Naamkunde. Jaargang 19

[p. 199]

Het ontstaan der Nederlands-Franse taalgrens (IV).

In de eerste drie delen van dit opstel⁽¹⁾ hebben we de in de Romaanse Nederlanden ontdekte laat-Romeinse bewakingslijnen grondig bestudeerd: de Friese -ahhja-lijn, hoofdzakelijk tussen Schelde en Maas, en de Oostingweoonse (-)tūn-lijn, van de Picardische kuststreek tot Belgisch-Lotharingen⁽²⁾. Klaarblijkelijk moeten de Germanen der -ahhja- en (-)tūn-‘posten’ ook andere plaatsen in de buurt ervan gesticht en benoemd hebben.

(1) Resp. verschenen in: Naamkunde XIII (1981), 188-225, XV (1983), 192-208, en XVIII (1986), 55-76.
Corrigenda bij dit laatste:

blz. 55 par. 2 r. 5	leze men	ton(3)
blz. 58 par. 3 r. 5	leze men	(De) Hotond
blz. 58 n. 21 r. 2	leze men	b.v. Wellin
blz. 62 n. 61	leze men	107
blz. 64 n. 77 r. 4	leze men	oorspronkelijke ī
blz. 66 par. 3 r. 8	leze men	van or.
blz. 74 n. 137 r. 12	leze men	Elne
Bovendien leze men in Naamkunde XIII (1981).
blz. 203 n. 124 r. 2,		(1892)
blz. 206 par. 3 r. 5,		nominatis(150)
blz. 207 par. 4 r. 4,		] (or.) Otei
blz. 207 n. 157 r. 2,		341, 344, 345
blz. 207 n. 162,		37, 31
blz. 218 par. 1 r. 2,		met de vorige wellicht gelijktijdige interpol.

(2) Wie aan het bestaan en de betekenis der (-)tūn-lijn nog zou twijfelen, neme de kaart der Romeinse heerwegen in België - aan het eind van J. Mertens' werk ‘Les routes romaines de la Belgique’ (Bruxelles, 1957) -, duide er de (-)tūn-plaatsen op aan, en lette dan in het bijzonder op de verhouding tussen de plaatsen nrs. 5 (Blaton), 6 (Les Wartons), 7 (Piéton) en 16 (Ermeton-sur-Biert), enerzijds, en de vier Romeinse wegen die van Bavay naar het N. en het O. leiden, anderzijds: de vier plaatsen liggen bij de vier wegen - elke bij een ervan - en vormen samen als een schild ter bescherming van Bavay. Het belang van dit knooppunt voor de verdediging van Noord-Gallië werd reeds in het licht gesteld door M. Arnould, La place du Hainaut dans le projet d'exploration systématique du Limes belge, in: Revue belge de Philologie et d'Histoire XXIII (1944), 272, 273: ‘... de ce centre rayonnent... [sept] chaussées qui vont aux quatre points cardinaux. Or, Bavai - autre conséquence de sa situation avancée - est plus directement menacée que les autres noeuds de communication (Reims, Amiens, Paris, etc.). La protection de Bavai est donc une tâche qui doit avoir préoccupé les créateurs du Limes Belgicus....... Pour protéger les provinces du nord, il fallait conserver Bavai, et pour cela fortifier les routes qui y aboutissaient, celles du moins par où les Germains étaient susceptibles de faire irruption...’

[p. 200]

III. Romaanse toponiemen die om fonetische redenen van Ingweoonse oorsprong moeten zijn.

Meestal laat de fonetiek der Germaanse etyma van Picardische en Waalse toponiemen ten Z. der oudste historische taalgrens geen toewijzing aan een bepaalde stam of stammengroep toe: ofwel zijn die etyma nog Westgermaans, ofwel hebben ze een evolutie ondergaan die zowel Frankisch als Ingweoons kan zijn. Soms is een precisering echter mogelijk. Hierna zullen we de schaarse ten Z. der oudste taalgrens voorkomende Picardische en Waalse plaatsnamen verklaren waarvan de etyma om fonetische redenen als specifiek Ingweoons moeten beschouwd worden, voor zover deze toponiemen in de vorige delen nog niet ter sprake kwamen. Ook deze zullen we samen met hun Keltische en Romaanse ‘inductoren’⁽³⁾ behandelen, zonder de vroegere etymologieën integraal te bespreken.

1. Hesdin, Vieil-~, naam van een gemeente (arr. Atrecht), aan de Canche, op 32½ km ten Z.O. van Verton en 28½ ten Z.W. van Ourton: 857 (kopie van de 2^e helft der XII^e eeuw van k. 961 van het origineel) in Ricoluingahem (lees met k. 1775 der k. 961: Rikoluingahem; = Reclinghem) [of = Reclinghen, gehucht te Crémarest?], in Hisdenne (= Vieil-~ of Hesdin-l'Abbé)... in Henrikingahem siue Milhem (lees met de k. 1775: Milnhem) [= Millam volgens K. de Flou⁽⁴⁾]⁽⁵⁾; 1000 (or.) Alulphum comitem ..dinii (lees met k.: Hisdinii)... ad castrum Hisdini... Alulfus, comes Hisdini⁽⁶⁾; 1056 (k. begin XVI^e e. [juister 1495-1532⁽⁷⁾] van k. 1^e helft XII^e e.) Alolfi de Hesdin⁽⁸⁾; 1079 comite de Hesdin... inter Hesdinum et Vail (= Wail)... altare Sancti Quintini de suburbio Hesdin⁽⁹⁾, (or.) Hesdin... Hesdinum⁽¹⁰⁾. Vgl. Hesdin-l'Abbé, n. van een

(3) Eigen neologisme voor ‘toponiemen waarvan het vertalingen zijn’.

(4) Woordenboek der toponymie van Westelijk Vlaanderen... X (Brugge, 1930), kol. 607.

(5) M. Gysseling -- A. Koch, Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta (z.p., 1950), 56. (De ald., 418, eveneens overwogen identificatie van Hisdenne met Hesdres, [gehucht] te Wierre-Effroy (arr. Bonen), is fonetisch uitgesloten.)

(6) G. de Lhomel, Recueil de documents pour servir à l'histoire de Montreuil-sur-Mer, 1000-1464[:] Supplément au Cartulaire municipal (Compiègne, 1907), 2.

(7) F. Morand, Appendice au Cartulaire de l'abbaye de Saint-Bertin (Paris, 1867), i.

(8) [B.] Guérard, Cartulaire de l'abbaye de Saint-Bertin (Paris, 1841), 187.

(9) A. de Cardevacque, Histoire de l'abbaye d'Auchy-les-Moines (Arras, 1875), 174, 175, 175.

(10) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek... (z.p., 1960), 489.

[p. 201]

gemeente (arr. Bonen), op 47¼ km ten N.W.: 857 (k.) zie hierboven; 1112 [k.] Hedinium⁽¹¹⁾.

Westgerm. hūsid-innju, bij de romanisering reeds geëvolueerd tot Ingweoons hȳsidinnju, hȳsdinnju (met stemhebbende s) of zelfs hy̌sdinnju (evenzo), instr.?- loc.⁽¹²⁾ ‘plaats met woningen’, collectief⁽¹³⁾ afgeleid van *hūsidu ‘woning’, zelf een afleiding⁽¹⁴⁾ van *hūsōn ‘huizen (= wonen)’ (bij Ohd. hūsōn): in het Germaans werd de ū door de eerstvolgende i tot ȳ umgelaut⁽¹⁵⁾, de intervocalische s wellicht reeds gesonoriseerd⁽¹⁶⁾, de eerste i als korte middenvocaal na lange wortelsyllabe misschien reeds gesyncopeerd⁽¹⁷⁾ en de ȳ vóór de aldus ontstane consonantengroep wellicht ook verkort⁽¹⁸⁾; in het Romaans viel, zo ze nog niet gesyncopeerd was, de middenvocaal i vóór het accent weg,

(11) A. de Loisne, Dictionnaire topographique du département du Pas-de-Calais, comprenant les noms de lieu anciens et modernes (Paris, 1907), 200.

(12) Zoals het etymon van On, zie het eerste deel van dit opstel, 221 n. 300.

(13) Evenzo, zie ald., 221 n. 301.

(14) Op Wg. *-idu < Oergerm. *-idō. Met hetzelfde suffix gevormd is b.v. Oe. hid ‘familia’, met het meer gebruikelijke [Wg. *-iþu < Oergerm. *]-iþō daarentegen het van Ohd. gilobōn [‘geloben’] afgeleide gilubida ‘gelūbde’, F. Kluge, Nominale stammbildungslehre der altgermanischen dialekte, 3. auflage, bearbeitet von L. Sütterlin und E. Ochs (Halle (Saale), 1926), 65.

(15) In het Engels moet de i-umlaut van ū tot ȳ van de VI^e eeuw dateren, ja waarschijnlijk van de eerste helft ervan, K. Luick, Historische Grammatik der englischen Sprache... herausgegeben von F. Wild und H. Koziol, I (Stuttgart, 1964), 167, 186, 266. In het Fries is ū door i-umlaut reeds vóór de oudste overlevering ē geworden, zie W. Steller, Abriss der altfriesischen grammatik (Halle (Saale), 1928), 14. In het Oudsaksisch verschijnt de i-umlaut van ū tot ȳ slechts in twee ‘wohl anglofries. Formen’, F. Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch (Heidelberg, 1921²), 38. In het Hoogduits is de i-umlaut van ū tot [v̄], meestal iu geschreven, pas sedert de X^e eeuw vast te stellen, zie W. Braune, Althochdeutsche Grammatik, 12. Auflage, bearbeitet von W. Mitzka (Tübingen, 1967), 40.

