Naamkunde. Jaargang 18

[p. 159]

Karakterisering en beschrijving via persoonsnamen

In een recent artikel over ‘De invloed van persoonsnamen op woordenschat en woordvorming’⁽¹⁾ heeft K. Roelandts niet alleen een overzichtelijke synthese van het appellatief gebruik van persoonsnamen gegeven, maar tevens een uitgebreid aantal voorbeelden uit verschillende taalgebieden en kulturen grondig onderzocht. Ons baserend op de erg waardevolle typologie, door Roelandts uitgewerkt in voornoemd artikel, kunnen we de volgende types van klasseverandering⁽²⁾ - gepaard met een verandering in referentiële kapaciteit⁽³⁾ - van eigennamen naar appellativa onderscheiden:

(1) K. Roelandts, De invloed van persoonsnamen op woordenschat en woordvorming. Gedenkboek Michiel Mispelon (Kortemark - Handzame, 1982), p. 431-448.

(2) Deze klasseverandering kan op uiteenlopende wijzen achterhaald en beschreven worden (in funktie van de morfo-syntaktische strukturen van elke taal): b.v. met behulp van parameters als het gebruik van lidwoorden of andere bepalende elementen bij de eigennaam in appellatief gebruik, het gebruik van het meervoudsmorfeem, de afwezigheid van een familienaam, bijzonderheden in de spelling, enz.

(3) In verband met deze notie, zie mijn opstel ‘Linguistic Considerations on Reference’ in J. Van Der Auwera ed., The Semantics of Determiners. London, 1980, p. 166-188.

1. Persoonsnamen als karakteriserende soortnamen.

1.1. Hier dienen eerst de via een of andere ‘kontiguïteitsrelatie’⁽⁴⁾ met een ding verbonden eigennamen vermeld te worden. Onder kontiguïteitsrelatie versta ik b.v. de relatie tussen uitvinder (of ontdekker/maker) en de ‘nieuwe’ kulturele of wetenschappelijke entiteit, b.v. calepino < (Ambrogio da) Calepino⁽⁵⁾. In sommige gevallen is deze relatie vrij indirect, b.v. een Vergilius, als aanduiding van een (al of niet autograaf) manuskript, of van een tekst (of het ganse oeuvre) van deze Romeinse literator. In nog andere gevallen is deze relatie

(4) Voor het gebruik van de noties ‘kontiguïteit’ en ‘similariteit’ en hun relevantie voor de taalkundige studie van afasie, metafoor, en lexikale strukturen, zie R. Jakobson - M. Halle, Fundamentals of Language (Paris - The Hague, 1956), hoofdstuk II, en R. Jakobson, Essais de linguistique générale (Paris, 1963), p. 43-67 ‘Deux aspects du langage et deux types d'aphasie’.

(5) Voor calepino (en vergelijkbare gevallen als volt, ampère, sandwich, poubelle,...), zie Roelandts, a.c., p. 433.

[p. 160]

gebaseerd op een konnotatie, b.v. bij de woorden ‘een Rubens’, voor een bier dat zou moeten smaken als het (Brabantse) bier uit de Gouden Eeuw, of ‘een Voltaire’, voor een (type van) zetel dat in de Franse XVIII^e-eeuwse salons vaak voorkwam. Een ander bekend voorbeeld is de benaming Donatus/Donat/Donait/Donoit gegeven aan vele middeleeuwse grammatika-handboeken, die gebaseerd zijn op de Ars minor en/of Ars maior van de Romeinse grammatikus Aelius Donatus⁽⁶⁾. Binnen deze kategorie kunnen ook voornamen geplaatst worden, zoals b.v. de door Roelandts⁽⁷⁾ vermelde gevallen bobby (<Robert Peel), teddy boy/ted(dy) (<Edward VII).

