Naamkunde. Jaargang 20

[p. 208]

Kroniek

Instituut voor Naamkunde (Leuven).

In 1987 is Dr. C. Marynissen, na jaren intense werkzaamheid in het Instituut voor Naamkunde en de afdeling Germaanse Filologie der K.U. Leuven, bij het bereiken van de leeftijdsgrens met pensioen gegaan. Zijn naamgenote, lic. Ann Marynissen, zal als halftime assistente zijn werk gedeeltelijk kunnen voortzetten. Nomen sit omen.

Prof. Dr. R. Van Passen wordt eind september 1988 ‘op rust gesteld’. Docent Dr. W. Van Langendonck blijft verder belast met de leiding - evenals met de uitgave van Onoma - en is nu samen met Prof. Dr. J. Goossens verantwoordelijk voor de eenheid die binnen de Fakulteit der letteren en wijsbegeerte met de benaming Instituut voor Naamkunde en Dialektologie wordt aangeduid.

Studiegroep Naamkunde (Antwerpen).

Aan de Universiteit van Antwerpen heeft het Departement Geschiedenis van de U.F.S.I.A. in samenwerking met de Studiegroep Naamkunde in 1987 een reeks lezingen georganiseerd over ‘Historische taalkunde en plaatselijke geschiedenis’. Op 21 februari gaf Dr. J. Van Loon een algemene inleiding over het verband tussen historische taalkunde en geschiedenis. Op 21 maart en 25 april sprak Dr. J. Molemans over de methoden en het nut van het toponymisch onderzoek, vooral met het oog op de landschapsgeschiedenis. Op 23 mei en 6 juni handelde Dr. J. Van Loon over de spreiding van de Nederlandse persoonsnamen uit taalgeografisch en historisch standpunt. De lessen werden telkens op een zaterdag gegeven voor een ruim publiek van historici en andere belangstellenden.

K.R.

Nederland

Reeds een aantal malen is in deze Kroniek melding gemaakt van het toponymisch onderzoek in de provincie Overijssel. Ondanks de verslechterde economische omstandigheden is het de ‘Commissie voor Veldnamen van de Culturele Raad Overijssel’ tot nu toe gelukt haar aktiviteiten - in samenwerking met wisselende lokale historische verenigingen - voort te zetten. Sinds 1980 heeft dit geresulteerd in drie publikaties in de reeks ‘Veldnamen in Overijssel’. In 1987 is nr 4 verschenen, ‘Veldnamen in Bathmen’. In dit boekje van 87 bladzijden

[p. 209]

zijn zowel de veldnamen als de boerderijnamen opgenomen die in het begin van de jaren tachtig in de gemeente Bathmen opgetekend zijn. Beide soorten toponiemen worden eerst in een alfabetische en daarna in een numerieke lijst opgesomd. Deze laatste lijst dient als register op de drie - helaas wat klein uitgevallen - kaartjes die aan het boekje toegevoegd zijn.

‘Veldnamen in Bathmen’ is uitgegeven bij Stichting Matrijs te Utrecht. ISBN 90-70482-51-7. De prijs bedraagt f 16,50.

In de door het Nedersaksisch Instituut te Groningen uitgegeven serie ‘Drentse Veldnamen’ is in 1987 verschenen ‘Kaartblad 17, Schattenberg’, zoals gebruikelijk bestaande uit een losse kaart van 60 × 100 cm plus commentaar (36 blz A4). De samenstellers zijn weer J. Wieringa en R.A. Ebeling. Kaartblad 17 omvat een gebied dat globaal gelegen is tussen Laaghalen, Grolloër Veld, Hijken en Elp; het heeft dezelfde begrenzing als kaart 17 BN 1: 10000 van de Topografische Dienst. Mogelijkerwijs is dit voorlopig de laatste uitgave uit de reeks ‘Drentse Veldnamen’ omdat, naar het zich laat aanzien, het Nedersaksisch Instituut de formatieplaats van Wieringa, die in maart 1988 met pensioen ging, niet zal kunnen herbezetten.

