Naamkunde. Jaargang 18

[p. 154]

De Antwerpse riviernaam Schijn

Schijn is de benaming van een aantal waterlopen ten noorden van Antwerpen, die op het ogenblik door de vele menselijke ingrepen in het polderlandschap vaak niet meer met elkaar in verbinding staan, maar eertijds waarschijnlijk alle afwaterden naar het (Groot) Schijn, dat even ten noorden van het stadscentrum bij de vroegere Ferdinandussluis in de Schelde uitmondde⁽¹⁾.

De diverse Schijnarmen worden in naam van elkaar onderscheiden door voorvoeging van een aantal specificerende bepalingen, die in het geval van het (Groot) Schijn, zijn bijrivier Klein Schijn en het nu verdwenen Oud Schijn aan de oostzijde van de Steenborgerweert⁽²⁾ etymologisch direct doorzichtig zijn. Op het eerste gezicht is dat ook het geval bij de benamingen Vuil Schijn en Schoon Schijn (grondgebied Hoevenen en Ekeren). Beide rivieren behoren nu tot een ander stroomgebied dan het Groot en Klein Schijn, maar op grond van de naamovereenkomst en het kaartbeeld mag worden aangenomen dat het Schoon Schijn eertijds, vóór de aanleg van de Ekerse en Wilmarsdonkse dijk (1649-1652), naar het zuiden afboog⁽³⁾ en de voortzetting vormde van de Ekerse Schoonbroekbeek. De benaming Schoon Schijn kan dan berusten op een aposiopetische verkorting van ‘Schoon(broek)schijn’, een zeer courant verschijnsel bij drie- of meerledige toponymische samenstellingen⁽⁴⁾. Het Vuil Schijn (Hoevenen), dat in het Schoon Schijn uitmondt, kan zijn naam dan naderhand door antithetische

(1) Men vergelijke de kaarten verschenen in Naamkunde 9(1977), p. 160-161. Over de ingewikkelde waterstaatkundige toestand ten n. van Antwerpen: K.A.H.W. Leenders, De Antwerpse Polder in de middeleeuwen. Tijdschrift van de Belgische Vereniging voor Aardrijkskundige Studies 54(1985), p. 43-77.

(2) In 1582 Oude Schijnt. Zie de kaarten bij F. De Nave, De vrijheid van Antwerpen, in L. Voet e.a., De stad Antwerpen van de Romeinse tijd tot de 17de eeuw (Brussel 1978), p. 59-93.

(3) Dat is ook de mening van R. Havermans, Eigenaardigheden en evolutie van het waterstaatkundig landschap in de Antwerpse noorderpolders. Tijdschrift Antwerpen 4(1958), p. 152-3.

(4) J. Van Loon, De betekenis van toponymische samenstellingen. Naamkunde 13 (1981), p. 156-157.

[p. 155]

associatie hebben gekregen. Een andere Schijnarm, het Vosseschijn, ontleende zijn naam aan de erlangs lopende Vosdijk (1404 den Eeckerschen wech genoempt Vosdyck)⁽⁵⁾, die op zijn beurt waarschijnlijk de naam bevat van een Middeleeuws dijkenbouwer.

De diversiteit in Schijnbenamingen is waarschijnlijk een tamelijk recent verschijnsel. Zo blijken enkele Schijnvertakkingen vroeger andere benamingen te hebben gedragen, die na de Middeleeuwen als waternaam zijn verdwenen: de Ekerne (1240 Akerne, 1262 en 1263 Ekrene⁽⁶⁾, 1425 tot op dekere⁽⁷⁾, 1426-30 aen dEekeren⁽⁸⁾, die de grens vormde tussen Oosterweel en Antwerpen, de (H)olme (1240 Holme), nu Laarse Beek, waarvan de monding in het Oud Schijn in 1119 Olmeremuthen wordt genoemd, de Deusele (1240 Donsele), nu Eethuisbeek, waarvan de naam voortleeft in de Schotense wijknaam Deuzelt⁽⁹⁾. De hiernavolgende oude excerpten van de naam Schijn hebben dan ook steeds betrekking op het Groot en het Klein Schijn en het Oud Schijn aan de oostzijde van de Steenborgerweert: 1202 Scint, 1205 Scent⁽¹⁰⁾, 1263 Scinth⁽¹¹⁾, 1286 slusa in Scint⁽¹²⁾, 1346 rivulum dictum Schint⁽¹³⁾, ca. 1539 de Schijnt (accusatief), aen de Olmenbrugge aen tschijnt⁽¹⁴⁾, 1595 de Schijnt, 1644 het Schent, tschijn, 1679 de Scheyn⁽¹⁵⁾. De naam komt verder nog voor in 1273 Scintfoet⁽¹⁶⁾, 1358 van Scynvoortder brugghen⁽¹⁷⁾ (Schijnvoort onder Wommelgem), ca. 1189 Skintbroc

(5) Antwerpsch Archievenblad 1927, p. 315.

(6) J. Van Loon, Leerwijk en Steenborgerweert. Naamkunde 9(1977), p. 162.