1.2. In een tweede groep dienen de door een ‘similariteitsrelatie’ met een zaak, instelling en vaak eigenschap verbonden eigennamen vermeld te worden. Onder ‘similariteitsrelatie’ verstaan we de relatie van vergelijking of van partiële identiteit (X is een y zoals Y er één was, of: X is evenals Y een instantie van ‘y-heid’)⁽⁸⁾. Zo kan men iemand een Cresus (zo rijk als...), een Methusalem (zo oud als...), of een Job (zo arm als...) noemen; of, op grond van andere eigenschappen, een Hercule(s), een Judas, een Quisling, enz. Belangrijk is hierbij dat de eigennaam van de persoon op wie de nieuw ontstane soortnaam teruggaat als paradigma fungeert voor de personen op wie de soortnaam toepasbaar wordt⁽⁹⁾. Dit paradigmatisch fungeren is gebaseerd op een overeenkomst in kenmerken, die het prototype van de klasse en de verschillende realisaties (tokens) ervan voldoende karakteriseren (vergelijk met het fonologische symbool dat voor een klasse van klanken staat, die op voldoende wijze gekarakteriseerd worden als behorende tot het foneem in kwestie). Natuurlijk is het zo dat niet alle gebruikers van deze soortnamen zich bewust zijn van de oorsprong ervan. Dit is echter een probleem dat buiten de grenzen van de taalkundige beschrijving, strikt geïnterpreteerd, valt.

Als voorlopige konklusie is het interessant te wijzen op de asymmetrie tussen de appellativering via een kontiguïteitsrelatie en die via een

(6) Over het enorme sukses van de Ars minor en Ars maior van Donatus, zie de indrukwekkende synthese van L. Holtz, Donat et la tradition de l'enseignement grammatical. Paris, 1981.

(7) Zie Roelandts, a.c., p. 434.

(8) Het symbool y staat hier voor de tot soortnaam geworden eigennaam Y.

(9) Dit geldt natuurlijk niet voor de van eigennamen afgeleide soortnamen besproken onder 1.1.: de historische figuur Voltaire (François Marie Arouet) is niet het paradigma van een reeks teksten.

[p. 161]

similariteitsrelatie: de laatste veronderstelt steeds een benoeming van een type of soort van individuën - de similariteit geldt binnen een klasse van elementen die alle het semantische kenmerk [+ Persoon] hebben -; bij appellativering via een kontiguïteitsrelatie wordt deze beperking precies doorbroken.

2. Persoonsnamen als aspektuele beschrijvingsnamen.

Onder beschrijvingsnamen verstaan we deskriptieve termen die persoonsaanduidend zijn, maar de persoon niet zozeer identificeren als een specimen van een kategorie (klasse/paradigma), maar slechts één trek uit het (meestal uitwendig) gedrag of uit het voorkomen van een individu lichten.

Een belangrijk verschil tussen de als beschrijvingsnamen gebruikte persoonsnamen en de als karakteriserende soortnamen gebruikte persoonsnamen is dat de eerste niet teruggaan op een referentieel gebruikte eigennaam⁽¹⁰⁾, terwijl het tweede type in oorsprong een unieke referent (hoe weinig we hier ook over weten) veronderstelt. Met andere woorden, bij het type van de als karakteriserende soortnaam gebruikte eigennaam kan men een kausale theorie⁽¹¹⁾ gebruiken om op te klimmen naar de associatie (via kontiguïteit) tussen een persoon X en een type waarvoor hij als paradigma (of ‘eerste voorbeeld’) fungeert. Bij een als beschrijvingsnaam funktionerende persoonsnaam stelt zich de vraag niet naar de identiteit van het prototype. Vandaar twee opvallende kenmerken van dit type:

(1)	het onomastisch materiaal bestaat alleen uit voornamen, en meestal ‘vlakke’ voornamen, die erg gebruikelijk zijn binnen een bepaalde gemeenschap;
(2)	de persoonsnaam wordt vaak uitgebreid met een bepaling die juist de specifieke trek aangeeft.

Voorbeelden hiervan zijn jan, piet, hannes, tist, tone, trees, trien⁽¹²⁾. Voor de naam Jan heeft Roelandts reeds een flink aantal deskriptieve gebruiken genoteerd: Jan Kritiek, Jan Krediet, Jan Perfekt, Jan Vlegel,

(10) Zie Roelandts, a.c., p. 435, waar de term ‘niet-geïdentificeerde antroponiemen’ wordt gebruikt.

(11) Voor de kausale theorie in verband met de interpretatie van eigennamen, zie het artikel van S. Kripke, Naming and Necessity, in D. Davidson & G. Harman (eds), Semantics of Natural Language (Dordrecht - New York, 1972), p. 253-355 en 753-759.

(12) Zie Roelandts, a.c., p. 436.