(16) In het Engels, het Fries en het continentale Saksisch werd de intervocalische s reeds vóór de in de volgende noot besproken syncope gesonoriseerd, Luick, a.w., (844,) 847, 931, vgl. Steller, a.w., 29, 66, en Holthausen, a.w., 73. In het Hoogduits zou de bedoelde sonorisering sedert de VI^e eeuw geschied zijn, Braune -- Mitzka, a.w., 167, vgl. echter 96.

(17) De aan alle Westgermaanse dialecten gemeenschappelijke syncope van ǐ en ǔ als middenvocalen na lange wortelsyllabe geschiedde in het Engels in het begin der VII^e eeuw of nog iets vroeger, Luick, a.w., 287, 321.

(18) In het Engels kon een vóór een consonantengroep staande lange vocaal sedert de VII^e of wellicht het eind der VI^e eeuw verkort worden, ald., (186-87,) 190, 266. - Ontronding der y̿ vóór de romanisering lijkt uitgesloten: in het Engels gebeurde die pas sedert de X^e eeuw, ald., 168-69, 253, 261-63, 267; ook in Vlaamse plaatsnamen werd u (= [y]) eerst sedert die tijd ontrond, zie A. van Loey, [M.] Schönfeld's Historische Grammatica van het Nederlands (Zutphen, 1959⁶), 50-52.

[p. 202]

werden zowel de vorige als de volgende vocaal als i's overgenomen⁽¹⁹⁾, waarvan de eerste echter tot e gedissimileerd werd⁽²⁰⁾, en verdween de preconsonantisch geworden s uit de uitspraak. De naam werd tussen het midden der VI^e en het begin der VIII^e eeuw geromaniseerd⁽²¹⁾; hij is Ingweoons wegens de vroegtijdige i-umlaut der lange vocaal⁽²²⁾. In Hesdin-l'Abbé is Hesdin, dat geen doublet heeft, denkelijk een migratienaam.

Goede vertaling - en wel leenvertaling - van

Le Mesnil†, nu Hesdin, n. van een gemeente (arr. Montreuil), op 5 km ten N.W.: handschrift begin XII^e e. Masnil, hs. ± 1110 Maisnils⁽²³⁾;...; 1203 dominus del Maisnil... Marconna, apud Maisnil... capella del Maisnil⁽²⁴⁾, (or.) del Maisnil⁽²³⁾;...; 1366 (k. XVI^e of XVII^e e.) Le Maisnil-lez-Hesdin⁽²⁵⁾; uitgave 1559 la fortification du Mesnil (surnommé nouueau Hedin) en l'an M.D.LV....... fort du Mesnil... le Mesnil, surnommé nouueau Hedin⁽²⁶⁾.

(19) ȳ̌ werd door de Romaanse vocaal vervangen die er vóór de spontane Galloromaanse palatalisering van u het meest op leek. Deze palatalisering is waarschijnlijk pas na de IX^e eeuw geschied, zie W. Meyer-Lübke, Historische Grammatik der französischen Sprache I^4-5 (Heidelberg, 1934), 54. - De niet gesyncopeerde i bleef in het Romaans als i bewaard, omdat de Vulgairlatijnse overgang van ǐ tot ẹ niet meer plaatsvond.

(20) Zoals in de evolutie van Lat. dīvīnum acc. [‘waarzegger’] tot Fr. devin [‘hetz.’], zie ald., 172.

(21) Niet vroeger, wegens het behoud van een Germaanse ǐ als i in het Romaans: vgl. n. 65. Niet later, wegens de Romaanse apocope der eindvocaal: vgl. n. 102. In dit opstel en het volgende zijn de uitdrukkingen ‘begin, midden, einde van een eeuw’ in de ruimste zin op te vatten.

(22) Aan een Oudwestnederfrankisch etymon *hǖsdinnju (met [z]), uit het Westgermaanse woord ontstaan door sonorisering der s, syncope der eerste i en spontane palatalisering der ū, valt hier niet te denken, daar de genoemde palatalisering in het Westnederfrankisch zeker niet ouder was dan die van u in het Galloromaans, zodat de eerste syllabe tot *Hus- (d.i. [hyz]) geromaniseerd ware. - Evenmin valt er te denken aan een Oudnederfrankisch etymon *hü̆sdinnju (met [z]), dat behalve de sonorisering der s en de syncope der eerste i ook een verkorting der ū en een i-umlaut van ǔ zou ondergaan hebben, daar de eind-u van de umgelaute vorm in het Romaans niet meer geapocopeerd, maar evenals Lat. -a tot Ofr. -e (= [ə]) verzwakt ware. Vgl. de nog vóór de Frankische i-umlaut van a geromaniseerde -baki-naam (Chemin de) Duquebecq te Tongre-Saint-Martin, nu Chièvres (arr. Aat): 1385 tière de le [‘la’] Hickebacque, 1518 Hicquebacque, P. Demeuldre, Ladeuze[:] Topographie, Hydronymie, Toponymie, in: Annales du Cercle Archéologique d'Ath et de la Région XXII (1936), 14.

(23) Gysseling, Woordenboek, 652.

(24) de Cardevacque, a.w., 208, 209, 209.

(23) Gysseling, Woordenboek, 652.

(25) de Loisne, a.w., 199.

(26) F. de Rabutin, Continuation des Commentaires des dernieres guerres en la Gaule Belgique, entre Henry, II du nom, tres-chrestien Roy de France, & Charles, V, Empereur, & Philippes son filz, Catholique Roy d'Espaigne & d'Angleterre (Paris, 1559), f^o 5 r^o, v^o.

[p. 203]

Rom. mānsiōn-īle ‘plaats met woningen’⁽²⁷⁾, afgeleid van Lat. mānsiō ‘verblijf, woning’, zelf afgeleid van manēre ‘blijven, verblijven’.

2. Goeulzin, n. van een gemeente (arr. Dowaai), op 12 km ten Z.W. van Fienton: 1076 (or.) Golesin⁽²⁸⁾;...; 1104 (or.) Gulesin⁽²⁹⁾; 1111 (or.) Guelesin⁽³⁰⁾.

Wg. gans-ul--inn- of wellicht gelijktijdig-Ingw. gãs-ul--inn-, in elk geval bij de romanisering reeds geëvolueerd tot Ingw. gǫ̃sulin(-) (met stemhebbende s) of zelfs gōsulin(-) (evenzo), ‘plaats met gansjes’, collectief⁽¹³⁾ van een diminutief⁽³¹⁾ van Wg. *gans ‘gans’ (bij Ohd. gans) of wellicht gelijktijdig-Ingw. *gãs ‘hetz.’ (uit een van beide Oe. gōs): in het Germaans werd de vóór s staande an of ã een ǫ̃⁽³²⁾, de s in stemhebbende omgeving eveneens stemhebbend⁽¹⁶⁾ en de ǫ̃ wellicht reeds ǭ of ọ̄⁽³³⁾; in het Romaans werden de vocalen der eerste twee

(27) De betekenis van dit etymon werd gepreciseerd in het eerste deel van dit opstel, 196 n. 48. Wg. hūsidinnju moet een vaste vertaling van het Romaans toponiem geweest zijn, want in en nabij de Romaanse Nederlanden komt het nog viermaal niet ver van mānsiōnīle voor: Houdain (arr. Béthune) ligt op slechts 3½ km ten Z.W. van Maisnil-lès-Ruitz (hetz. arr.); Houdain-lez-Bavay (arr. Avesnes-sur-Helpe), op 9 km ten N.W. van Vieux-Mesnil (hetz. arr.); Hosdent, gehucht te Latinne, nu Braives (arr. Borgworm), op 7 km ten Z.W. van Manil, gehucht te Hollogne-sur-Geer, nu Geer (hetz. arr.); Heusden in ~ straat te Kerkom bij Sint-Truiden, nu Sint-Truiden (arr. Hasselt), op 7½ km ten N.W. van Marsnil, gehucht te Gelinden, nu Gelmen (hetz. arr.), en te Heers (arr. Tongeren). Het dichtst bij de juiste etymologie van Heusden en verwante namen stond tot dusver de verklaring van A. Carnoy, Dictionnaire étymologique du nom des communes de Belgique... (Louvain, 1939-40), 265 (en 275, 276), uit Frank. *hûs-idh-umnjô [zo], een met een dubbel suffix afgeleid collectief van hûs ‘maison’. De oude i der eerste syllabe van Hesdin, die van de velare eerste vocaal der andere geromaniseerde Heusden-namen afwijkt, zou volgens dez., Origines des noms des communes de Belgique (Louvain, 1948), 315, wellicht eenvoudig aan assimilatie toe te schrijven zijn. Doch die i komt ook in de grafie van 857 voor, die wel een Germaanse vorm weergeeft; en het is trouwens weinig waarschijnlijk dat de eerste syllabe van de Romaanse achtereenvolgens een assimilatie en een dissimilatie (zie n. 20) zou ondergaan hebben.

(28) M. Prou, Recueil des actes de Philippe I^er, roi de France (1059-1108) (Paris, 1908), 440.

(29) J. von Pflugk-Harttung, Urkunden der Päpste vom Jahre 748 bis zum Jahre 1198, II (Stuttgart, 1881), 82.

(30) Gysseling, Woordenboek, 412.

(13) Evenzo, zie ald., 221 n. 301.

(31) Zie voor het suffix Kluge -- Sütterlin -- Ochs, a.w., 29-30.

(32) Zie voor deze Ingweoonse evolutie Luick, a.w., 110, 124. ‘In einer [englischen] Runeninschrift erscheint einmal Onswini für das sonstige Ōswine (OET 128). Daß noch wirkliches n bestand, ist gewiß nicht anzunehmen; aber wohl beweist diese Schreibung, daß um jene Zeit noch nasales ō galt’, ald., 110. Bedoeld inschrift dateert volgens G. Stephens wellicht van 651, H. Sweet, The Oldest English Texts, edited with introductions and a glossary (London, 1885 = 1966), 128, vgl. 124.

