loon (1981) = Van Loon J., De betekenis van toponymische samenstellingen, in: Naamkunde 13 (1981), 131-187.

Van Loon (1986) = Van Loon J., Historische Fonologie van het Nederlands, Leuven-Amersfoort, 1986.

Van Malcot (1977) = Van Malcot H., Plaatsnamen in Tielt, onuitg. lic. verh., Leuven, 1977.

Vannoppen (1973) = Vannoppen J., Personificatie in Toponiemen met nietspecifieke toposuffixen, onuitgegeven lic. verh., Leuven, 1973.

Van Passen (1962) = Van Passen R., Toponymie van Kontich en Lint, Gent, 1962.

Van Passen-Roelandts (1967) = Van Passen R. & Roelandts K., Toponymie van Wilrijk, Wilrijk, 1967.

Van Passen (1973) = Van Passen R., De landschapsgeschiedenis ten zuiden van Antwerpen in het licht van de naamkunde, in: Naamkunde (1973), 244-265.

Vercoullie = Vercoullie J., Beknopt Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal, Gent, 1925^3.

Verhofstede (1956) = Verhofstede M., De Rode-namen in Oost- en West-Vlaanderen, onuitg. lic. verh., Leuven, 1956.

Visschers (1838) = Visschers P., Brief van het jaar 1311, betrekkelijk Florens Berthaut, Heer van Mechelen, in: Belgisch Museum II (1838), pp. 416-418.

Waas Id. = Joos A., Waasch Idioticon, Gent-St. Niklaas, 1900.

Wackernagel (1878) = Wackernagel, Altdeutsches Wörterbuch, Basel, 1878.

Weigand (1909) = Weigand F., Deutsches Wörterbuch, Giessen, 1909.

Wiswe (1970) = Wiswe M., Die Flurnamen des Salzgittergebietes, Rinteln, 1970.

WNT = Woordenboek der Nederlandse Taal, 's-Gravenhage-Leiden, 1882-.

WNT-SUP = id., Supplement A., 1956.