(7) Bijdragen tot de Geschiedenis 1950, p. 204.

(8) Antwerpsch Archievenblad XXVII (1928), p. 411.

(9) Van Loon 1977, p. 161-2. Bij een grensonderzoek in 1426-1430 wordt het veken ‘boven dolme’ het einde van de vrijheid Antwerpen genoemd (Antw. Arch. XXVII, p. 411). Het lijkt me voor de hand te liggen dat, in tegenstelling tot wat meestal is aangenomen (o.m. F. Prims, Antwerpiensia 1929, p. 14), het in 1119 met dezelfde functie genoemde Olmeremuthen niet aan de Schelde moet gezocht worden, maar bij de Merksemse Olmebrug.

(10) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek (2 dln.). Brussel 1960, s.v.

(11) P.J. Goetschalckx en B. Van Doninck, Oorkondenboek der abdij van St.-Bernards. Antwerpen 1926, p. 258.

(12) J. Van den Nieuwenhuizen, Oorkondenboek van het St.-Elisabethhospitaal te Antwerpen. Brussel 1976, p. 167.

(13) Antw. Arch. 1933, p. 145.

(14) Bijdr. Gesch. 1950, p. 108-112.

(15) A. Bousse, Geschiedenis van Schilde. Schilde, s.d., p. 56.

(16) Goetschalckx-Van Doninck 1926, p. 330.

(17) Bousse, o.c., p. 30.

[p. 156]

(Schijnbroek onder Antwerpen)⁽¹⁸⁾ en ca. 1288 Scintbosch⁽¹⁹⁾ (ergens bij Antwerpen). Sedert Pottmeyer⁽²⁰⁾ wordt algemeen aangenomen dat ook de Kempische gemeentenaam Schilde teruggaat op een oorspronkelijke samenstelling *Skint-lo ‘moerasbos bij het Schijn’, al blijkt dat verband niet meer direct uit de oudste attestaties: 1183 Schinla, ca. 1189 Skille⁽²¹⁾, 1321 Scille, 1432 Scilde, 1527 en 1526-59 Schill, 1607 Schild⁽²²⁾. De huidige officiële benaming met d, die enkel in de schrijftaal voorkomt (de dialectale uitspraak is [sχil̄] zoals nog in de familienaam Van Schil), is te verklaren uit de merkwaardige spellingen Schill uit de eerste helft van de 16de eeuw. Ze wijzen m.i. op een uitspraak [sχill̥] met gegemineerde l door een a.h.w. ingehouden uitspraak van de geapocopeerde ə⁽²³⁾.

De etymologie van de naam Schijn is nog steeds niet opgelost. Volgens A. Carnoy bevat de naam hetzelfde element als Oudijslands skinn < *skinþ ‘huid, vel’ (waaruit Engels skin) en Nederlands schinden ‘villen’ en zou hij zoals het Duitse Schindleck ‘schors-laak’, het Merksemse Runtvoort (<runde ‘bast’?) verband houden met het ontschorsen van bomen in het water⁽²⁴⁾. J. Mansion acht deze verklaring ‘niet zeer waarschijnlijk’⁽²⁵⁾, M. Gysseling⁽²⁶⁾ onthoudt zich van enige verklaring.

Een eerste opvallend kenmerk van de naam Schijn is de genuswisseling van de- naar het-woord sinds de 16de eeuw. Oorspronkelijk was de naam vrouwelijk (zie de excerpten hierboven), maar zoals vaker voorkomt in Zuidnederlandse dialecten, verschrompelde het oorspronkelijke lidwoord tot t in proclise met een volgende sch-anlaut (tschool, tSchelt,

(18) Gysseling 1960, s.v.

(19) Antw. Arch. 1927, p. 100.

(20) Bijdragen tot de Geschiedenis 1908, p. 174; Bousse, o.c., p. 63-64.

(21) Gysseling 1960, s.v.

(22) Bousse, o.c., p. 56.

(23) Een vergelijkbaar verschijnsel heeft men in sommige recent apocoperende dialecten, waar in de auslaut stemhebbende consonanten voorkomen (A. Weijnen, Nederlandse Dialectkunde. Assen 1958, p. 241).

(24) A. Carnoy, Origines des noms de communes de Belgique (2 dln.). Leuven 1948, p. 617; Bousse, o.c., p. 65.

(25) J. Mansion, De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche plaatsnamen. Brussel 1935, p. 143.

(26) Gysseling 1960, s.v. Schijn. Zie nu het artikel van M. Gysseling in dit nummer.

[p. 157]

het Noordbrabantse dorp tSchijf < de Schijve). Dat zulks niet bij alle sch-anlautende woorden gebeurde, houdt verband met het feit dat de proclitische verbinding vaak door tussenbepalingen verbroken werd: de (knip)schaar, de (onderste)schuif e.d.