(16) In het Engels, het Fries en het continentale Saksisch werd de intervocalische s reeds vóór de in de volgende noot besproken syncope gesonoriseerd, Luick, a.w., (844,) 847, 931, vgl. Steller, a.w., 29, 66, en Holthausen, a.w., 73. In het Hoogduits zou de bedoelde sonorisering sedert de VI^e eeuw geschied zijn, Braune - Mitzka, a.w., 167, vgl. echter 96.

(33) Oergerm. an werd vóór fricatief Oe. ō, Ofri. ō, Osa. ō of ā, zie resp. Luick, a.w., 110, 124, Steller, a.w., 26, 9, en Holthausen, a.w., 67-68, 41, en vgl. voor relicten dezer Ingweoonse evolutie in het Nederlands Schönfeld -- van Loey, a.w., 27-28.

[p. 204]

syllaben als ọ's en die der derde als i overgenomen⁽³⁴⁾, verwisselden de stemhebbende s en de l van plaats onder de invloed der evolutie van Lat. gulōsus ‘gulzig’⁽³⁵⁾, verzwakte de tweede ọ tot een ə die in het Oudfrans bewaard bleef⁽³⁶⁾, en werd de eerste - hoewel onbeklemtoond - tot ø̜ onder de invloed der evolutie van het stamwoord van gulōsus, Lat. gula ‘keel, slokdarm’, dat in Fr. gueule ‘muil’ voortleeft⁽³⁷⁾. De naam werd na de VI^e eeuw geromaniseerd⁽³⁸⁾; hij is Ingweoons wegens de overgang van Oer- of Westgerm. an vóór s tot ǫ̃ of reeds ō.

Verkeerde vertaling van

Oisy, in ~ -le-Verger, n. van een gemeente (arr. Atrecht), op 8 km ten Z.O.: 1076 - einde XI^e e. (k. einde XII^e e.) Oiseium (4maal)... destructo Oiseii municipio⁽³⁹⁾; wellicht ± einde XI^e e. [1076-1133⁽⁴⁰⁾] (k.) Ausiacum (2maal)... destructo Ausiaci municipio⁽⁴¹⁾; 1089 (or.) altare de Vereto (= Vred) cum suis appenditiis, altari videlicet de Obercicurte (=

(34) Omdat de Vulgairlatijnse overgang van ǐ tot ẹ niet meer plaatsvond.

(35) Dit adjectief werd in het Oudfrans golo(u)s ‘(Dt.) gierig’, (A.) Tobler† -- (E.) Lommatzsch, Altfranzösisches Wörterbuch IV (Wiesbaden, 1960), kol. 427; het leeft nog heden in een Frans dialectwoord voort, zie W. von Wartburg, Französisches Etymologisches Wörterbuch IV (Basel, 1952), 324.

(36) Zoals in het van gulōsus afgeleide Ofr. gouleser - ook goloser - ‘heiß, heftig begehren’, Tobler -- Lommatzsch, a.w., kol. 429. De vorm goloser heeft zijn middenvocaal o aan de evolutie van het adjectief te danken. Blijkbaar ontstond het werkwoord pas na de Romaanse syncope der vóór het accent staande vrije middenvocalen buiten a. Deze syncope liep ten einde tussen ca. 450 en ca. 650, dus omstreeks de VI^e eeuw: in Rom. *filicāria ‘varenkruid? plek met varens?’, dat in het Frans fougère ‘varen’ geworden is, kan de tweede vocaal pas weggevallen zijn na de sonorisering der intervocalische c, die van ca. 450 dateert (zie het eerste deel van dit opstel, 189 n. 9); in de naam Elnon in Pévèle was de syncope der middenvocaal ca. 650 reeds voltrokken (zie ald., 195 n. 41).

(37) In de vorm Guelesin van 1111 moet ue reeds een omgekeerde grafie voor eu geweest zijn, een grafie die een verkeerde uitspraak van de voorafgaande G- voorkwam: zie voor de evolutie van Ofr. ue Meyer-Lübke, a.w., 85, en vgl. het wat latere guele voor Fr. gueule bij Tobler -- Lommatzsch, a.w., kol. 420 r. 48.

(38) Niet vroeger, wegens het gebrek aan syncope, in het Romaans, van de vrije middenvocaal, die geen a was en er vóór het accent was komen te staan: zie n. 36. Dat de u bij de romanisering noch umgelaut, noch gesyncopeerd was (vgl. n. 62 en 17), kan trouwens te wijten zijn aan het feit, dat de naam pas na de umlaut en de Germaanse syncope was ontstaan, d.i. eveneens na de VI^e eeuw.

(39) L. Bethmann, Gesta pontificum Cameracensium, in: G. Pertz, Monumenta Germaniae historica, Scriptorum tomus VII (Hannoverae, 1846), 496.

(40) Zie ald., 396, 398.

(41) G. H(enschenius), Vita [Beati Lietberti] Auctore Radulpho Monacho Sancti Sepulcri, Ex MS. codice Christinae Reginae Sueciae alioque ipsius loci et editione L. Acherii, in: Acta Sanctorum...², Junii tomus V (Parisiis -- Romae, 1867), 512.

[p. 205]

Auberchicourt) et altari de Osgico [Gysseling leest Losgico (= ~)⁽⁴²⁾]⁽⁴³⁾; hs. begin XII^e e. 1041. Walterus Cameracensis castellanus... interfectus est....... sepultus est secus Oisium [= ~⁽⁴⁴⁾] in monte Erni⁽⁴⁵⁾; 1104 (or.) altare de Obercicurte, altare de Osgico [= ~⁽⁴²⁾], altare de Bruilo [= Bruille-lez-Marchiennes⁽⁴⁶⁾]... in villa Albiniaco [= Aubigny-au-Bac⁽⁴⁷⁾]... in villa Osgi [= ~⁽⁴²⁾]... in villa Inci [= Inchyen-Artois⁽⁴⁸⁾]⁽⁴⁹⁾; ...; 1111 (or.) duo curtilia cum districto in villa Salci (= Sauchy)... decimam quoque ville Oizi⁽⁵⁰⁾.

Opgevat als Rom. *auc-i++ ācum ‘plaats met gansjes’, afgeleid van een diminutief op -iō⁽⁵¹⁾ van laat Lat. auca ‘gans’; maar in werkelijkheid ontstaan uit Rom. Auti-ācum of wellicht Ausi-ācum ‘hoeve der Autiī of der Ausiī’⁽⁵²⁾.

3. Mellet, n. van een voormalige, nu van Les Bons Villers (arr. Charleroi) deel uitmakende gemeente, op 16 km ten Z.O. van Seneffe, 14½ ten N.O. van Piéton en 9 ten Z.W. van Sombreffe: dialectisch à m'lèt⁽⁵³⁾, d.i. [a mlę]; 980 [wel vervalst of onecht] (k. 1706) Melens, Tumion (= Thiméon)⁽⁵⁴⁾; interpolatie, waarschijnlijk van de XII^e e., in een oorkonde van 1018 (k. einde XVII^e e.) Melenk (een k. 1708 biedt

(42) Woordenboek, 759.

(43) Ch. Duvivier, Recherches sur le Hainaut ancien (pagus Hainoensis) du VII^e au XII^e siècle (Bruxelles, 1865), 451.

(44) Zie [A.] Le Glay, Glossaire topographique de l'ancien Cambrésis, suivi d'un recueil de chartes et diplomes pour servir à la topographie et à l'histoire de cette province (Cambrai, 1849), viii-xi.

(45) Pertz, a.w., V (Hannoverae, 1844), 12, 13.

(42) Woordenboek, 759.

(46) Gysseling, Woordenboek, 196.

(47) Ald., 79.

(42) Woordenboek, 759.

(48) Ald., 534.

(49) von Pflugk-Harttung, a.w., 80.

(50) Le Glay, a.w., 30.

(51) Gevormd zoals Lat. pūsiō ‘knaapje’, diminutief van pūsus ‘knaap’.

(52) Beide etyma naar W. Kaspers, Etymologische Untersuchungen über die mit -ācum, -ānum, -ascum und -uscum gebildeten nordfranzösischen Ortnamen (Halle a.S., 1918), 22, het eerste tevens naar L. Bückmann, Die germanischen Ortsnamen in Nordfrankreich bis zum 50. Breitengrad, in: Dr. A. Petermanns Mitteilungen aus Justus Perthes' geographischer Anstalt LXIV (1918), 159 (waar echter - ten onrechte - ook de mogelijkheid ener afleiding van de ‘Gallische’ persoonsnaam Aucius overwogen wordt). Vgl. de verklaring van de Waalse plaatsnaam Oizy in het derde deel van dit opstel, 60.

(53) J. Haust, Enquête dialectale sur la toponymie wallonne (Liège, 1940-41), 114.

(54) J. Vos, Lobbes, son abbaye et son chapitre, ou histoire complète du monastère de Saint-Pierre à Lobbes et du chapitre de Saint-Ursmer à Lobbes et à Binche... I (Louvain, 1865), 434.

[p. 206]

Melenck) [= ~]⁽⁵⁵⁾; 1026 (k. 2^e helft XI^e e.) [volgens Gysseling hs. 1050-80⁽⁵⁶⁾] Meleing⁽⁵⁷⁾; interpol., waarschijnlijk ouder dan de bovenvermelde, in een oorkonde van 1033 (k. 1708) mansum unum in Prona (= Péronnes) sita in pago Haynomensi et quinque mansos apud Melenck [= ~]⁽⁵⁸⁾; hs. 2^e helft XI^e e. [volgens Gysseling hs. 1050-80⁽⁵⁶⁾] (waarschijnlijk naar een oorkonde van 1026-) nonam de Melinio et nonam de Erpruvio (= Éprave)⁽⁵⁹⁾;...; 1148 (or., 2maal) Iohannis de melenc⁽⁶⁰⁾.

