Naamkunde. Jaargang 20

[p. 43]

Eigennaam en apprehensie

Binnen de omvangrijke literatuur die gewijd is aan de theorie van de eigennaam, kan men een logisch-pragmatische opvatting onderscheiden die erin bestaat de eigennaam als een soort definiete beschrijving te definiëren⁽¹⁾. Zo'n definiete beschrijving stelt de spreker en toehoorder in de mogelijkheid om op een éénduidige wijze naar een object te verwijzen, en dat object uit een verzameling van mogelijke referenten te lichten. In een aantal recente publikaties is deze logisch-pragmatische visie geïntegreerd binnen een mentalistische taaltheorie, en meer bepaald binnen het door Hansjakob Seiler uitgewerkte universalistische model van ‘linguistic techniques’⁽²⁾. Concreet gezien, gaat het bij het gebruik van eigennamen om een toepassing van de ‘apprehensie-functie’⁽³⁾, die ons toelaat voorwerpen te vatten. Dit vatten van objecten in hun individualiteit wordt dan uitgedrukt in eigennamen⁽⁴⁾.

(1) Cf. L. Linsky, Names and Descriptions, Chicago, 1977; G. Kleiber, Problèmes de référence: descriptions définies et noms propres, Paris, 1981; en een aantal opstellen in J. Molino (éd.), Le nom propre (= Langages 66), Paris, 1982.

(2) Als volgt gedefinieerd: ‘A technique is prototypically represented by a particular morpho-syntactic category; the contribution of that category to the overall function can be tested independently of the other categories involved in signalling that function (...) A technique is constituted by one or several continua or scales of structures; the range of phenomena covered by these scales is smaller - both intensionally and extensionally - than the total range covered by that dimension’ (H. Seiler, Possession as an Operational Dimension, Tübingen, 1983, p. 76; zie ook mijn bespreking van dit boek in General Linguistics 26, 1986, p. 53-62).

(3) Zie hierover: H. Seiler - Chr. Lehmann (Hrsg.), Apprehension. Das sprachliche Erfassen von Gegenständen. Teil I: Bereich und Ordnung der Phänomene, Tübingen, 1982 (met o.a. de bijdrage van W. Kuhn - F. Serzisko, Eigennamen im Rahmen der Dimension der Apprehension, p. 277-293); H. Seiler - F.J. Stachowiak (Hrsg.), Apprehension. Das sprachliche Erfassen von Gegenstanden. Teil II: Die Techniken und ihr Zusammenhang in Einzelsprachen, Tübingen, 1982; H. Seiler, Sprache und Gegenstand (Rheinisch-Westfälische Akademie der Wissenschaften, Vorträge G 275), Leverkusen, 1985.

(4) Cf. H. Seiler, Sprache und Gegenstand (zie n. 3), die de techniek ‘ABSTRAKTION’ tegenstelt aan de techniek ‘NAMENGEBUNG’ binnen het kontinuum van de apprehensie: ‘Nun zur Technik NAMENGEBUNG mit dem Eigennamen als der prototypischen Kategorie. Zwei Aspekte sind hier konstitutiv. Erstens: Die Technik gewährleistet die situationsunabhängige, direkte Verbindung zwischen Name und Gegenstand. Direkt heisst: ohne den Gegenstand hinsichtlich seiner Eigenschaften kennzeichnen zu müssen. Eigennamen sagen grundsätzlich nichts über den Träger, d.h. den Gegenstand aus, sie sind dominant nicht-prädikativ (...) Es dominiert hier ohne allen Zweifel die Indikativität (der Verweischarakter) und damit die Individualisierung (...) Der zweite konstitutive Aspekt besteht darin, dass Eigennamen zwar wohl eine Bedeutung haben, sich diese Bedeutung aber nur in einem zirkulären Rückgriff auf den Kode fassen lässt. Mit einem Beispiel verdeutlicht: Die Bedeutung des Eigennamens Karl im Deutschen kann paraphrasiert werden mit: “Individuum, das Karl heisst”’ (p. 17).

[p. 44]

Deze theorie heeft het voordeel dat ze duidelijk maakt dat het gebruik van eigennamen deel uitmaakt van de functionaliteit die inherent is aan de menselijke taal: taal wordt gebruikt met betrekking tot een veelheid van doelstellingen, en een aantal taalcategorieën beantwoorden aan zeer specifieke functies (bv. numeralia, eigennamen, tussenwerpsels). In die optiek zou men ook het taaleconomisch karakter (aangepastheid aan een bepaalde inhoud die men wenst uit te drukken) van een aantal linguïstische vormen kunnen bepalen.