‘Kaartblad 17, Schattenberg’ kan worden besteld bij het Nedersaksisch Instituut, Grote Rozenstraat 31, 9712 TG Groningen. De prijs bedraagt f 14,- (portvrij).

‘Namen in de Noordoostpolder’ heet een 87 bladzijden tellend boekje van Harrie Scholtmeier, dat in 1987 werd uitgegeven door de IJsselakademie te Kampen (ISBN 90-6697-036-7; f 16,50). Met ‘namen’ zijn hier geografische namen bedoeld, in het bijzonder de namen van woonkernen, straten, wateren en bossen. Een kenmerk van deze verklarende inventarisatie is dat soms zeer oude namen (er werden immers namen van verdronken denotaten ‘gereactiveerd’) in combinatie met zeer recente, systematisch door de overheid gegeven toponiemen worden besproken.

Het westen van de provincie Noordbrabant, speciaal de Baronie, mag zich de laatste jaren verheugen in de werkzaamheid van een bijzonder ijverig amateur-naamkundige, in de persoon van ir. Chr. Buiks. Reeds verscheidene plaatsen, zoals Ginneken, Bavel, Etten en Oosterhout zijn door hem archivalisch omgespit op zoek naar oudere en jongere toponiemen. Gelukkig heeft hij het niet bij speurwerk gelaten, maar zijn bevindingen steeds op overzichtelijke manier in boekjes of tijdschriftartikelen gepubliceerd.

Samen met J. Buiks-Hendrickx heeft Chr. Buiks zich nu op de toponymie van Rijsbergen gestort. Dit belooft een grote onderneming te worden, want in de reeks ‘Veldnamen in Rijsbergen’ zijn al twee delen verschenen. Het eerste deel is een - rijk van bronnenmateriaal

[p. 210]

voorziene - historische inleiding tot de agrarische geschiedenis van de gemeente Rijsbergen. Hierin komen onder meer de bodemgesteldheid en het bodemgebruik aan de orde, alsmede het wonen en werken en de agrarisch-juridische verhoudingen in het verleden. Deel 2 behandelt, in een alfabetisch glossarium van 712 nummers, de veldnamen van het dorp Oekel. Alle toponiemen zijn voorzien van een of meer historische attestaties. Bovendien hebben de auteurs de meeste lemmata van etymologisch commentaar voorzien. Soms valt daar wel eens iets op aan te merken, omdat zij niet altijd de juiste vakliteratuur benut hebben. Over het algemeen hebben zij zich echter niet tot wilde theorieën laten verleiden. Bovendien bevatten hun commentaren vaak interessante lokale gegevens om hun verklaringen te ondersteunen. Plezierig voor de gebruikers is verder dat de namen op een overzichtelijke manier op zes los bijgevoegde kaarten ingetekend zijn.

‘Veldnamen in Rijsbergen’ is uitgegeven bij Drukkerij-Uitgeverij Van Steenoven, St. Bavostraat 46, 4891 CJ Rijsbergen. De prijs per deel bedraagt f 29,50.

