Naamkunde. Jaargang 18

[p. 137]

Moncarey en Monkerhey

Het lijdt niet de minste twijfel dat Moncarey en Monkerhey varianten van dezelfde naam zijn, ook al vertonen beide spellingen een paar kleine verschillen, die door spellinguitspraak zelfs gemakkelijk opgeschroefd kunnen worden. Ten onrechte evenwel. In de alledaagse uitspraak van beide namen is er immers geen enkel verschil te bespeuren. We horen namelijk telkens iets als [muηkəre:j], althans in de streek waar die namen, of beter gezegd, waar die naam al een paar generaties ingeburgerd is.

Zover ik weet, is dat het gebied tussen Veurne, Ieper, Belle en Sint-Winoksbergen, aan weerskanten van de huidige rijksgrens dus. Dat blijkt trouwens al vlug uit een kleine speurtocht in oudere bronnen, waaruit ik hier lukraak enkele vindplaatsen vermeld:

a.	1680 Moncquarez (Bambeke)^(1)
a.	1697 Moncquarers (Proven) (met moverings -s)^(2)
a.	1697 Moncaré (Beveren-Ijzer)^(2)
a.	1703 Moncarey (Sint-Winoksbergen)^(1)
a.	1728 Moncarez (Sint-Winoksbergen)^(1)
ca.	1733 Moncarey (Hondschote)^(1)
ca.	1745 Moncarey (Beveren-Ijzer)^(1)
ca.	1765 Moncarey (Hondschote)^(1)
a.	1788 Moenkrey (Hondschote)^(3)

Me dunkt dat die luttele voorbeelden al ruimschoots kunnen volstaan om de geleidelijke ‘vervlaamsing’ van deze oorspronkelijk Franse toenaam op de voet te volgen. Het is een evolutie die in alle opzichten normaal te noemen is:

(1) Th. Vergriete, Tables générales des régistres aux actes de partage de la ville et chatellenie de Bergues. Handzame 1972 (Deel I), 1974 (Deel II), 1979 (Deel III) resp. p. 17, 415, 441, 511, 514, 515 en 519.

(2) H. Ronse, De volkstelling 1697 in de kasselrij Veurne. Handzame 1973, p. 17, 21 en 111.

(2) H. Ronse, De volkstelling 1697 in de kasselrij Veurne. Handzame 1973, p. 17, 21 en 111.

(1) Th. Vergriete, Tables générales des régistres aux actes de partage de la ville et chatellenie de Bergues. Handzame 1972 (Deel I), 1974 (Deel II), 1979 (Deel III) resp. p. 17, 415, 441, 511, 514, 515 en 519.

(1) Th. Vergriete, Tables générales des régistres aux actes de partage de la ville et chatellenie de Bergues. Handzame 1972 (Deel I), 1974 (Deel II), 1979 (Deel III) resp. p. 17, 415, 441, 511, 514, 515 en 519.

(1) Th. Vergriete, Tables générales des régistres aux actes de partage de la ville et chatellenie de Bergues. Handzame 1972 (Deel I), 1974 (Deel II), 1979 (Deel III) resp. p. 17, 415, 441, 511, 514, 515 en 519.

(1) Th. Vergriete, Tables générales des régistres aux actes de partage de la ville et chatellenie de Bergues. Handzame 1972 (Deel I), 1974 (Deel II), 1979 (Deel III) resp. p. 17, 415, 441, 511, 514, 515 en 519.

(1) Th. Vergriete, Tables générales des régistres aux actes de partage de la ville et chatellenie de Bergues. Handzame 1972 (Deel I), 1974 (Deel II), 1979 (Deel III) resp. p. 17, 415, 441, 511, 514, 515 en 519.

(3) Th. Vergriete, Indices op de poorterboeken van St.-Winoksbergen 1389-1789. Handzame 1968, p. 165.