Maar is de apprehensie-theorie duidelijk een verfijning van de algemene logisch-pragmatische visie, dan moet toch gewezen worden op de onvoldoende integratie van een aantal linguïstische aspecten. Ik wil even wijzen op deze aspecten en hun band met ‘apprehensie’.

1. Een eigennaam is inderdaad een bepaalde manier van (discursief) vatten. Maar de ontwikkelingsgeschiedenis en vooral de concreet betuigde overgangen van zelfstandige of bijvoeglijke naamwoorden naar eigennamen maken duidelijk dat dit ‘vatten’ niet op een uniforme wijze verloopt. Zo zijn een aantal eigennamen eerder gebaseerd op karakterisering dan op (definiete) beschrijving⁽⁵⁾. In de mate dat karakterisering en/of beschrijving zich leent (lenen) tot een subjectieve visie, kan men het affectieve karakter van de eigennaam begrijpen⁽⁶⁾.

2. De affectiviteit eigen aan het taalgebruik verklaart ook de universele tendens tot vervorming van eigennamen (reeds betuigd in de oudste teksten uit Mesopotamië en Egypte): diminutieven, augmentatieven, hypocoristische vormingen, expressieve varianten⁽⁷⁾. Dit systematisch

(5) Vgl. P. Swiggers, Karakterisering en beschrijving via persoonsnamen, Naamkunde 18, 1986, p. 159-163. De eigennaam, als taalkundige vorm, staat dus niet per essentie aan de pool van de individualiteit (tegengesteld aan die van de ‘Prädikativität’ en ‘Generalisierung’ bij H. Seiler, o.c., p. 14-18).

(6) I.v.m. het affectieve karakter van de eigennaam, kan ik verwijzen naar het onomastische werk van J. Vendryes (cf. de verwijzingen in mijn artikel La nature du nom propre selon Joseph Vendryes, Beiträge zur Namenforschung 21, 1986, p. 267-271), en, wat het Nederlands betreft, naar het onomastisch oeuvre van K. Roelandts (zie o.a. de publikaties vermeld in n. 7).

(7) Voor het Nederlands, zie o.a. de volgende studies van K. Roelandts: Expressieve naam- en woordvorming, Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde te Leuven en de Commissie voor Naamkunde te Amsterdam 34, 1958, p. 75-95; Van frikatief naar okklusief: Seppe en Konsoorten, Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1962, p. 87-120; Familiarismen met anorganische konsonant (Types Jakke, Witte, Pelle, enz.), Leuven, 1966 (= Anthroponymica, XVII); Vokaalvariatie in hypokoristika, Naamkunde 2, 1970, p. 77-94; Vertrouwelijke naamgeving, Naamkunde 11, 1979, p. 1-19.

[p. 45]

bij-maken van vormen lijkt me juist in tegenspraak met de interpretatie van eigennamen als instrumenten (en eindprodukten) van apprehensie. Het apprehensieve benaderen van objecten heeft er precies belang bij zoveel mogelijk gebruik te maken van vaste, rigiede benamingen.

3. Het affectieve taalgebruik herinnert ons aan de primordialiteit van het taalfeit. Dit laatste is steeds historisch bepaald: taal is in de eerste plaats wat als vorm wordt overgeërfd (taalverandering - het produkt van discontinu werkende factoren - voltrekt zich binnen een continuïteit), en geen enkele taaltheoretische beschouwing - hoe geniaal ook - kan die vaststaande waarheid ontzenuwen. Wat de eigennamen betreft, komt dit neer op het aanvaarden van een essentieel passief aspect in de apprehensie (indien men tenminste deze term wil behouden)⁽⁸⁾: we leren eigennamen gebruiken, en we leren ook hun varianten. De code van de eigennamen die men aanleert, is niet alleen een lijst van namen, maar ook een lijst van formatie-regels (bv. voor vorming van expressieve varianten) - regels die men leert via concrete vormen -, en tevens een lijst van correspondentieregels: want hoe zou men op basis van een apprehensie-theorie kunnen verklaren dat Vlaamse dialectsprekers weten dat Frans en Sus/Sis naar éénzelfde persoon (kunnen) verwijzen⁽⁹⁾, net zoals Alexander en Sasja in het Russisch, Istvan en Pitju in het Hongaars, en Richard en Dick in het (Amerikaans) Engels?

Leuven

P. Swiggers

Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek

(8) Men zou dan beter van apprehensie en aanleren (Fr. appréhension en apprentissage) spreken.

(9) Ik kan hier nog wijzen op het (bij ons vroeger vaak voorkomend) gebruik van de tweede voornaam (eventueel vervormd) als roepnaam, waarvoor de volksmond een (variabel) gezegde heeft: ‘hij/zij heet eigenlijk Guillaume/Julienne (...), maar iedereen zegt er Rik/Marie (...) tegen’.