Naamkunde. Jaargang 19

[p. 195]

De familienaam Vuylsteke

Toen ik enkele jaren geleden in mijn studie over de Middelieperse persoonsnamen een verklaring moest geven voor de 13de-eeuwse toenaam Wuilsteke, heb ik kortweg geschreven; ‘Meestal beschouwd als bijnaam voor een luie kleermaker’⁽¹⁾. Ik heb het toen braafjes gehouden bij de gangbare etymologie van de toenaam, een vijftal jaren voordien ook nog verwoord door F. Debrabandere als verklaring voor de 14de-eeuwse Wervikse toenaam Vuulsteke/Wulsteque. Hij schreef: ‘Wordt algemeen beschouwd als beroepsbijnaam voor een luie kleermaker’⁽²⁾.

Men zou me dus terecht van plagiaat kunnen beschuldigen. Niettemin wou ik me toen bewust distantiëren van de toch ook al voorzichtige formulering van Debrabandere. Daarom heb ik ‘beroepsbijnaam’ door ‘bijnaam’ en ‘algemeen’ door ‘meestal’ vervangen, daarmee suggererend, bijna voorspellend zelfs, dat die ‘algemeenheid’ wel eens een deuk zou kunnen krijgen. Ik dacht toen namelijk ook al vaag aan een totaal andere mogelijkheid, maar ik heb een en ander liever eerst nog wat laten rijpen. Een heilig huisje breekt men zo maar niet onbezonnen af.

Ik overdrijf misschien een beetje wanneer ik zeg: ‘een totaal andere mogelijkheid’. Ook volgens mij immers betekent Vuylsteke, naar de vorm een zinwoord, ‘hij die traag steekt, naait’, zoals Debrabandere schrijft, maar ik weiger die naam daarom te beschouwen als een beroepsbijnaam voor een luie kleermaker. Het lijkt me namelijk nogal onlogisch dat er alleen voor een luie kleermaker een beroeps(bij)naam zou bestaan en b.v. niet voor een luie timmerman of een naarstige wever.

Het is inderdaad een feit dat de toenamen die op een appreciatie berusten, steevast behoren tot de categorie van de bijnamen, niet tot die van de beroepsnamen. Dat is begrijpelijk. Een bijnaam is immers bijna per definitie een spotnaam, die dus op een subjectieve, inzonderheid negatieve appreciatie berust, terwijl een beroepsnaam een bij uitstek objectief gegeven is, dat in dat opzicht eerder neutraal dient te zijn.

(1) W. Beele, Studie van de Ieperse persoonsnamen uit de stads- en baljuwsrekeningen (1250-1400). Handzame 1975, II p. 626.

(2) F. Debrabandere, Studie van de persoonsnamen in de kasselrij Kortrijk (1350-1400). Handzame 1970, p. 470.

[p. 196]

De naamsvorm alleen al wijst ook in dezelfde richting. Zinwoorden zijn namelijk zelden of nooit beroepsnamen. Gewoonlijk zijn het bijnamen, bij voorkeur met een pejoratieve kleur. Dat geldt niet alleen voor appellatieven als deugniet, flapuit en waaghals, maar ook voor eigennamen als Gadergoed, Quistecoren en Schimmelpenninck.

Vooral talrijk zijn hier de toenamen die betrekking hebben op natuurlijke behoeften zoals eten en drinken. Ik denk o.m. aan Meugeveel, Slokop of Zwelgebake en Bitebier, Drinkebier of Prizebier. Ook de twee familienamen waaraan ik nog niet zo lang geleden een korte bijdrage gewijd heb, liggen toevallig in dezelfde betekenissfeer: Spinnewyn uit *Spennewijn: ‘hij die zich spent (= onthoudt) van wijn’⁽³⁾ en Cau(we)ra uit Cauweradde: letterlijk ‘hij die rap kauwt’⁽⁴⁾.