Niets is zo goed voor het toponymisch onderzoek in een provincie als onderlinge lokale en regionale competitie. Als blijkt dat een gemeente of regio bezig is een aantrekkelijke toponymische reeks op te bouwen, willen andere vaak niet achterblijven. Een duidelijk voorbeeld daarvan vinden we in de provincie Zeeland. De heemkundekring Walcheren vervult daar met zijn veldnamenreeks onmiskenbaar een voortrekkersrol. De Vereniging Stad en Lande van Schouwen-Duiveland heeft in die aktiviteiten kennelijk een uitdaging gezien, want zij is nu ook met een veldnamenreeks begonnen, getiteld ‘Oude veldnamen van Schouwen-Duiveland’. Het eerste deel heeft een omvang van 88 bladzijden en behandelt Dreischor, Zonnemaire en de Gouwepolders. Het boekje biedt meer dan de titel aangeeft. Het begint namelijk met een vrij uitgebreide geschiedenis van de verschillende polders in het gebied dat door dit deeltje bestreken wordt. Daarna volgt een overzicht van de historische bevangen of polderblokken die men uit de Veldboeken heeft kunnen reconstrueren. Vervolgens komen de veldnamen en de namen van wegen, dijken, paden, wateren, boerderijen, huizen en meestoven aan de orde. Zij worden alle in alfabetische volgorde opgesomd. Een afsluitend hoofdstuk groepeert de veldnamen overeenkomstig het indelingsprincipe dat Schönfeld in zijn ‘Veldnamen in Nederland’ geïntroduceerd heeft. In een apart mapje zijn zeven kaarten bijgevoegd waarop de namen, voor zover men ze heeft kunnen lokaliseren, op bijzonder duidelijke wijze ingevuld zijn.

‘Oude Veldnamen van Schouwen-Duiveland’, deel 1, is een uitgave van de Vereniging Stad en Lande van Schouwen-Duiveland, Caustraat 30, 4301 LA Zierikzee. De prijs bedraagt f 27,50, exclusief f 4,50 portokosten.

[p. 211]

Onze redacteur, H.T.J. Miedema, moet in een sombere stemming verkeerd hebben, toen hij zich aan de samenstelling zette van een boekje, getiteld ‘Fries en Nederlands in Leeuwarden, Groningen en Utrecht. Bijdragen tot de taalgeschiedenis van Nederland en van Friesland in het bijzonder’. In 1987 heeft hij dit werkje van 72 bladzijden in eigen beheer uitgegeven. Het pessimisme zit verscholen in de tweede ondertitel, die luidt: ‘Met gegevens over onderzoek, studenten en bibliografie van Dr. H.T.J. Miedema, oud-hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Utrecht’. Hieruit kunnen we onmiddellijk concluderen dat het boekje in feite te vroeg verschenen is. Een dergelijk overzicht hoort toch pas uit te komen aan het einde van een aktief wetenschappelijk leven. Goed, de heer Miedema is al enige jaren met pensioen en geeft dus geen college meer. Daarmee is dat gedeelte van zijn carrière afgesloten. Zijn aktiviteiten als taalkundig auteur zijn echter onverminderd gebleven en wekken absoluut niet de indruk spoedig te zullen verzwakken. ‘Fries en Nederlands’ kan dus hoogstens als een tussentijds verslag beschouwd worden. Dat wil natuurlijk niet zeggen dat het geen interessant boekje is. Naast een overzicht van de carrière van de auteur bevat het onder meer een korte inleiding tot de friese taalgeschiedenis, waarin de schrijver zijn visie op de ontwikkeling van het fries vanaf de vroegste tijden tot heden in een aantal paragrafen beknopt samenvat. De hoofdmoot bestaat uit zijn bibliografie. Deze beslaat 28 bladzijden en telt maar liefst 217 nummers. Een indrukwekkend - en uiterst nuttig - overzicht! Aan het einde ervan staan verschillende titels vermeld die nog in druk moeten verschijnen, wat een duidelijk teken is dat de auteur onvermoeibaar doorwerkt. Bij zoveel aktiviteit hoeft hij niet te vrezen dat hij spoedig uitgeschreven zal zijn. Met belangstelling zie ik over een jaar of tien dan ook het eerste vervolgdeeltje op ‘Fries en Nederlands’ tegemoet.

Amsterdam

Rob Rentenaar

Een ‘Nieuwe Förstemann’ voor Nederland.