[p. 138]

-	in de beklemtoonde eerste syllabe: sluiting van de o tot oe vóór gedekte nasaal (zoals o.m. ook in donker, pronken; Loncke, Verdonck), ofschoon dat uit de huidige spelling(en) niet blijkt;
-	in de onbeklemtoonde tweede syllabe: verdoffing van de a tot een nauwelijks hoorbare sjwa (vgl. o.m. Baheyt > Beheyt, Gasquiere > Gesquiere; parrucca > perruque > pruik);
-	in de bijtonige derde syllabe: een blijkbaar recente hypercorrecte /h/, die dus totaal irrelevant is;
-	in de auslaut: een lichte diftongering van de ee, die ook in de spelling tot uiting komt (vgl. Lambrez > Lambrey, Coussé > Coussey; corvée > karwei).

Tot zover dus geen problemen.

Wat moeilijker wordt het wanneer we een verklaring zoeken voor die oorspronkelijk Franse naamsvormen.

Theoretisch zou men kunnen uitgaan van een plaatsnaam Montcarré, die ‘vierkantige berg’ zou betekenen. Vgl. in dit verband de Franse plaatsnamen Montcaret (Dordogne) en Montcarra (Isère)⁽⁴⁾, die wellicht als dusdanig te verklaren zijn, maar die wat te ver afgelegen zijn om hier enig houvast te bieden. Eerder zou men dan nog kunnen denken aan het Oostvlaamse Kwaremont, a. 1119 Quarmonte, a. 1126 Quadromonte (< quadrus + mons: ‘vierkantige berg’)⁽⁵⁾, maar ook dat biedt geen uitkomst omdat het inversie van de constituenten zou veronderstellen.

Het lijkt me daarom aangewezen in een totaal andere richting te zoeken. De oorsprong zou kunnen liggen in een toenaam Mauquarré, te verklaren als tegenhanger van de toenaam Quarré⁽⁶⁾. Laatstgenoemde naam komt o.m. ook voor in Krochte ca. 1560 Jan Quaré⁽⁷⁾ en nog veel vroeger in Ieper, a. 1385 Adaem Quareit⁽⁸⁾.

Van personen gezegd, betekent het adjectief quaré, nu carré:

1.	goedgebouwd, breed van schouders (fra. bien taillé);

(4) Nomenclature des bureaux télégraphiques. Paris 1978, p. 410.

(5) M. Gysseling, Toponymisch woordenboek..., Tongeren 1960, s.v.

(6) K. Michaëlsson (éd.), Le livre de la taille de Paris, l'an de grâce 131j. Göteborg 1951, p. 52 en passim.

(7) Th. Vergriete, Tables générales..., p. 198.

(8) W. Beele, Studie van de Ieperse persoonsnamen uit de stads- en baljuwsrekeningen 1250-1400. Handzame 1975, II, p. 330.

[p. 139]

2.	(met evolutie in pejoratieve zin): ineengedrongen, kort en dik (fra. trapu);
3.	(figuurlijk): stijfhoofdig^(9).

Nagenoeg dezelfde betekenisevolutie treffen we ook aan in het Middelnederlandse equivalent viercant: ‘groot; massief; onbeschaafd’⁽¹⁰⁾, ook toevallig als toenaam geattesteerd in Deerlijk a. 1382 Lauwin de Viercantte⁽¹¹⁾.

Het adjectief malquaré, dat ik in de woordenboeken niet gevonden heb, dient dus logischerwijze opgevat te worden als antoniem van quaré in zijn eerste betekenis. Het ware dan in alle opzichten te vergelijken met het huidige Franse malbâti: ‘slecht gebouwd, onbevallig en lomp van lichaamsbouw, mismaakt, wanschapen’, ook als substantief: un grand malbâti ‘een plompe vierkante kerel’⁽¹²⁾. En hier zien we dan duidelijk hoe de uitersten elkaar raken, hoe malquaré en quaré uiteindelijk synoniemen worden. Bij malquaré moet de pejoratieve betekenis van ‘vierkant’ er van meet af aan geweest zijn, bij quaré komt die er pas na verloop van tijd.