Vermits het ons nu niet onbekend is dat woorden als steken en naaien, naast hun gewone letterlijke betekenis ook nog een obscene bijbetekenis (gehad) hebben, die ook naar een natuurlijke behoefte verwijst, is er voor mij geen twijfel meer mogelijk. M.a.w. de hier besproken middeleeuwse toenamen en de daaruit gesproten familienamen Vuylsteke, Vulsteke, Vuylsteek en Vuylsteker zijn eigenlijk nooit beroepsbijnamen voor een luie kleermaker geweest. Dat is natuurlijk ook het geval voor een aantal Duitse toenamen op -stich die gewoonlijk nog als ‘Schneiderübernamen’ verklaard worden: Faulstich⁽⁵⁾, Vuilstig, Seltenstich, Vilstich, Weitstich⁽⁶⁾ en Vielstich⁽⁷⁾. Stuk voor stuk zijn het bijnamen die ook voor een obscene interpretatie van -stich in aanmerking kunnen komen.

Dat we daar in de woordenboeken niet veel van terugvinden is natuurlijk te verklaren door de puriteinse afkeer voor ‘onkiesche woorden’ die in de vorige eeuw tot een verregaande censuur geleid heeft. Maar zo waterdicht is die dan ook weer niet. In het WNT b.v. is er bij de trefwoorden steken, steek en steker, en ook bij naaien, telkens een item ‘in obscoenen zin’ te vinden, met excerpten die niets aan duidelijkheid te wensen overlaten. Een kleine bloemlezing daaruit wordt hier in voetnoot

(3) Vlaamse Stam XXI (1985), nr. 6 p. 273-274.

(4) Vlaamse Stam XX (1984), nr. 6 p. 265-266.

(5) E. Schwarz, Sudetendeutsche Familiennamen aus vorhussitischer Zeit, Köln 1957, p. 88.

(6) St. Hagström, Kölner Beinamen des 12. und 13. Jahrhunderts. Uppsala 1949, p. 276-277; Zur Inversion in deutschen Satzwörtern. Uppsala-Wiesbaden 1952, p. 40.

(7) J. Brechenmacher, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Familiennamen. Limburg/Lahn 1957-1963, I p. 460.

[p. 197]

gegeven⁽⁸⁾. Ik voeg er ook nog het in het MW onverklaarde substantief nodenay/nodinnay aan toe, dat alleen uit ‘Die Rose’ van Heinric van Aken opgetekend werd. Ook dat moet een dergelijk zinwoord zijn, dat letterlijk betekent: ‘hij die node naait’⁽⁹⁾. Het kwam o.m. voor als toenaam in Ieper⁽¹⁰⁾ en Oudenaarde⁽¹¹⁾.

Bovendien heb ik in het oudste Rijselse Poorterboek (1291-1355) een toenaam Foupau aangetroffen, die ik als een equivalent van Vuylsteke en Nodenay kan beschouwen: een zinwoord samengesteld uit de verbale stam van ofra. fo(u)tre uit lat. futuere: ‘(een vrouw) beslapen’ en ofra. pau uit lat. paucum: ‘weinig’; dus ‘hij die weinig...’. In dezelfde bron vind ik trouwens ook nog een toenaam Foucaplain, vermoedelijk de tegenhanger van Foupau⁽¹²⁾.