De jaren zestig liggen al weer enige tijd achter ons. In de wetenschap werden zij gekenmerkt door optimisme en grootse plannen. Zo ook in de naamkunde. Ongetwijfeld het meest ambitieuze projekt uit die periode is de nieuwe editie van Förstemann's Altdeutsches Namenbuch geweest. Doel hiervan was om tot een gezamenlijke uitgave te komen van alle continentaal-westgermaanse aardrijkskundige namen die vóór het jaar 1200 geattesteerd waren. In de praktijk kwam dit neer op namen uit de beide Duitslanden, Zwitserland, Oostenrijk, Nederland, België, Luxemburg en de Elzas. Er werden regels opgesteld voor de inzameling en bewerking van het materiaal en een Zentralstelle in Freiburg i. Br. zorgde voor de coördinatie van de werkzaamheden.

[p. 212]

Vol enthousiasme is men in de verschillende landen met het eigen gedeelte van het projekt van start gegaan. Over de manier waarop het werk in Nederland en Vlaanderen is aangepakt, vinden we uitgebreide inlichtingen in de artikelen van R.E. Künzel in Naamkunde 3 (1971) 50-54 en C. Marynissen in Naamkunde 8 (1976) 93-104.

Helaas bleken de praktische problemen groter te zijn dan men aanvankelijk had verwacht. Bovendien sloeg de economische crisis toe, met het gevolg dat de Deutsche Forschungsgemeinschaft, die het projekt tot nu toe financieel had gesteund, in het begin van de jaren tachtig gedwongen werd het subsidie in te trekken. Daarmee kwam de ‘Nieuwe Förstemann’ als internationaal samenwerkingsprojekt voor onbepaalde tijd stil te liggen.

Nationaal en regionaal had men echter grote verzamelingen opgebouwd die volgens de regels van het Förstemann-projekt waren opgezet. De vraag was nu, wat te doen, het materiaal laten liggen en wachten op betere tijden of de internationale gedachte opgeven en een eigen ‘Nieuwe Förstemann’ uitbrengen. In het eerste geval zouden de gegevens voor grote groepen onderzoekers vrijwel ontoegankelijk blijven. De angst dat die situatie wel eens erg lang zou kunnen voortduren heeft het P.J. Meertens-Instituut ertoe doen besluiten een eigen, nederlandse editie uit te geven. Het resultaat is in 1988 verschenen als Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200 door R.E. Künzel, D.P. Blok en J.M. Verhoeff.

Het boek heeft een omvang van 490 bladzijden en bevat ruim 2000 alfabetisch geordende lemma's. Bij ieder daarvan is - zo mogelijk - de lokalisering opgegeven. De attestaties bestaan uit de datering, een citaat met de naamsvorm en de vindplaats in de gedrukte editie die gebruikt is. Waar nodig wordt in een commentaar nader ingegaan op eventuele emendaties, op diplomatische aspekten van de gebruikte vormen, of op problemen met betrekking tot de identificatie of lokalisering van de naam. Tenslotte is ruim 75% van de lemma's voorzien van een etymologische aantekening, opgesteld overeenkomstig de richtlijnen van het Förstemann-projekt.

Uiteraard bevat het boek lijsten van gebruikte bronnen en literatuur. Na het lexicongedeelte volgt bovendien een register van alle in het werk voorkomende naamsvormen met verwijzing naar de lemma's waaronder zij te vinden zijn. Tenslotte is in het boek nog een index van tweede elementen of grondwoorden en suffixen opgenomen, voor zover die uit het opgenomen namenmateriaal gereconstrueerd konden worden.

Het Lexicon van nederlandse toponiemen tot 1200 verschijnt als gebonden boek en is uitgegeven als deel 8 in de reeks Publikaties van het P.J. Meertens-Instituut. ISBN 90-70389-14-2 geb. De prijs bedraagt f 49,- exclusief verzendkosten. Het boek is verkrijgbaar bij het P.J. Meertens-Instituut, Postbus 19888, 1000 GW Amsterdam.

Amsterdam

Rob Rentenaar