Het enige wat nu nog enigszins onopgehelderd blijft, is de overgang van mal- (in het Oudfranse adjectief) naar Mon- (in de huidige familienaam). Dat is een overgang die weliswaar ongewoon is, maar toch ook niet onverklaarbaar. Het volstaat even de vergelijking te maken met de klankevolutie die woorden als kandeel en komfoor⁽¹³⁾ meegemaakt hebben, zoals blijkt uit hieronder volgend schema:

(9) Vgl. o.m. F. Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne langue française... Paris 1880-1902 (10 delen), VIII, 432 en A. Dauzat, Dictionnaire étymologique des noms de famille et prénoms de France. Paris 1951, p. 90.

(10) E. Verwijs-J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek. 's-Gravenhage 1885-1952 (11 delen), IX, 453.

(11) F. Debrabandere, Studie van de persoonsnamen in de kasselrij Kortrijk 1350-1400. Handzame 1970, p. 457.

(12) J. Kramers, Nouveau Dictionnaire français-néerlandais. Gouda 1881, p. 1170.

(13) J. De Vries, Nederlands etymologisch woordenboek. Leiden 1971, p. 300 en 347.

[p. 140]

1	lat. caldellum	lat. calefacere	Malquaré
2 a. vocalisering	ofra. c(h)audel	ofra. chaufoire	Mauquarré
/1/	eng. caudle	mnl. caufoor
b. (monoftongering)		wvl. kaf(f)oor
3 a. epenthesis	ndl. kandeel
/n, m, η/
b. /a/>/o/		ndl. komfoor	Moncarey

Volledig te vergelijken met kandeel is bovendien nog het Middelnederlandse baldekijn (uit Baldac = Bagdad), dat via baudekijn ooit tot bandekijn evolueerde⁽¹⁴⁾, maar dat nu weer baldakijn geworden is. De oorspronkelijke vorm heeft zich hier dus hersteld⁽¹⁵⁾. Nog duidelijker is Monchecourt (arr. Douai) uit Maucicurt < Malcicurt⁽⁵⁾.

Er is m.i. dan ook niet de minste reden meer om de familienaam Monkerhey, die duidelijk van Franse oorsprong is, in verband te brengen met de plaatsnaam Monnikerede (Oostkerke)⁽¹⁶⁾, a. 1219 Munecareda (< monachus + *raidō)⁽¹⁷⁾. Vooreerst zouden we dan in de eerste syllabe een palatalisering verwachten, zoals o.m. in de familienaam Demu(y)nck en de meeste andere plaatsnamen die op hetzelfde woord teruggaan, zoals o.m. Munkebossen, Munkewerve, Munkwalm.

Daarenboven zou men uit germ. *raidō in de laatste syllabe veeleer een scherplange ee verwachten en niet die lichtjes gediftongeerde zachtlange ee die we in het plaatselijke dialect overigens alleen in leenwoorden uit het Frans aantreffen. Voor mij is het daarom hoe dan ook duidelijk dat Moncarey en Monkerhey van Franse herkomst zijn.

Ieper

Wilfried Beele

(14) E. Verwijs-J. Verdam, o.c., I, 533 en J. De Vries, o.c., p. 27.

(15) Voor de evolutie au > on, vgl. o.m. ook Mesplau > Misp(e)lon (W. Beele, De familienaam Mispelon, in Gedenkenboek Michiel Mispelon. Kortemark-Handzame, 1982, p. 75-79); voor a > o + invoeging van m: mnl. cabuse > kombuis.

(5) M. Gysseling, Toponymisch woordenboek..., Tongeren 1960, s.v.

(16) Een naamdrager Monkerhey heeft me ooit gevraagd of zijn naam niet met deze plaatsnaam in verband kan staan.

(17) M. Gysseling, o.c., p. 706.