Wg. mulin-innju, bij de romanisering reeds geëvolueerd tot Ingw. mylinnju, instr.?-loc.⁽¹²⁾ ‘plaats met molens’, collectief⁽¹³⁾ afgeleid van *mulinu ‘molen’ (bij Oe. mylen, Ohd. mulin)⁽⁶¹⁾: in het Germaans werd de groep ininn vereenvoudigd tot inn, en de beklemtoonde u door de volgende i umgelaut⁽⁶²⁾; in het Romaans werden de y en de i nog ẹ's, zoals de Latijnse ǐ, en werd de groep nnj een [n']⁽⁶³⁾, die als Waalse eindklank wegviel⁽⁶⁴⁾. De naam werd in de eerste helft der VI^e eeuw

(55) Bresslau in: (H. Bresslau -- H. Bloch -- R. Holtzmann, unter Mitwirkung von M. Meyer,) Die Urkunden der deutschen Könige und Kaiser III (Hannover, 1900-03), 495.

(56) Woordenboek, 682 (waar verkeerde identificatie met Melin, [gehucht] te Onhaye (arr. Dinant)).

(57) L. Lahaye, Cartulaire de la commune de Walcourt (Namur, 1888), 1.

(58) (R.) Holtzmann in: H. Bresslau -- H. Wibel -- A. Hessel, Die Urkunden der deutschen Könige und Kaiser IV (Hannover -- Leipzig, 1909), 273.

(56) Woordenboek, 682 (waar verkeerde identificatie met Melin, [gehucht] te Onhaye (arr. Dinant)).

(59) Lahaye, a.w., 2.

(60) E. de Marneffe, Cartulaire d'Afflighem (Louvain, 1896-1901), 125.

(12) Zoals het etymon van On, zie het eerste deel van dit opstel, 221 n. 300.

(13) Evenzo, zie ald., 221 n. 301.

(61) Deze v. ō-stam, ontleend aan laat Lat. molïna(e mv.?) ‘hetz.’, was vermoedelijk beïnvloed door de deverbatieven op Wg. *-ǐnu, zie voor deze Kluge -- Sütterlin -- Ochs, a.w., 80. Door vermenging met de -īn-stammen ontstonden n-loze vormen als Ohd. mulī ‘hetz.’, zie Braune -- Mitzka, a.w., 211-12, en vgl. W. Streitberg, Urgermanische Grammatik (Heidelberg, 1896 = 1943), 259.

(62) In het Engels moet de i-umlaut van ŭ tot y̌ van de VI^e eeuw dateren, ja waarschijnlijk van de eerste helft ervan, Luick, a.w., 167, 186, 266; in het Fries is ŭ door i-umlaut reeds vóór de oudste overlevering e of soms i geworden, zie Steller, a.w., 12; in het Oudsaksisch zou de i-umlaut van ŭ tot [y] niet geattesteerd zijn, Holthausen, a.w., 36 [ook niet in vormen als firisto ‘erste’ en wirdi ‘würde’?]; in het Nederfrankisch is hij zeker niet ouder dan de i-umlaut van a tot ė, die er wel van de VIII^e eeuw dagtekent; in het Oudhoogduits komt hij slechts in late sporen voor, Braune -- Mitzka, a.w., 32. - Aan ontronding der y van het etymon valt er wegens diens vroege romanisering niet te denken, zie de tweede helft der n. 18.

(63) -n(c)k, -ing, -nc zijn slechts grafieën voor de klankwettig ontstane [n'], zie reeds Ch. Grandgagnage, Mémoire sur les anciens noms de lieux dans la Belgique orientale (Bruxelles, 1855), 70.

(64) Zoals b.v. in de dialectische uitspraak der plaatsnamen Amay (arr. Hoei), Mettet (arr. Namen), Seny (nu onder Tinlot, arr. Hoei) en Ozo (te Izier, nu onder Durbuy, arr. Marche-en-Famenne), nl. à (y) ama, à m'tèt, sin ni en òzò, Haust, a.w., 29, 77, 33, 50. Amay - 634 (k. X^e e.) in Amanio, W. Levison, Das Testament des Diakons Adalgisel-Grimo vom Jahre 634, in: Trierer Zeitschrift VII (1932), 81 - en Mettet - hs. begin XII^e e. de Metinio (2maal), Gysseling, Woordenboek, 694 - zouden in het Francien *Amain en *Met(t)ein luiden; Seny en Ozo, die elk in een volgend deel van dit opstel uitvoerig zullen behandeld worden, *Sênin (of *Sénin) en *Ouzoin. ‘Si les autres mots ont évolué au même rythme que fa [“veen”], le caractère étudié marque notre toponymie depuis les environs de 1400’, L. Remacle, Le problème de l'ancien wallon (Liège, 1948), 70. - Indien de uitgang van Mellet uit [Wg. *]-ing ontstaan was, zoals F. Petri, Germanisches Volkserbe in Wallonien und Nordfrankreich (Bonn, 1937), 153, gelooft, en in het Waals der XI^e eeuw dus [ẹŋk] uitgesproken ware, zou hij bezwaarlijk gedenasaleerd zijn.

[p. 207]

geromaniseerd⁽⁶⁵⁾; hij is Ingweoons wegens de vroegtijdige i-umlaut van u.

Verkeerde vertaling van

Moignelée, n. van een voormalige, nu van Sambreville (arr. Namen) deel uitmakende gemeente, op 11 km ten Z.O.: dial. mougn'léye⁽⁶⁶⁾; 1192 (onecht?; or. 1198, 2 maal) Molenies⁽⁶⁷⁾; 1204 (or.) Moligniez⁽⁶⁸⁾.

Opgevat als Rom. *molīn-iāca(-) ‘plaats met molens’, afgeleid van laat Lat. molīna(e mv.?) of Rom. molīnum ‘molen’; maar in werkelijkheid ontstaan uit Rom. Munili-āca(-) ‘hoeve der Muniliī’: de naam onderging echter vroeg, onder de invloed van molīn- ‘molen’, een metathesis van n en l, welke veel later door een omgekeerde metathesis van l en [n'] teniet gedaan werd⁽⁶⁹⁾, en onderging ook, althans dialectisch, de in het Oudfrans klankwettige overgang van de o- der eerste syllabe tot [u]⁽⁷⁰⁾.

4. Golzinne, n. van een gehucht te Bossière, voormalige, nu bij Gembloers (Fr. Gembloux, arr. Namen) ingelijfde gemeente, op 8 km ten Z.O. van Sombreffe en 4 ten Z.W. van Arton: dial. golzine⁽⁷¹⁾; 1184

(65) Niet vroeger, wegens de Germaanse i-umlaut van u: zie n. 62. Niet later, wegens de romanisering van y en i tot e.

(66) Haust, a.w., 77.

(67) É. Poncelet, Chartes du prieuré d'Oignies, de l'Ordre de Saint-Augustin I = Annales de la Société Archéologique de Namur XXXI (1912), 2.

(68) Dez., Actes des princes-évêques de Liège[:] Hugues de Pierrepont, 1200-1229 (Bruxelles, 1941), 31.

(69) Waarschijnlijk onder de invloed van Wagnelée, n. van een voormalige, nu bij Fleurus (arr. Charleroi) ingelijfde gemeente, op 10 km ten N.W.: dial. wagn'léye, Haust, a.w., 116.

(70) Moign- was oorspronkelijk een met *Mogn- gelijkwaardige grafie, vgl. Soignies in het eerste deel van dit opstel, 199 n. 84, en Jamoigne in het derde, 62 n. 57. Overeenkomstig de dialectische uitspraak zou de eerste syllabe van Moignelée in het huidige Frans een ou moeten hebben.

(71) Haust, a.w., 71.

[p. 208]

(k. 1259 en k. 1263) Iohannes de Golesinis⁽⁷²⁾; 1210 (or.) Golesines⁽⁷³⁾; ...; 1265 (k. 1744, meermaals) Goulouzines⁽⁷⁴⁾.

Wg. gans-ulīnoē of wellicht gelijktijdig-Ingw. gãs-ulīnǣ, in elk geval bij de romanisering reeds geëvolueerd tot Ingw. gǫ̃sulī̌nǣ̆ (met stemhebbende s), dat.-loc. ‘gansje’, diminutief⁽⁷⁵⁾ van Wg. *gans of wellicht gelijktijdig-Ingw. *gãs ‘gans’: in het Germaans werd de vóór s staande an of ã een ã⁽³²⁾, de s in stemhebbende omgeving eveneens stemhebbend⁽¹⁶⁾, en werden de lange vocalen van suffix en casusuitgang wellicht reeds verkort⁽⁷⁶⁾; in het Romaans werden de vocalen der eerste twee syllaben als ọ's en die der derde als i overgenomen, werd de eindvocaal, die als de evolutie van de Latijnse nom.-mv.-uitgang -ae klonk, door die van de overeenkomstige acc.-mv.-uitgang -ās vervangen, verwisselden de stemhebbende s en de l van plaats onder de invloed van hetzelfde adjectief als Goeulzin (nr. 2), en verzwakten zowel de tweede als de laatste vocaal tot ə's, die pas in het Oudwaals uit de uitspraak begonnen te verdwijnen⁽⁷⁷⁾. De naam werd in het begin of het midden der VII^e eeuw geromaniseerd⁽⁷⁸⁾; hij is Ingweoons wegens de overgang van Oer- of Westgerm. an vóór s tot ǫ̃.

Verkeerde vertaling van

Lauzelle, n. van een hoeve in het bij Ottignies-Louvain-la-Neuve (arr. Nijvel) ingelijfde deel van Waver (Fr. Wavre), op 137 m hoogte, minder dan 200 m ten N.W. van een top van 140 m, en 19 km ten N.W. van Golzinne: dial. cinse dě law'jale⁽⁷⁹⁾, d.i. [sę̃s dø̣ lawžal]⁽⁸⁰⁾; ± 1095

(72) F. Rousseau, Actes des comtes de Namur de la première race, 946-1196 (Bruxelles, 1937), 58.

