Naamkunde. Jaargang 19

[p. 186]

Over de benaming Payot

In onze verhandeling ‘De liederen van de Brabantsche Omwenteling van 1789’ (Doct. Germ. filol., K.U. Leuven, 1933) staan er op een totaal van honderdveertien liederen veertien afgedrukt waarin de benamingen Pagnot, Pagniot, Panjot, Pajot, Payot en Paiot voorkomen, telkens in de betekenis van ‘soldaat van het Oostenrijks leger’ maar een paar malen uitdrukkelijk als ‘Zuidnederlands huursoldaat in soldij genomen door de Oostenrijkse bezettingsmacht’. Zulks blijkt uit de volgende versregels:

Viertig duyzend Patriotten
Wel gewaepent en gemoed
Zullen d'Inlandsche Pagnotten
Ligten in het kort den voet

Wanneer het Patriottenleger na de slag van Turnhout op 27 oktober 1789 de Oostenrijkse troepen tot in Luxemburg verjaagt, lopen heel wat (inlandse) Pagnotten naar de Patriotten over:

Boere-Jongers Patriotten
Hebt couragie, schept maer moed
Geene Vygen of Pagnotten
Geen van all' ons vreezen doet
Ziet de Vygen nu eens swygen
Den Pagnot word Patriot

Vijgen was de schimpnaam voor de keizersgezinden.

Pagnot is de meest voorkomende benaming, maar in een andere druk van één zelfde lied vindt men de schrijfwijze Paiot in plaats van Pagnot.

Pagnot is de vervlaamsing van de Franse schimpnaam pagnote, die huurling en vervolgens soldaat zonder vechtlust betekent en zelf afgeleid is van het Italiaans pagnotta = rond brood; het is een soldaat die om den brode dienst neemt. (Denken we aan de nog gebruikte uitdrukking ‘gamellenboeffer’ voor een beroepssoldaat).

Ook de Patriotten worden aangetrokken door soldij en eten. J. Staes⁽¹⁾ citeert:

(1) J. Staes, De Belgische Republiek van 1790. Antwerpen, 1889.

[p. 187]

 

Jongens, laet ons nu gaen vechten

 

't Is voor God en onze rechten

 

Vivat Heyntje Van der Noot

 

Tien stuyvers en een pond brood

Het zoeken naar de oorsprong en de betekenis van Payot is ontstaan naar aanleiding van de uitgave in 1846 van een boek van Franciscus Twyfelloos, schuilnaam van F.-J. de Gronckel: 't Payottenland gelyk het van oudtyds gestaen ende gelegen is. Voor De Gronckel betekent Payot hetzelfde als Patriot. Die bewering houdt geen steek.

J.B. Vervliet⁽²⁾ verklaart de benaming Pagnot: ‘vervlaamscht Fransch schimpwoord, wordt gebruikt in den zin van lafhertigen soldaat’ maar legt geen verband met Payot. Nochtans komen beide schrijfwijzen met dezelfde betekenis in verschillende liederen voor. Hij verwijst naar De Gronckel.

Bij Jan Lindemans⁽³⁾ lezen we: ‘Payot zou een volksnaam zijn om de “soldats du pays” te onderscheiden van de vreemde soldeniers’. En verder: ‘Payot, later Piot, bleef het woord voor onze populaire inlandsche infanteristen’. De veel voorkomende en bekende benaming Pagnot, onder meer vervormd tot Payot, betekent evenwel niet ‘inlands infanterist’ in de Patriottenliederen maar wel huursoldaat in Oostenrijkse dienst.

Dat Piot = soldaat bij het voetvolk afgeleid is van Payot is niet meer dan een gissing. Waarschijnlijker is het verband met het Spaans piota = voet, waarnaar onder meer Schuermans verwijst in zijn Algemeen Vlaams Idioticon.

Albert Carnoy⁽⁴⁾ vraagt zich af of Payot te maken heeft met het Frans paillotte, de benaming voor een omheining in leem en stro zoals er destijds veel in het Payottenland zouden geweest zijn. In een latere publikatie⁽⁵⁾ trekt hij deze uitleg terug na een mededeling gedaan door

(2) J.B. Vervliet, Over de benaming ‘Pagnot’. Ons Volksleven II (1890), 62-65.

(3) Jan Lindemans, De Naam Payottenland. Eigen Schoon & De Brabander IX (1926), 145-152. Jan Lindemans, Nog over den oorsprong van het woord ‘Payot’. Eigen Schoon & De Brabander XIV (1932), 349-352.

(4) Albert Carnoy, Origine des Noms de Lieux des Environs de Bruxelles, Bruxelles, A. Bieleveld, s.d., 141-142: Le Payottenland.

(5) Albert Carnoy, Origines des noms des communes de Belgique. Louvain, Éditions Universitas, 1949, p. 536.

