Naamkunde. Jaargang 19

[p. 191]

Vocalisering en eigennamen

In zijn artikel The vocalization of /l/ in Standard Dutch, a pilot study of an ongoing change (LIN 1986: 189-198) wijst P.Th. van Reenen op de voortschrijdende vocalisering van /l/ in een aantal posities in het moderne standaard Nederlands. Op grond van zijn enquête komt hij tot de conclusie dat de bedoelde vocalisatie het frequentst optreedt voor fricatieven en het minst vaak aan het woordeinde.

Als voorbeelden noemt hij, p. 193, o.a.: twaalf, Belg, els, schoolgaan, die dan ongeveer klinken als: twaawf, bewg, ews, schoowgaan.

Dit taalfeit uit het moderne Nederlands zou als een vernieuwing (vernieling?) kunnen worden opgevat, immers Van Reenen wijst erop, dat (1) volgens Van Haeringen (1949: 34-35) en Zwaardemaker en Eykman (1928: 210) de Nederlandse /l/ ca. vijftig jaar geleden nog helder was en dus op de eerste stap van de later in een aantal posities veronderstelde reeks /l/ > [ɫ] > /w/ stond en dat (2) volgens Van Haeringen (1949: 304) in het Middelnederlands de /l/ alleen gevocaliseerd werd voor d, t indien voorafgegaan door a, o. De eerste uitspraak lijkt overigens nogal ongenuanceerd, de tweede incompleet.

Het (Voor)Middelnederlands kende dus volgens Van Haeringen de /l/ en, in de gegeven positie, de allofoon [ɫ]. Deze werd gevocaliseerd tot [w] en viel samen met de /w/. Hierdoor ontstond een situatie waarbij in het Middelnederlands van de genoemde allofonen alleen /l/ overbleef. Deze stand van zaken bleef intact tot het begin van deze eeuw (cf. Van Haeringen, Zwaardemaker en Eykman t.a.p.), waarna de situatie zich geleidelijk wijzigde in de door Van Reenen gegeven toestand: vocalisering van /l/ tot een w-achtige klank voornamelijk in Holland en Utrecht en bij voorkeur voor fricatieven.

Nu beperkt Van Reenen zich bij zijn waarnemingen tot het moderne standaard Nederlands, een grootheid die geen Middelnederlands equivalent heeft. Anderzijds kent het Middelnederlands grote dialectische variatie, die, hoewel hier in mindere mate optredend, voor de moderne periode door Van Reenen buiten beschouwing gelaten is.

Dit is, zeker bij een pilot-study, uiteraard zijn goed recht en de hierna aan te dragen gegevens zijn dan ook in eerste aanleg bedoeld als aanvullingen, zodat te gelegener tijd een completer beeld van problematiek rond de vocalisering van /l/ in het Nederlands geboden kan worden.

[p. 192]

Aan de hierboven gesignaleerde incongruentie tussen de moderne en de Middelnederlandse situatie zit voor het probleem van de vocalisering n.l. een aantal haken en ogen.

Als bekend is de vocalisering van /l/ in de opgegeven positie in het Middelnederlands niet in het hele taalgebied doorgevoerd; met name de oostelijke dialecten hebben zich op grote schaal aan deze klankverandering onttrokken. Ook in het moderne Nederlands is deze dialectische eigenaardigheid blijven voortbestaan. De afwezigheid van de nieuwe vocaliseringsgolf in juist die gebieden die ook in het Middelnederlands al vocaliseringsresistent waren, is nu niet direct een verrassing.

In feite doet dit natuurlijk niets af aan de constatering van Van Reenen dat in het oosten van ons taalgebied de /l/ niet gevocaliseerd wordt, maar het geeft wel een mogelijkheid tot een historische verklaring van dit verschijnsel: in het oosten is de allofoon [ɫ] van /l/ van oudsher onbekend, althans minder manifest.

Daarnaast staat weer dat in andere dialectgebieden, buiten de Randstad, er een duidelijk tendens tot vocalisering van de /l/ bestaat, ook in andere posities dan de hierboven genoemde. Weijnen 1966: 252 wijst op Limburg, Westvlaanderen en Zuidoostvlaanderen (... voor willekeurige consonant... a.w). Als voorbeelden noemt hij kauf ‘kalf’ en vouk ‘volk’. Voor (Frans-) Vlaanderen geeft De Bo nog vauput ‘valput’.

Een tweede punt is dat de tendens tot vocalisering in het Middelnederlands beslist te eng ingekaderd wordt, wanneer men uitsluitend de positie a,o - d,t in beschouwing neemt.

Evenwel is, juist als in het moderne Nederlands, de vocalisering als ‘ongoing change’ in de geschreven taal niet te betrappen. Het middel schrift is te grof om de fijnere nuances te noteren en het woordbeeld zit te vast in het hoofd van de schrijver om kleine verschuivingen op te merken. Maar anders dan in de moderne taal staan ons geen bandopname en de schriftelijke enquête met fonetische notatie als additioneel hulpmiddel ter beschikking. Dit beperkt onze speurtocht naar gevallen van vocalisering tot die instanties waarin een (beginnend?) schrijver meer op zijn gehoor dan op zijn geheugen spelde en tot die situaties waarbij een ondoorzichtig woordbeeld tot aarzelingen bij de schrijver leidde. Dit laatste is heel duidelijk het geval bij eigennamen.