(73) M. Walraet, Actes de Philippe I^er, dit le Noble, comte et marquis de Namur (1196-1212) (Bruxelles, 1949), 149.

(74) D.-D. Brouwers, L'administration et les finances du comté de Namur au XIII^e siècle, Sources[:] Cens et rentes du comté de Namur au XIII^e siècle I (Namur, 1910), 30, 36, enz.

(75) Wg. *-ulīn was een dubbel diminutiefsuffix, zie voor zijn beide bestanddelen *-ul(-) en *in Kluge -- Sütterlin -- Ochs, a.w., resp. 29 en 30-31, en vgl. ald., 31, het synonieme Wg. *-ilin.

(32) Zie voor deze Ingweoonse evolutie Luick, a.w., 110, 124. ‘In einer [englischen] Runeninschrift erscheint einmal Onswini für das sonstige Ōswine (OET 128). Daß noch wirkliches n bestand, ist gewiß nicht anzunehmen; aber wohl beweist diese Schreibung, daß um jene Zeit noch nasales ō galt’, ald., 110. Bedoeld inschrift dateert volgens G. Stephens wellicht van 651, H. Sweet, The Oldest English Texts, edited with introductions and a glossary (London, 1885 = 1966), 128, vgl. 124.

(16) In het Engels, het Fries en het continentale Saksisch werd de intervocalische s reeds vóór de in de volgende noot besproken syncope gesonoriseerd, Luick, a.w., (844,) 847, 931, vgl. Steller, a.w., 29, 66, en Holthausen, a.w., 73. In het Hoogduits zou de bedoelde sonorisering sedert de VI^e eeuw geschied zijn, Braune - Mitzka, a.w., 167, vgl. echter 96.

(76) Deze verkortingen vonden in het Engels en het continentale Saksisch reeds vóór de oudste overlevering plaats, zie Luick, a.w., 289-90, en Holthausen, a.w., 47-48, 53-55, inz. 54; in het Engels moeten ze van het begin der VII^e eeuw dateren, Luick, a.w., (292,) 321.

(77) Zie n. 36. De grafieën Goulouzines van 1265 hebben denkelijk de invloed van het ald. vermelde goloser ondergaan.

(78) Niet vroeger, om dezelfde reden als Goeulzin (nr. 2): zie n. 38. Niet later, wegens het feit dat de eindvocaal in het Germaans nog niet tot e gesloten was: zie n. 130.

(79) Haust, a.w., 108.

(80) Haust's grafie ě en haar equivalent ě stellen gewoonlijk [ø̣], maar soms ook [ø̣] voor, zie L. Remacle, Atlas linguistique de la Wallonie 1 (Liège, 1953), 59; en ě is ae [d.i. [ø̣]] in het lidwoord lě te Ottignies, ald., 181.

[p. 209]

Auzele⁽⁸¹⁾; 1107-28 of 1130-45 (k. 1669 van het or.) curti de Ausele⁽⁸²⁾; 1111 (k.) curtim de L'Ausele... curti de Ausele, 1147 (or.) curtim de ausele, ± 1147 (or.) curtim... quę dicitur alausele [Gysseling leest al Ausele⁽⁸³⁾]⁽⁸⁴⁾;...; 1204 (k. 1362) terram... iuxta auysele⁽⁸⁵⁾;...; 1265 (or.) maison de Laweselle⁽⁸⁶⁾.

Opgevat als Rom. *auc-ella ‘gansje’, diminutief van laat Lat. auca ‘gans’; maar in werkelijkheid ontstaan uit Kelt. ouxsellā ‘hoge (plaatsen)’, gesubstantiveerd o. mv. van *ouxsellos ‘hoog’ (bij Kymr. uchel, Corn. huhel, Bretons uc'hel⁽⁸⁷⁾), een toponiem waarvan de romanisering echter volksetymologisch gewijzigd werd tot de reeds geassibileerde vorm van het vermelde Romaanse diminutief⁽⁸⁸⁾: de naam werd later door de evolutie van diens simplex beïnvloed⁽⁸⁹⁾, hierdoor aan die van Rom. *acūcella ‘naaldje’ gelijkgemaakt - een diminutief van Lat. acus ‘naald’ dat voortleeft in Naams aw'jale

(81) J. Tarlier -- A. Wauters, Géographie et histoire des communes belges[:] Province de Brabant, Canton de Wavre (Bruxelles, 1864 = 1963), 3 (zonder bron).

(82) R. Hanon de Louvet, L'origine de l'église mariale et du prieuré bénédictin de Basse-Wavre, à la fin du XI^e siècle, in: Wavriensia I (1952), 68.

(83) Woordenboek, 599.

(84) de Marneffe, a.w., 35, 36, 120, 121.

(85) Ald., 328.

(86) J. Martin, La ferme et le domaine de Lauzelle, in: Wavriensia XVIII (1969), 128.

(87) J. Pokorny, Indogermanisches Etymologisches Wöterbuch I (Bern, 1959), 1107. Vgl. de vele toponymische vertegenwoordigers van het woord, hoofdzakelijk in Frankrijk, bij A. Holder, Altceltischer Sprachschatz III (Leipzig, 1913), kol. 61-62, en vooral F. Lot, Recherches de toponomastique, in: Mélanges H. d'Arbois de Jubainville... A l'occasion du 78^e Anniversaire de sa naissance (Paris, z.d.), 169-72.

(88) In Zwitserland komt er een soortelijke volksetymologische interpretatie voor: ‘Die oberste Alp des Misox, über die der S. Bernardinopaß ins Hinterrheintal führt, hieß gall.... *Ouksello-. *Ouksello- fiel im Romanischen lautlich mit dem Ergebnis von *aucellus “Vogel” zusammen [?], wurde als “Vogel” gedeutet: der Paß hieß früher it. Ulzello, Olcello, Ocello, rätoroman. Utschegl (Campell), dt. der Vogel (1277,...), Vogler (16. Jh.,...), Vogelberg (...); latinisiert: Mons Avium 10. Jh.,...’, J. Hubschmied, Sprachliche Zeugen für das späte Aussterben des Gallischen, in: Vox Romanica III (1938), 99.

(89) Laat Lat. auca werd in het oudste Frans oe, maar in het Oudluiks awe, zie J. Haust, Médicinaire liégeois du XIII^e siècle et médicinaire namurois du XV^e (Manuscrits 815 et 2769 de Darmstadt) (Bruxelles, 1941), 100, 124. Het Luikse woord luidt nu åwe; het Naamse is ọ̄w [d.i. [ōw]], von Wartburg, a.w., I (Bonn, 1928), 169: blijkbaar heeft dit laatste een sterkere velarisering ondergaan. Het oorspronkelijk behoud van de beklemtoonde a in het Waalse woord is een archaïsme, Remacle, Ancien wallon, 44; hier zal de syncope der uit c ontstane g zo vroeg gebeurd zijn dat de voorgaande u consonantisch werd en zulks de monoftongering van au tot ǫ belette.

[p. 210]

‘aaltje’ -⁽⁹⁰⁾, en onderging tenslotte de prothesis van het bepaald lidwoord.

5. Enhaive⁽⁹¹⁾, n. van een wijk te Jambes, voormalige, nu bij Namen (Fr. Namur, arr. Namen) ingelijfde gemeente, op 10 km ten N.O. van Floreffe en 9 ten Z.W. van Thon: 1231 (k.) Anheve⁽⁹²⁾;...; 1273 (or., 3maal) Anheve⁽⁹³⁾; 1286 (or.) Anhaive⁽⁹⁴⁾. Vgl. Basse-~, n. van een andere wijk te Jambes: dial. al basse-an(h)ḗve⁽⁹⁵⁾, d.i. [al bas ã(h)ēf].

Wg. and-hauƀud, bij de romanisering reeds geëvolueerd tot Ingw. and- of zelfs anhâv^xd (met^x = u of o, en wellicht stemloze d's of d), letterlijk ‘tegen-hoofd’, d.i. ‘tegen een weg of iets dergelijks gelegen voorzijde (= meestal smalle zijde) van een akker’ (bij Oe. andhéafdu mv. [van *andhéafod], Ofri. and-, ondhâved)⁽⁹⁶⁾: in het Germaans werd de au

(90) J. Haust, Étymologies wallonnes et françaises (Liège -- Paris, 1923), 18, vroeg zich af of de Waalse vorm van Lauzelle niet l'aw'jale moest gespeld worden, m.a.w. of die vorm niet bestond uit het bepaald lidwoord en Naams aw'jale ‘petite anguille’, dat hij terecht verklaarde uit [Rom. *acūcella,] een diminutief van Lat. acus ‘aiguille’. J. Herbillon, Un toponyme d'avenir: Lauzelle, à Ottignies, in: Revue belge de Philologie et d'Histoire XLVIII (1970), verwerpt terecht de mening dat Lauzelle een -sali-naam zou zijn (773-74), en steunt het etymologisch voorstel van Haust, doch met dien verstande dat het etymon hier de topografische betekenis ‘petite pointe’ zou hebben: immers, ‘le territoire de Lauzelle forme une pointe caractéristique venant s'insérer entre les territoires de Corroy-le-Grand et d'Ottignies’ (774). Op de verklaring van Naams aw'jale uit Rom. *acūcella valt er niets aan te merken: de spoorloze verdwijning der eerste c tussen vocaal en ū, de evolutie der tweede tussen vocaal en e tot Naams [ž] en de overgang van -ella tot Naams [al] zijn streng klankwettig. Dat Lauzelle echter een andere oorsprong moet hebben dan de soortnaam, daarop wijzen, behalve Golzinne, de namen van verschillende naburige plaatsen, nl. Gentinnes, op 11 km ten Z.W., La Hulpe (Nl. Terhulpen), op 10½ km ten N.W., Huppaye, op 19½ km ten N.O., en Leuven, op 23 km ten N.O.: deze vier namen, die we hier niet uitvoerig kunnen bespreken, berusten op Germaanse etyma die alle door verkeerde vertaling moeten ontstaan zijn van een toponiem dat als Lat. auxilia, mv. van auxilium ‘hulp’, geïnterpreteerd werd - blijkbaar het etymon van Lauzelle, dat aan de ligging van de plaats goed beantwoordt.