Een tweede vaststelling, die van direct belang is voor de etymologie van de naam, geldt de diftongering Skint > Schijnt in de 14de-15de eeuw. Dat wijst erop dat het Middelnederlandse Skint een ī bevatte. Nu vertonen lange klinkers in niet meer als geleed gevoelde woorden in alle Germaanse talen vanouds de tendens vóór medeklinkercombinaties te worden verkort: got. brāhta > bracht, sōkida > zocht, ainlif > elf, mnl. lijcteken > litteken, saechte > zacht⁽²⁷⁾. Vermoedelijk gebeurde dat ook in de naam *Skīnt-lo > Schilde, toen het verband met de riviernaam verloren was gegaan. Aangezien de riviernaam Schijnt zich aan die verkortingstendens heeft onttrokken, kunnen we aannemen dat de auslautende medeklinkercombinatie nt oorspronkelijk dimorfemisch was (als ndl. hij schijn-t, verdwijn-t) of ontstaan is door syncope van een lettergreep (vgl. got. liuhaþ / osa. licht / ndl. licht, sōkida > sōhta > zocht, haihald > hēld, ‘hield’, frijonds > friund > mnl. vrint)⁽²⁸⁾. In die veronderstelling zou men bij de etymologie van Scinth kunnen uitgaan van een Oudnederlands Skīnand of Skīnund ‘de schijnende, de blinkende, de glanzende’, een participium-praesensformatie die welbekend is in de hele Oudeuropese-Indogermaanse hydronymie (Litouws Alantas ‘de vloeiende’, Gallisch Salantia ‘id.’, Oudindisch Dravantī, verder Albantia ‘de witte’, Argantia ‘de blinkende’ met hun afleidingen, 1030 Suechanta ‘de stinkende’ (de Schwechat, Oostenrijk)⁽²⁹⁾. De betekenis ‘de schijnende’ zou verband kunnen houden

(27) A. Van Loey, Schönfelds historische grammatica van het Nederlands. Zutphen 1964, p. 29; Weijnen 1958, p. 222. Het verschijnsel is trouwens reeds Indo-europees. Zie O. Szemerényi, Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft. Darmstadt 1980, p. 90 vv.

(28) Het optreden van een lang vocalisme vóór een lang consonantisme bij de zgn. reduplicerende werkwoorden (osa. hēld ‘hield’, fēng ‘ving’ enz.) is een sterk argument voor de zgn. contractietheorie, die het ontstaan van de Germaanse ē² verklaart uit de samentrekking van twee lettergrepen. Zie daaromtrent Van Loey 1964, p. 165.

(29) W.P. Schmid, Alteuropäisch und Indogermanisch, in: H. Steger (red.), Probleme der Namenforschung im deutschsprachigen Raum (Darmstadt 1977, p. 98-116), p. 114; H. Krahe, Unsere ältesten Flussnamen (Wiesbaden 1964), 64, 69, 79-84; A. Bach, Deutsche Namenkunde II: Die deutschen Ortsnamen 1 (Heidelberg 1953), p. 129, 213-215, 271-283; 2 (Heidelberg 1954), p. 16-18.

[p. 158]

met het feit dat het Schijn vroeger de aangrenzende landen vaak ‘blank’ zette (wat men pijnlijk begin 1985 opnieuw heeft kunnen ervaren).

De reeds vroeg ingetreden verkorting Skīnand > Skīnt zou dan toe te schrijven zijn aan haplologie van twee identieke consonanten, zoals (osa.) elilendi > ellendig, ca. 1121 Caleulo > Kallo, 16de eeuw Quat Atrecht > Kwatrecht, *Benninchem > Binkom, Heilige Geest > mnl. heilegeest, Lieve Vrouw > mnl. lievrouw, *mati-sahs > (osa.) mezas > mes, Mazenzele (Opwijk) > dial. Mazel⁽³⁰⁾.

Het ontbreken van de uitgang -i voor het vrouwelijke participium praesens (got. frijondi ‘vriendin’, osa. nimandi, mnl. nemende) zou erop kunnen wijzen dat Skīnand > Scīnth reeds vroegtijdig als substantief werd geïnterpreteerd en overging naar de flexie van de zgn. consonantstammen (got. nasjands ‘redder’, osa. wīgand ‘strijder’, fiand enz.)⁽³¹⁾. Een andere theoretische oplossing is, aan te nemen dat in het Vroegmiddelnederlands apocope van de -e heeft plaatsgevonden. Al zijn me van dat verschijnsel geen andere zo vroege sporen bekend, toch vindt die mogelijkheid steun in de oudste bewijsplaatsen die we van de naam Schijn bezitten, nl. in twee versies van de Vita Sancti Gummari van omstreeks 1100-1150: Scinde, per fluvium igitur qui dicitur Schinda⁽³²⁾.

Antwerpen

J. Van Loon

(30) Van Loey 1964, p. 149; Mansion p. 18, 79, 89.

(31) H. Krahe - W. Meid, Germanische Sprachwissenschaft (3 dln.). Berlijn 1967, II Formenlehre, p. 79, III Wortbildungslehre, p. 170-171.

(32) Van Loon 1977, p. 167.