Vuylsteke is dus zeker geen alleenstaand geval. Het grote verschil met

(8) Bij steken (WNT XV 1188): ‘Ik zal jou daar op tegenspreken, (Zey Venus), want ik droom wel eens Dat ik gequetst word of gesteken, En dat gemeenlyk binnens beens’ - ‘Geen beter raet, as dat hyse eens lustigh steeckt onder heur korte ribbe’ - ‘Als de Neut wort groen, En de Meit krijgt haar; Zo is 't dat de Neut wil breken. En de Meit wil zijn gesteken’.
Bij steek (WNT XV 941): ‘Je weet noch een recepte om te helpene Mannen zynde van ghebreke hout wiens dync ghemeenelic voor steke vout ende ghepartuert zyn met jonghe wyfuen. Comme vry tot my om een verstyfuen’ - ‘'t Meysje kreegh wel vijftigh steken, En sy bleef allijck wel staan’ - ‘Een ongelukkige steek is haast gedaan, (sey de Vryer) en hy had sijn Maîtres onder de knien gehad’ - ‘Krygt zy een steek in haar kombuis. 't Is ver van haar bruin oogen’ - ‘'t Is met dit vegten zo geleegen, krygje al een steek het heeft geen nood, Daar blyft er zelden een van dood’.
Bij steker (WNT XV 1244): ‘Hij is een goede steeker onder de hennen’.
Bij naaien (WNT IX 1345-6): ‘Ghy dencken dat een ander by jou wyf komt naeyen, Neen vaer jou wyf is te eerelijck van ghemoet’ - ‘Zouw Jonker beunaas by de buuren gaan uit naaijen?’ - ‘En laetje kousje naayen van d'een of d'ander Heer’ - ‘Och naeien is so goeden dinc... Al zwelt mijn buycxken niet te min Metten nayekorf gae ick uyte’ - ‘'t Wyf dat met d'oogen gluyrt, en met haer gangen draeyt, 't Is wonder, zoo-ze niet met anders garen naeyt’.

(9) De context is de volgende; ‘Si (de vrouw) soude énen (man)... hebben ochte meer...; want daer help (var. die aert helpt) sere der naturen, die haer soude slaen de nodenay (var. die haer sere soude maken de nodinnay)’, maar oorsprong en betekenis van het woord zijn onbekend, aldus MW IV 2477. Het woord naeyen: ‘vleselijke gemeenschap oefenen’ is er echter wel bekend: ‘De genen die vele yoyen of nayen, vallen die wijnbraeuwen seer of’ (MW IV 2087).

(10) W. Beele, o.c., II p. 425.

(11) P. Van Butsele, Poorter- en Struucboek van Pamele-Oudenaarde (1319-1590). Handzame 1972, p. 11. Het betreft een dictus-naam en de spelling is: noede naij.

(12) Dit originele Poorterboek berust in het Rijselse stadsarchief. Ik heb er betreffende Foupau en Foucaplain resp. volgende excerpten uit genoteerd: 1302 thumas foupau li cordewan(ier)s 85r, 1304 gilles foupau li boulenghiers dasc 15r, 1328 jeh(ans) foupau filz jeh(an) foupau 42v, 1329 jeh(ans) foupau de senghin en melentois 44v, 1329 pier(es) foupau de senghin 75v; nicoles foucaplain dit caduche filz henry 68v.

[p. 198]

het Franse equivalent ligt evenwel hierin dat er bij dit laatste zelfs niet aan een luie kleermaker gedacht kan worden. Man en paard worden er immers genoemd, zodat dubbelzinnigheid uitgesloten is.

Dat wil nu echter niet zeggen dat men dergelijke bijnamen altijd strikt woordelijk dient op te vatten. Net als de bekende naam Boileau (en ook Spinnewyn b.v.) kan men Vuylsteke in de tegenovergestelde richting reïnterpreteren: niet als bijnaam dus voor iemand die zich van een en ander onthoudt, maar als bijnaam voor iemand die zich allesbehalve onthoudt, m.a.w. iemand die men veeleer *Veelsteke zou moeten noemen.

Het ziet er zelfs naar uit dat een dergelijke reïnterpretatie daadwerkelijk plaats gevonden heeft in de familienaam Merlevede, die blijkbaar uit Mel(e)vede ontstaan is⁽¹³⁾. Mel(e)vede is immers samengesteld uit mnl. meluw: ‘zacht, week’ + vede: ‘(mannelijke) roede’, Het jongere Merlevede, met epenthetische r dus, zou dan gemakkelijk ontstaan kunnen zijn door bijgedachte aan mnl. maerle, merle: ‘mannelijk’, zodat het geheel uiteindelijk precies het tegenovergestelde is gaan betekenen. Ik wil maar zeggen de naamdragers Vuylsteke niet per se aan de viriliteit van hun verste stamvaders hoeven te twijfelen.

Ieper

Wilfried Beele

(13) W. Beele, o.c., II p. 394.