(91) Op de kaart van België op 1:25.000, blad 47/7-8 (1980), beter Anhaive gespeld; de beste spelling ware evenwel Anhève.

(92) V. Barbier, Histoire du monastère de Géronsart, de l'ordre des chanoines réguliers de Saint-Augustin (Namur, 1886), 233.

(93) Deux testaments namurois, in: Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique VII (1870), 493, 494, 494.

(94) C.-G. Roland, Toponymie namuroise I = Annales de la Société Archéologique de Namur XXIII (1899-1903), 344.

(95) Haust, Enquête, 75.

(96) Het Oudengels meervoud wordt door T. Toller, An Anglo-Saxon Dictionary based on the manuscript collections of the late J. Bosworth..., Supplement (Oxford, 1908-21), 80, terecht vertaald met ‘headlands, the unploughed ground at the end of the furrows where the plough was turned’. Aan het Oudfriese woord daarentegen schrijven K. von Richthofen, Altfriesisches wörterbuch (Göttingen, 1840), 962, en F. Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch (Heidelberg, 1925), 3, de betekenis ‘Gegendamm’ toe. Het woord komt voor in de zin thi dikaldirmon hach to wetande... alle riuchte ondhafda, K. von Richthofen, Friesische rechtsquellen (Berlin, 1840), 124 (zonder aanduiding van de vocaallengte); het heeft blijkbaar dezelfde betekenis als Mnl. anthooft ‘hoofd, d.i. voorzijde van een huis, erf of perceel lands, gelegen tegen een straat, een weg, een kade, een dijk, een waterscheiding, een haag of een water - van een stuk land dus meestal de smalle zijde, van een huis de voorgevelzijde’, A. Beekman, Middelnederlandsch Woordenboek XI: Aanvullingen en verbeteringen op het gebied van dijk- en waterschapsrecht, bodem en water, aardrijkskunde, enz. ('s-Gravenhage, 1941), kol. 18. Het in Zwitserland gebruikelijke Dt. Anthaupt betekent trouwens nu nog ‘Kopfende eines Ackers, auf welchem der Pflug gewendet wird[,] und zwar zunächst als Teil des eignen Grundes’, F. Staub -- L. Tobler -- R. Schoch, Schweizerisches Idiotikon II (Frauenfeld, 1885), kol. 1498. Zie voor de oorsprong van het prefix Wg. *and- ‘tegen’ Pokorny, a.w., 48-49. - Het voorstel van E. Gamillscheg, Germanische Siedlung in Belgien und Nordfrankreich I (Berlin, 1938), 100 n. 2 en 109 n. 2, om het toponiem te verklaren als een deverbatief van [Waals] *enhevi ‘émonder’, bij Luiks héve ‘entaille’, mv. ‘émondes, branches coupées’, hêvi [lees hévî] ‘entailler’, stuit op de An- der oudste grafieën en de an-, d.i. ã-, der dialectische uitspraak.

[p. 211]

tot â gemonoftongeerd⁽⁹⁷⁾, werden de einddentalen der eerste en der derde syllabe wellicht reeds stemloos⁽⁹⁸⁾, en werd de interconsonantische misschien zelfs gesyncopeerd⁽⁹⁹⁾; in het Romaans verzwakte de laatste vocaal tot een ə, die pas in het Oudwaals uit de uitspraak begon te verdwijnen⁽¹⁰⁰⁾, werd de beklemtoonde â in open syllabe tot [ē]

(97) Wg. au werd tot â gemonoftongeerd in het Oudfries, Steller, a.w., 14; soms tot ‘â’, maar meestal tot ‘ô’ in het Oudsaksisch, Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch, 18, 39. Volgens O. Bremer, Ethnographie der germanischen Stämme, in: H. Paul, Grundriss der germanischen Philologie² III (Strassburg, 1900), 862-63, geven Osa. ‘â’ en ‘ô’ bij benadering dezelfde klank weer, nl. å̂; volgens Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch, 18, behoort Osa. ‘â’ tot een aantal ‘friesische Eigentümlichkeiten’ van louter grafische aard; volgens E. Rooth, Saxonica[:] Beiträge zur niedersächsischen Sprachgeschichte (Lund, 1949), 75, waren echter de bedoelde ingweonismen ‘als Großbestand echt altsächsischer Sprachgebrauch des Gesamtgebietes’, te Merseburg ‘dank ihrer besonders günstigen Überlieferung treuer bewahrt als kaum sonst’. Zo Osa. ‘â’ een klank verbeeldde die in de VIII^e eeuw - althans door de nakomelingen der oorspronkelijke, Ingweoonse Saksen - [ā] werd uitgesproken, dan kan Enhaive zowel door Oostingweonen als door Friezen gesticht zijn.

(98) Zie voor het Engels Luick, a.w., 865-66: ‘Die Verschlußlaute verloren schon frühaltenglisch [ald., 931: “Seit dem 7. Jahrh.”] ihren Stimmton, wenn sie nicht unmittelbar auf den Tonvokal folgten, sondern entweder durch einen anderen Konsonanten von ihm getrennt waren oder in nachtoniger Silbe standen’. Vgl. voor het Oudsaksisch Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch, 83-84.

(99) In het Oudfries is de eind-d na n niet zelden weggevallen en het prefix and- dientengevolge vaak a- geworden, Steller, a.w., 29; in het Oudsaksisch is d tussen consonanten ‘öfter durch Assimilation geschwunden,..., besonders im Präfix and-’, Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch, 83, 84.

(100) In het Romaans viel de evolutie der laatste vocaal met die van Lat. a samen, omdat alle andere Latijnse klinkers in de eindsyllabe der paroxytona reeds verdwenen waren, behalve na sommige consonantengroepen.

[p. 212]

gepalataliseerd⁽¹⁰¹⁾, viel de interconsonantische dentaal weg - zo dit nog niet geschied was -, en verdween geleidelijk ook de postvocalische der laatste syllabe. De naam werd tegen het midden of het eind der VIII^e eeuw geromaniseerd⁽¹⁰²⁾; hij is Ingweoons wegens de monoftongering van Wg. au tot â.

Verkeerde vertaling van

Erpent, n. van een voormalige, nu eveneens bij Namen ingelijfde gemeente, op 1½ km ten N.W. van een top van 215m en 1½ ten Z.O. van Enhaive: dial. èrpint⁽¹⁰³⁾, d.i. [ęrpę̃]; 1140 (or.) Erpenz⁽¹⁰⁴⁾.

Kelt. are-pennin acc., letterlijk ‘voor-hoofd’, opgevat als ‘voorzijde (= meestal smalle zijde) van een akker’ (bij [Middel] Iers airchenn)⁽¹⁰⁵⁾, maar hier veeleer met de betekenis ‘vóór het hoofd (= bij de top gelegen plaats)’; in elk geval samengesteld uit het prefix are- ‘bei, vor, bes. östlich von’⁽¹⁰⁶⁾ en *penno- ‘Haupt’ (bij Mkymr. penn, Ocorn. pen, Bretons penn)⁽¹⁰⁷⁾, doch als compositum anders verbogen dan het

(101) ‘... die Zeit des Wandels von a zu ē .. ist schwer zu bestimmen......, aber schon 838 findet sich der Eigenname Guandromaer im Urkundenbuch von Redon und... im ersten Viertel des IX. Jahrh. Nodelus für Natalis im Polyptychon Irmi[n]onis’, Meyer-Lübke, a.w., 65, 66. De reeds in 1286 geattesteerde ai van onze plaatsnaam is een omgekeerde grafie voor [ē]: Fr. maître ‘meester’ luidt mḗs te Lives-sur-Meuse, op 2½ km ten N.O., Remacle, Atlas I, 187.

(102) Niet vroeger, wegens het behoud der laatste vocaal als ə in het Romaans: zie n. 100. Niet later, wegens de Romaanse palatalisering van â tot [ē]: zie n. 101.

(103) Haust, Enquête, 72.

(104) Évrard, Documents relatifs à l'abbaye de Flône, in: Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique XXIII = 2^e série VII (1892), 305.

(105) Arepennis is in het Latijn geattesteerd als een Gallisch woord voor ‘semiiugerum’, d.i. wat meer dan 1250 m²; in het middeleeuws Latijn duidde het ook een vijfde van een stadie aan, d.i. nagenoeg 36m. Als Gallisch woord beantwoordt het aan [Middel]Iers airchenn, dat behalve zekere lengtemaat ook ‘chacun des deux petits côtés de la pièce de terre labourable’ aanduidde, H. d'Arbois de Jubainville, Documents irlandais publiés par M. Windisch, in: Revue celtique XII (1891), 162. In het Oudiers en het oudere Middeliers luidde het vergeleken woord airchinn, Dictionary of the Irish Language, Based mainly on Old and Middle Irish Materials (Dublin, 1913-76), A, kol. 174. ‘Auszugehen... ist wohl von dem... Sinne der “Stirnseite eines Feldes”. Wenn der Ackerstreifen eine durch Herkommen festgelegte Breite hatte, konnte diese leicht zu einer Maßeinheit werden’, R. Much, Arepennis, in: Zeitschrift für Celtische Philologie XVII (1928), 79.

(106) Aangehaald naar Pokorny, a.w., 812. Vgl. andere hiermee samengestelde plaatsnamen bij Holder, a.w., I (Leipzig, 1896), kol. 188, en III, kol. 664.