[p. 188]

L. Goemans in de Kon. Commissie voor Toponymie en Dialectologie⁽⁶⁾ onder verwijzing naar onze studie⁽⁷⁾.

We weten dus wat Pagnot en al de grafische en fonetische afwijkingen ervan betekenen: huurling, soldaat zonder vechtlust. Maar zulks verklaart nog niet waarom De Gronckel zijn geboortestreek het Payottenland heeft genoemd.

Een loutere veronderstelling: zou het niet kunnen dat er in het garnizoen te Brussel veel soldaten waren uit de streek die De Gronckel later Payottenland heeft geheten? Volgens J. Ruwet⁽⁸⁾ kwamen 3.689 rekruten op de 12.038 in 1786-1787 uit Brabant en de heerlijkheid Mechelen; zij maakten met 30,6 procent de sterkste groep uit. Een onderzoek van de betaalstaten (berustend in het Kriegsarchiv te Wenen) zou in dit verband de moeite waard zijn.

(6) L. Goemans, Korte nota over Payot: vermeld in het Verslag over de werkzaamheden der Commissie in 1941. Handelingen van de Kon. Commissie voor Toponymie en Dialectologie XVI (1942), p. 4.

(7) J. Grietens en E. De Goeyse, Het Volkslied onder de Brabantsche Omwenteling van 1789 (Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde (Gent), Reeks VI, Nr. 62). Leuven, De Vlaamsche Drukkerij, 1940.

(8) Joseph Ruwet, Soldats des régiments nationaux au XVIII^ème siècle. Bruxelles, Palais des Académies, 1962.

Uittreksels uit Patriottenliederen
Brabantse Omwenteling 1789

Pagnot

De nederlaeg der Royalisten (11)

De flesch aen 't gat!
Ah! ziet hem eens met zyn Pagnotten
De flesch aen 't gat
Wegloopen als een Hannegat

Het vaederland verlost van veele rampen (36)

De Galge voor den Patriot
Stont opgeregt door den Pagnot

Opwekking tot de Brabandsche Buyten-Lieden (43)

[p. 189]

 

Boere-Jongers Patriotten⁺

 

Hebt couragie, schept maer moed

 

Geene Vygen of Pagnotten⁺

 

Geen van all' ons vreezen doet

 

Ziet de Vygen nu eens swygen

 

Den Pagnot word Patriot⁺

Tot de vetlappen (50)

Reeds, met duyzende Helden
Bethoonen zig bereyd
Om zonder angst, te velde
Te leveren den stryd
Gy gaet, Pagnotten, ‘ertegen botten
Breekt op, 't is meer als tyd

Zegenprael der vroome Patriotten (77)

Braev’ Patriotten
Stekt den kop uyt tot aen de Son
Gy die met Keyzers gewelt weet te spotten
Jae morbleu! gy spot met al zyn Kanon
Jae morbleu! gy spot met d'Alton
En zyn Pagnotten

Henegouw (92)

Kloeke braeve Patriotten
Die niet zullen agterstaen
Om die Rakkers en Pagnotten
Tot den laesten te verslaen

Eersten brief van Colin aen Liese (108)

Viertig duyzend Patriotten
Wel gewaepent en gemoed
Zullen d'Inlandsche Pagnotten
Ligten in het kort den voet

Tweeden brief van Colin aen Liese (109)

Vyfthien hondert Patriotten
Met de Waepens in de hand
Staen gereet om de Pagnotten
Gaen te bieden tegenstand

+ In een andere druk van hetzelfde lied

+ Paiotten

+ PAIOT

[p. 190]

Liedeken (113)

Men zag dan de Patriotten
Nemen het geweer in d'hand
Om te jagen de Pagnotten
Of hun te slaen in het zand

Payot

Liedeken (42)

'T was ook tyd want de Payotten
Kwamen s'anderdags van Diest
Eer men van ons Patriotten
Of van anderen bystand wist

Pajot

(Zonder titel) (106)

Vivant onze Patriotten
Vivat Turnhout! laet het ras
Der Pajotten noch bespotten
Dat hen onverwinbaer was

Panjot

Oorlog-lied (54)

Den Boer die Patriot wilt zyn
Moet aenstonds volgen dezen tryn
Dit zal hem doen erleven
Wilt hy niet zyn van dit complot
Dat hy dan loopt als 'nen Panjot

Pagniot

Vreugden-zang... Tongerlo (82)

Die vreugden zyn voor ons alleen
Voor trouwe Belgen Patriotten
Maer voor geen Schelmen of Pagniotten
Neen, zeker neen

De cijfers verwijzen naar de nummering van de liederen in het genoemde boek⁽⁷⁾ van Dr. J. Grietens en Dr. E. De Goeyse: Het Volkslied onder de Brabantsche Omwenteling van 1789.

Leuven

Mon de Goeyse

(7) J. Grietens en E. De Goeyse, Het Volkslied onder de Brabantsche Omwenteling van 1789 (Kon. Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde (Gent), Reeks VI, Nr. 62). Leuven, De Vlaamsche Drukkerij, 1940.