[p. 162]

Jantje de Vriezeman, enz. Hieraan kan men toevoegen Jan(neke) Soep (iemand die graag soep eet), Jan Pap (iemand die graag pap eet), vaak gebruikt in familiale kontekst. Verder zijn er de uitdrukkingen boven jan zijn, uit jan zijn, de grote jan uithangen, om van minder decente met ne jan... maar te zwijgen. Interessante uitdrukkingen met andere persoonsnamen, die ik uit het Brabants licht, zijn: zich piet houden, piet zitten, hij is maar pietekes vandaag, hij zit daar maar pietekes, van stomme pie komen (zich onwetend houden, uit de lucht komen vallen) en het alliteratieve (ne) Pikke van pas (aanduiding van de (fiktieve) geschikte huwelijkspartner voor een ongetrouwd meisje: ‘Ze zal nog wel trouwen, als ze haar Pikke van pas vindt’; ‘Pikke van pas is nog niet geweest’)⁽¹³⁾.

Het gebruik van een aantal voornamen als beschrijvingsnamen en hun gebruik in beschrijvende uitdrukkingen moet verklaard worden in funktie van de zeer hoge frekwentie en enorme populariteit van deze voornamen: ‘Een naam die door een ongewoon grote verscheidenheid van personen wordt gedragen is als een woord met uitzonderlijk veel betekenissen dat lijkt te dienen om zowat iedereen aan te duiden en dus bruikbaar is om overdrachtelijk alles en nog wat te noemen. De toepasselijkheid op zo'n verscheidenheid van personen wordt overgedragen op een even uitzonderlijke verscheidenheid van types, dieren, planten, zaken, toestanden en andere abstracta’⁽¹⁴⁾. Een populaire voornaam fungeert als een soort vaag determinatief (cf. determinatieven als ‘vis’, ‘hout’, ‘steen’, ‘stad’, ‘land’, enz. in het Sumerisch en in het Akkadisch), dat niet alleen personen maar ook zaken⁽¹⁵⁾ kan aanduiden (een omgekeerd verschijnsel is ding → dinges, voor een niet met naam genoemde persoon). Twee taalkundige feiten wijzen trouwens duidelijk in de richting van een ‘verdinglichend’ gebruik van persoonsnamen als deskriptieve termen:

(1)	de niet-geflekteerde vorm van het adjektief in (karmadhāraya-) samenstelling met de persoonsnaam. Een mooi voorbeeld is zwartlambert (niet zwartelambert), gebruikt als aanduiding van een niet-propere, met vuil besmeurde man (Leuvens [nə zwε̨tlambε̨^ə̭r]).
(2)	de kombinatie van twee persoonsnamen als één beschrijvende term. Een goed voorbeeld is het Leuvense en ook Brabantse jakkentoone in licht pejoratieve, hoewel liefkozende uitdrukkingen (cf. Nederlands

(13) Vergelijk de uitdrukking van pas komen.

(14) Roelandts, a.c., p. 441.

(15) B.v. honderd tisten, honderd batisten (Baptist).

[p. 163]

drommels) als ‘Dat is (me) ne jakkentoone’ (= dat is me 'n kerel, 'n figuur) en ‘ah gij(se) jakkentoone’ (= jij dommerik; je bent me 'm).

De twee hierboven onderscheiden types zijn funktioneel duidelijk verschillend: de als karakteriserende soortnamen gebruikte persoonsnamen zijn etiketten die op een bepaalde klasse van ‘elementen’ (personen, zaken,...) geplakt worden; daarentegen duiden de als beschrijvingsnamen gebruikte persoonsnamen een appreciatie vanwege de spreker aan, appreciatie die betrekking heeft op een (uitwendig) kenmerk van een persoon, en - in veel beperktere mate - van een zaak⁽¹⁶⁾.

Leuven

P. Swiggers

Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek

(16) De noties ‘karakterisering’ en ‘aspektuele beschrijving’ kunnen niet gekoppeld worden aan verschillen in morfo-syntaktisch gedrag (m.a.w. aan een oppositie tussen rededelen) binnen de Indo-europese talen; maar in sommige talen kunnen verschillen in woordvolgorde hieraan vastgeknoopt worden. In het Frans b.v. staat het etiketerend adjektief normaal achter het naamwoord (une décision ministérielle; un manuel linguistique; un ouvrier polonais), terwijl het appreciatieve (en meer subjektief geladen) adjektief de neiging vertoont om vóór het naamwoord geplaatst te worden (une importante décision; un remarquable manuel; un excellent ouvrier).