(107) De laatste drie vormen naar H. Pedersen, Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen I (Göttingen, 1909), 130 (en 157), 157, 130; zie voor de uitgangsvorm ald., 381, 492, Holder, a.w., II (Leipzig, 1904), kol. 966, en ons opstel ‘Zum uralischen Substrat des Gallischen’, in: Onoma XVI (1971), 76(-77). Het compositum is vergelijkbaar met een synoniem van het boven, n. 96, geciteerde Anthaupt, Dt. dial. Für- of Vorhaupt, ‘das fast wie eine Kontrafaktur [d.i. een leenvertaling van arepennis] aussieht, ohne doch notwendigerweise eine solche zu sein’, Much, a.o., 80.

[p. 213]

tweede bestanddeel⁽¹⁰⁸⁾: in het Romaans werd nn hypercorrect door nd vervangen⁽¹⁰⁹⁾, de eerste e als middenvocaal vóór het accent gesyncopeerd, en de begin-a vóór gedekte r tot ę gepalataliseerd⁽¹¹⁰⁾. Daar er tussen de schepping van de naam Enhaive en de romanisering ervan zeker niet drie eeuwen verlopen zijn, zal men te of nabij Erpent Keltisch gesproken hebben tot diep in de Merovingische tijd⁽¹¹¹⁾.

6. Huy (Fr.) = Hoei (Nl.), n. van een stad (arr. Hoei), hoofdzakelijk aan de rechteroever van de Maas en de monding van de Hoyoux, vlak ten N.O. der spits van een voorgebergte, op 17 km ten N.O. van Thon, 10 ten Z.O. van Marneffe en 12 ten Z.W. van Aineffe: dial. hu, hǽ ter plaatse⁽¹¹²⁾, hū te Jandrain-Jandrenouille⁽¹¹³⁾, d.i. resp. [hy, hø, hȳ]; 2^e helft VI^e - midden VIII^e e. (solidus) CHOAE, (trientes) CHOAE (4maal), CHOE (5maal), COEH [voor *CHOE], CHO, CHOIV (3maal)⁽¹¹⁴⁾, (trientes) CHOAE, CHOE (3maal), HOE, CHO (2maal), CHOIV, HOIO, CHOI (2maal)⁽¹¹⁵⁾; 744? (k. XIII^e e.) in Hogio⁽¹¹⁶⁾;...; 862 (or.) in portu Hoio⁽¹¹⁷⁾. - Hierbij: 634 (k. X^e e.) Choinse ecclesie⁽¹¹⁸⁾; 768-81

(108) Zie Pedersen, a.w. II (Göttingen, 1913), 11.

(109) Fr. arpent en Oudspaans arapende, die een oude landmaat aanduiden, zijn beide uit [de accusatief van] *arependis ontstaan, von Wartburg, a.w. I, 135. Weliswaar werd Oerkelt. nd in het jongere Oudiers, het Oudkymrisch en het Oudbretons n(n), Pedersen, a.w. I, 114; ‘Mais il ne faut point supposer [pour le gaulois arepennis] une forme plus ancienne avec -nd-... le mot irlandais [airchenn] est un composé de cenn 'tête, bout', qui n'a jamais eu -nd-. Et même sans le rapprochement avec irl. airchenn on sera obligé d'admettre que arepennis n'a pas eu nd; car devant nd un e serait devenu i en gaulois’, dez., recensie van von Wartburg, a.w., Lieferung 1-5, in: Litteris II (1925), 88, 89. De nd zal hypercorrect zijn: ‘Daß -nd- im Spätgallischen (wie im Irischen und im Britannischen) zu -nn- wurde (...), das zeigen die zahlreichen Beispiele, wo vermeintlich korrekteres, feineres -nd- an Stelle von älterem -nn- durchdrang’, Hubschmied, a.o., 58 n. 4. De Kelten zullen arepennis in het Romaans vaak *arependis uitgesproken hebben, zoals de Walen bij het Fransspreken Fr. artiste niet zelden hypercorrect tot artistre vervormen.

(110) Wel uit reactie tegen de omgekeerde overgang in de XII^e eeuw, zie Meyer-Lübke, a.w., 90-91.

(111) Tot dezelfde conclusie leidde ons de studie van andere plaatsnamen in Condroz, waarop we hier niet nader kunnen ingaan.

(112) Haust. Enquête, 28.

(113) J. Herbillon, Toponymes hesbignons (Hi- à Hy-), in: Bulletin de la Commission Royale de Toponymie & Dialectologie XXXIX (1965), 73.

(114) M. Prou, Catalogue des monnaies françaises de la Bibliothèque Nationale[:] Les monnaies mérovingiennes (Paris, 1892), 262, 262-63, 261-63, 263, 263, 264.

(115) Penningkabinet bij de Koninklijke Bibliotheek van België.

(116) J. Halkin -- C.-G. Roland, Recueil des chartes de l'abbaye de Stavelot-Malmedy I (Bruxelles, 1909), 45.

(117) Ald., 85.

(118) Levison, a.o., 80.

[p. 214]

(denarius) CHOGIS⁽¹¹⁹⁾; 840-55 (denarius) HOGISE MONETA⁽¹²⁰⁾. - Vgl.

a. Hoyoux, n. van het riviertje dat aldaar in de Maas uitmondt: dial. Hoyou (zonder lidwoord) (112); 874-75 (k. ± 1044) in vico Hoio, super fluvium eiusdem [Gysseling leest eiusde⁽¹²¹⁾] nominis Hoio⁽¹²²⁾; ± 1106 (k. XIII^e e.) molendini super Hoiolum⁽¹²³⁾.

b. Manhouie†, n. van een stadswijk aan de linkeroever van de Maas, nu deel van Huy-Petite omstreeks de avenue de Batta: 1250 (k. -1910 van het or.) en Manhoie⁽¹²⁴⁾; 1280 [of eerder 1270?] (or.) en manhoie... (2maal) maison de manhoie⁽¹²⁵⁾;...; 1311 (or.) en Mahoie⁽¹²⁶⁾;...; 1398 en mainhoie, 1773 (or.) porte de Manhouie⁽¹²⁶⁾.

Wg. hãhǣ, bij de romanisering reeds geëvolueerd tot Ingw. hǫ̃^he of hǭ^he en nadien nog tot hō, dat.-loc. van *hãh ‘hiel (= voorgebergte)’ (bij Oe. hōh⁽¹²⁷⁾)⁽¹²⁸⁾: in het Germaans werd de vóór h staande ã tot ǫ̃ gevelariseerd⁽³²⁾, de eindvocaal verkort⁽⁷⁶⁾, de intervocalische h geleidelijk opgegeven⁽¹²⁹⁾, de ǫ̃ tot ǭ gedenasaleerd (33), de eind-ae tot e

(119) M. Prou, Catalogue des monnaies françaises de la Bibliothèque Nationale[:] Les monnaies carolingiennes (Paris, 1896), 131, en Penningkabinet bij de Koninklijke Bibliotheek van België.

(120) R. S(errure), Notice sur deux trouvailles de monnaies carlovingiennes, faites dans la province de Drenthe (Pays-Bas) II: Trésor d'Emmen, in: Bulletin mensuel de numismatique et d'archéologie II (1882-83), 187, vgl. E. Gariel, Les monnaies royales de France sous la race carolingienne (Strasbourg, 1883), 322-23.

(121) Woordenboek, 519, 528.

(122) Bethmann, a.w., 420.

(123) K. Hanquet, La Chronique de Saint-Hubert, dite Cantatorium[:] Nouvelle édition (Bruxelles, 1906), 122.

(124) R. Dubois, Les rues de Huy (Huy, 1910), 373 n. 2.

(125) M. Wilmotte, Études de Philologie Wallonne (Paris, 1932), 119, 120. (Ald., 121, luidt de datum: ‘lan... .MCC. & LXX.’)

(126) J. Herbillon, Toponymes hesbignons (Ma- à My-), in: Bulletin de la Commission Royale de Toponymie & Dialectologie XLIII (1969), 65. Zie voor de juiste ligging van het stadspoortje Dubois, a.w., 373(-74).

(126) J. Herbillon, Toponymes hesbignons (Ma- à My-), in: Bulletin de la Commission Royale de Toponymie & Dialectologie XLIII (1969), 65. Zie voor de juiste ligging van het stadspoortje Dubois, a.w., 373(-74).

(127) Zie het derde deel van dit opstel, 58 n. 26. Oe. hōh ligt ten grondslag aan Heugh- en Hough-toponiemen, zijn datief-locatief aan heel wat Hoe-, Hoo- en Hooe-namen, zie A. Smith, English Place-Name Elements I (Cambridge, 1956), 256-57, en E. Ekwall, The Concise Oxford Dictionary of English Place-Names (Oxford, 1960⁴), 233-34.

(128) De door Gamillscheg, a.w., 8-9, voorgestane verklaring van Huy uit Oudfrankisch *hôhî [juister *hǫ̂hī] ‘Hôhe’ stuit op de oudste vormen van de stadsnaam: vóór de VIII^e eeuw luidde het Frankische woord immers *hauhi.

(32) Zie voor deze Ingweoonse evolutie Luick, a.w., 110, 124. ‘In einer [englischen] Runeninschrift erscheint einmal Onswini für das sonstige Ōswine (OET 128). Daß noch wirkliches n bestand, ist gewiß nicht anzunehmen; aber wohl beweist diese Schreibung, daß um jene Zeit noch nasales ō galt’, ald., 110. Bedoeld inschrift dateert volgens G. Stephens wellicht van 651, H. Sweet, The Oldest English Texts, edited with introductions and a glossary (London, 1885 = 1966), 128, vgl. 124.

(76) Deze verkortingen vonden in het Engels en het continentale Saksisch reeds vóór de oudste overlevering plaats, zie Luick, a.w., 289-90, en Holthausen, a.w., 47-48, 53-55, inz. 54; in het Engels moeten ze van het begin der VII^e eeuw dateren, Luick, a.w., (292,) 321.