Uit het klassieke geval, vocalisering voor d, t indien voorafgegaan door a, o, is ons bekend dat de gevocaliseerde /l/ als u wordt genoteerd. De vraag is of dit de enig mogelijke notering is. Wanneer we voor Baudewin < *bald-win ook aantreffen: Baduwin [Oudenbiezen 1280],

[p. 193]

voor scoudich ‘schuldig’ ook scudech [Bernissem 1301] of voor ghescauden ‘gescholden’ ook: ghescoden [Maaseik 1364], kan men zich afvragen of dit schrijffouten zijn, dan wel een andere, minder expliciete manier om de vocalisering van de l te noteren. In dit verband rijst de vraag naar de status van gevallen als: Muken naast Mulken, cf. in het officiële Latijn domino de Mulken en in de volkstaal den heren van Muken, en verder gevallen als Oebeke naast Oelbeke, Comont naast Colmont [alle Oudenbiezen 1280], hoebrugghen [Maastricht 1294] naast hoelbrugghen. Dit zou betekenen dat vocalisering van /1/ ook optrad voor k, b en m. Niettemin zouden we dit graag wat meer expliciet genoteerd zien. Welnu, de notatie van gevocaliseerde /l/als u zien we (1) voor k in Gotscauc (= Godschalk), Schauchoven (= Schalkhoven) [Oudenbiezen 1280], (2) voor b in Aubrecht (= Albrecht), Wauborghen (= Walburgis) [Maastricht 1294], wellicht ook Vubrecht (= Volbrecht) [Oudenbiezen 1280] en (3) voor m in Swaumen (= Swalmen) [Oudenbiezen 1280].

Deze gevallen schijnen te wijzen op een neiging tot vocalisering van de /l/ voor b, k, m indien voorafgegaan door a, o, u.

Nu heeft Van Reenen in het moderne Nederlands een voorkeur geconstateerd voor de positie vóór fricatieven. Ook hiervoor zijn in het Middelnederlands voorbeelden [alle Oudenbiezen 1280] aan te halen. Vooreerst de eigennaam gen. sing. Oedoufs (= Odolf) en het toponiem Woufscule (= Wolfskuil), beide voor f, waaraan zijn toe te voegen hauf ‘half’, virdehauf ‘drie en een half’, haufsceide lett. half-scheide ‘helft’. In de positie voor g kunnen we noteren gaughe ‘galg’, voor s misschien kausie ‘verharde weg’ naast kalsi(d)e, maar waarschijnlijk is dit laatste woord in beide varianten rechtstreeks uit het Pikardisch overgenomen.

Tenslotte is er nog een derde geval waaruit men vocalisering zou kunnen afleiden, n.l. wanneer enerzijds de l nog wel geschreven, maar anderzijds ook de u al genoteerd wordt: aulde ‘oude’, haulden ‘houden’ (beide Neerrepen 1361). Dan zou uit een spelling als poulre (Mechelen 1299) voor polre ‘polder’ ook een aanzet tot vocalisering af te leiden zijn. In dat geval zou ook de positie voor r in het geding zijn, hoewel men hier, in de gesproken taal, ook al aan een (niet genoteerde) d-achtige overgangsklank tussen de l en de r kan denken.

Samenvattend kan men stellen, dat het Middelnederlands een neiging tot vocalisering van de /l/ vertoonde, en die deels ook voltrok, in de volgende omstandigheden:

1)	In het westen en zuiden van het taalgebied voor d, t indien voorafgegaan door a, o.

[p. 194]

2)	In het zuidoosten van het taalgebied bovendien voor b, f, g, k, m en misschien voor r en s, steeds indien voorafgegaan door a, o, u.

Overigens is het nog aardig in dit verband op te merken dat de synkope (vocalisering?) van l in de moderne sub-standaardtaal, zoals in as(jeblief) en zukke ‘zulke’ ook reeds in dezelfde woorden in het Middelnederlands voorkwam: assodon = ‘also daen’ ‘zodanig’ [Oudenbiezen 1280], alsuc [Drongen 1294], alsuken [Brugge 1292, Mechelen 1350], alsuker [Utrecht 1293].

Nog sterker treedt dit verschijnsel in het Frans-Vlaams aan de dag, cf. uit De Bo: azoo ‘alzo’, haf ‘half’, makander ‘elkaar’, cf. ned. mekaar; wuk ‘wulk’; in wek ‘welk’ zal wel van regelrechte synkope sprake zijn.

Wat de vocalisering zelf betreft is er dus weinig nieuws onder de zon; wel voor wat - door de geschiedenis heen - de vatbaarheid van de verschillende gewesten voor dit verschijnsel aangaat.

Geraadpleegde werken

Bernissem = Typoscript van dr. M. Gysseling van het oudste goederenregister van de Commanderij van Bernissem te Sint-Truiden, Hasselt RA, nieuw fonds no. 207.

De Bo = Bo, L.L. De, Westvlaamsch idioticon, Gent 1892.

Gysseling, M., Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), 's-Gravenhage 1977.

Van Haeringen 1949 = Haeringen, C.B. van, Neerlandica, 's-Gravenhage.

Lin 1986 = Beukema, Frits en Aafke Hulk (eds.), Linguistics in the Netherlands 1986, Dordrecht/Riverton (USA).

Moors, J., De oorkondentaal in Belgisch-Limburg van circa 1350 tot 1400, Brussel (Tongeren), 1952.

Oudenbiezen = Buntinx, J. en M. Gysseling, Het oudste goederenregister van Oudenbiezen (1280-1344), deel I, Tekst, Tongeren 1965.

Weijnen 1966 = Weijnen, A.A., Nederlandse dialectkunde, Assen.

Zwaardemaker e.a. 1928 = Zwaardemaker, H. en L.P.H. Eijkman, Leerboek der Phonetiek, Haarlem.

Leiden, oktober 1986

W.J.J. Pijnenburg