(129) In het Engels is ‘h im Inlaut zwischen stimmhaften Lauten, namentlich Vokalen, um den Beginn unserer Überlieferung ausgefallen, wenn der Ton voranging. In unseren ältesten Texten zeigen sich noch einige h-Schreibungen (...), die aber traditionell sein können. Der Vorgang hat sich also wohl kurz vorher, ungefähr im achten Jahrhundert, vollzogen’, Luick, a.w., 869, vgl. 931. In het Oudfries is de intervocalische h verdwenen, Steller, a.w., 34. In het Oudsaksisch is ze vaak verdwenen, soms bewaard, Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch, 75.

[p. 215]

gesloten⁽¹³⁰⁾, en deze door de nu onmiddellijk voorafgaande, nog open of reeds gesloten ō opgeslorpt⁽¹³¹⁾; in het Romaans werd de nog slechts licht of zelfs niet meer genasaleerde beklemtoonde vocaal als ǭ overgenomen, ontstond er tussen deze en de volgende e een overgangs-i̭⁽¹³²⁾, werd de beklemtoonde ǭ hiervoor tot uǫ gediftongeerd⁽¹³³⁾, verdween geleidelijk de eindvocaal en werd de triftong uǫi̭ herleid tot ui̭, dat in het Frans [ɥi] en in het Waals [ȳ̆, ø] is geworden⁽¹³⁴⁾. Nl. Hoei berust niet op een Ingweoonse vorm, maar op een geromaniseerde met ǭi̭, uǫi̭ of wellicht reeds ui̭. De plaatselijke Germaanse vorm stierf pas na het begin der VIII^e eeuw uit⁽¹³⁵⁾, doch de naam werd reeds op het eind der VII^e of in het begin der VIII^e geromaniseerd⁽¹³⁶⁾; hij is Ingweoons wegens de overgang van Wg. ã tot ǭ > ō. De andere Huy's in Wallonië, die veel later geattesteerd zijn⁽¹³⁷⁾ en geen doubletten hebben, moeten alle door migratie ontstaan zijn. - De geromaniseerde vorm van de stadsnaam

(130) In het Fries, het continentale Saksisch en het Hoogduits speelde de evolutie van Wg. -ǣ tot e zich vóór de oudste overlevering af, maar in het Engels voltrok ze zich ten tijde ervan: ‘um die Zeit unserer ältesten [englischen] Denkmäler... wurde [unbetontes] ae jedweder Herkunft zu e, welches schon in unseren ältesten Texten manchmal an Stelle des meist bewahrten ae geschrieben wird. So... [in] wulfe, “dem Wolfe”’, Luick, a.w., 299, 300, vgl. 321 (‘Ende des 7., erste Hälfte des 8. Jahrh.’).

(131) In het Engels werd na de verdwijning der intervocalische h de daarop volgende e door de voorgaande vocaal opgeslorpt, zie ald., 221. ‘Die Kontraktionen, welche durch den Ausfall des h veranlaßt wurden,..., sind in derselben Periode, bald nach jenem Ausfall, erfolgt’, ald., 225, vgl. 267 (‘Anfang des 8. Jahrh.’). - In dezelfde taal was de reflex van Wg. ā vóór nasaal ‘im siebenten Jahrhundert... noch ein å̄-Laut, rückte dann aber ziemlich rasch zu geschlossenem ō vor.... Derselbe Wandel ergriff auch nasaliertes ā, welches später zu reinem Vokal wurde’, ald., 124.

(132) Kenmerkend voor het Oudwaals zijn ‘i et w comme semi-voyelles de liaison en hiatus: Noiel [= Fr. Noël]... loions [= Fr. louons “loven”]’, M. Valkhoff, Philologie et littérature wallonnes[:] Vade-mecum (Groningen -- Batavia, 1938), 46. Het is niet waarschijnlijk dat de geromaniseerde vorm beïnvloed werd door het -iolus-diminutief Hoyoux, daar dit in de vroege middeleeuwen nog niet geattesteerd is. - De grafieën Chogis en Hogise, beide met g voor i̭, geven een met Rom. -is(-) < Lat. -ēns- van de stadsnaam afgeleid adjectief weer, al of niet in gesubstantiveerde vorm.

(133) Zie Meyer-Lübke, a.w., 60-61.

(134) Fr. cuir ‘leder’ luidt te Hoei kūr [d.i. [kȳr]], Remacle, Atlas I, 125.

(135) Vermits hij na het ontstaan van de Romaanse nog tot hō evolueerde.

(136) Niet vroeger, wegens de Germaanse overgang van de eind-ae tot e: zie n. 130 en vgl. de romanisering van Golzinne (nr. 4). Niet later, wegens het feit dat die e nog niet was opgeslorpt door de voorgaande ō, maar in het Romaans nog geapocopeerd werd: zie n. 131 en vgl. n. 21.

(137) Al die namen werden opgesomd door Herbillon, Toponymes hesbignons (Hi- à Hy-), 72-73.

[p. 216]

ging ook de Hoyoux aanduiden, maar werd als hydroniem reeds vroeg door zijn -iolus-diminutief verdrongen. Later werd dit diminutief op een aantal andere Waalse beken overgedragen⁽¹³⁸⁾. - Manhouie† was ook etymologisch ‘het kleinere Hoei’: Man- was immers een reflex van Lat. minus o. ‘kleiner’⁽¹³⁹⁾, en -houie (d.i. [huj]) had pas na de middeleeuwen -hoie (d.i. [hǫj]) verdrongen⁽¹⁴⁰⁾, dat wel door ‘Rückbildung’ uit een diminutief van de stadsnaam was onstaan⁽¹⁴¹⁾. - Deze laatste is te beschouwen als een

Goede vertaling van

Ben, n. van het hoofddeel van ~-Ahin, voormalige, nu bij Hoei ingelijfde gemeente, aan de rechteroever van de Maas, op½ km ten N.W. van een voorgebergte, 1½ ten Z.W. van de spits ervan en 4½ ten Z.W. van Hoei: dial. bin, maar bèn-ahin⁽¹⁴²⁾, d.i. resp. [bę̃, bęn ahę̃]; 1061 (or.) Bens⁽¹⁴³⁾; 1127 (or.) Bens, 1183 (or.) Benz⁽¹⁴⁴⁾.

Kelt. bennon acc. (en nom.?) ‘punt, hoorn (= landpunt, voorgebergte)’ (bij Middeliers benn?)⁽¹⁴⁵⁾.

(138) Ook hùn namen werden opgesomd door Herbillon, ald., 72-74.

(139) Herbillon, Toponymes hesbignons (Ma- à My-), 65, verklaarde reeds de naam uit Lat. [*]minus Hoyum ‘petit Huy’, ging op het verschil tussen -ho(u)ie en Huy niet in, en suggereerde, met het oog op [Luiker] Waals mons ‘moins’, een vroege plaatselijke overgang van õ tot å̃, ã, voorts gedenasaleerd tot â. Waarschijnlijk liep echter de evolutie van Ofr. meins ter plaatse niet over *mõi̭n(s), maar rechtstreeks over *mãi̭n(s) (vgl. de grafie van 1398) tot *mã(n).

(140) Aan Fr. feuille ‘blad’ beantwoordt in het oostelijke Luikerwaals het type foye, maar in het westelijke en in het grootste deel van het Naams het type fouye, dat uit het vorige kan ontstaan zijn; te Luik zelf zegt men naast fouye ook [nog?] foye, Remacle, Atlas I, (156-)157.

(141) Denkelijk heette de wijk aan de linkeroever oorspronkelijk zowel ‘Hoeitje’ als ‘Kleiner-Hoei’, versmolten beide benamingen tot ‘Kleiner-Hoeitje’ en werd dan het suffix ‘-tje’ als overbodig weggelaten, maar bewaarde ‘Hoei’ in de samenstelling de vorm die het in de afleiding, vóór het accent, aangenomen had. Een soortgelijke, wel eveneens door regressie te verklaren ‘onregelmatigheid’ biedt Luiks (archaïsch) moy(e) voor Fr. muid ‘mud’: vgl. het klankwettige moyou voor Fr. moyeu ‘naaf’.

(142) Haust, Enquête, 29.

(143) Prou, a.w., 40.

(144) Ch. Piot, Documents relatifs à l'abbaye de Solières, in: Compte rendu des séances de la Commission royale d'histoire, ou recueil de ses bulletins, 5^e série IV (1894), 11, 14.

(145) Het bestaan van *benno- in het Gallisch blijkt o.a. uit het van *Canto-benno-afgeleide adjectief Cantobennicus (mōns), nu (mont) Chanturgue (in Auvergne), zie Holder, a.w. I, kol. 753, vgl. kol. 400. Het Gallische woord is zeker verwant met - en kan beantwoorden aan - Middeliers benn, dat Pokorny, a.w., 96, vertaalt met ‘Horn, Gipfel’ en waarvoor hij een Indogermaans etymon *bn̥d-no- of *bend-no- ‘vorspringende Spitze’ vermoedt. Het boven aangehaalde Dictionary of the Irish Language, B, vermeldt voor benn inderdaad de betekenissen ‘mountain, crag, peak, point; crest, summit’ (kol. 74) en ‘horn of animal’ (kol. 75), doch stipt ook aan dat het overdrachtelijk ‘of outline of land’ gebruikt werd: benn do thir ‘horn of land [= landpunt, voorgebergte]’ (kol. 74). - Enkel vermeld wordt hier een andere goede vertaling van Ben, nl. Huccorgne, op 6 km ten N.W.

[p. 217]

De overige Romaanse toponiemen die om fonetische redenen van Ingweoonse oorsprong moeten zijn, zullen we, samen met hun Keltische en Romaanse ‘inductoren’, in het vijfde deel van dit opstel verklaren.

Brussel.

J. Devleeschouwer,

Onderzoeksleider van het N.F.W.O.