Naamkunde. Jaargang 16

[p. 93]

Bunder voor ‘woest of onvruchtbaar land’

1. Betekenissen van bunder.

Als naam voor een vlaktemaat was bunder (Mnl. bunre, bonre, boenre, buunre, beunre, bonder, boender, buynder, ontleend, waarschijnlijk via Fr. bonnier, aan Mlat. bonnarium, waarvan de oorsprong onzeker is) eertijds zowat over heel Zuid-Nederland verbreid. In de hedendaagse dialekten is het woord nog steeds behoorlijk vertegenwoordigd, maar die aanwezigheid is vooral van passieve aard, want met de teloorgang van het traditionele landmatenstelsel is het aktieve gebruik van de term fel achteruitgegaan.

De Vlaamse dialekten vormen daarop geen uitzondering. Uit de bondige situatieschets onder het desbetreffende lemma in het WVD (dl. I, afl. 1, 99) blijkt dat men nog slechts in enkele streken de term kent mét de eraan beantwoordende waarde (vnl. in de voormalige rechtsgebieden van Kortrijk, Oudenaarde en Dendermonde, en in het Waasland); voor zover bunder daarbuiten nog voorkomt, weten de zegslieden het hooguit nog in vage termen te omschrijven als ‘een oude landmaat’. In de westelijke dialekten blijkt het proces van teruggang wel het verst gevorderd. Zo goed als verdwenen in Frans-Vlaanderen en het grootste deel van West-Vlaanderen buiten het gebied rond Kortrijk, wordt bunder nog enkele zeldzame keren gesignaleerd aan de oostrand van die provincie (zie kaart WVD I, 1, 99), maar welke waarde het bunder daar voorstelde, weet niemand meer.

Precies in dat gebied waar bunder ‘landmaat’ in de huidige dialekten zo goed als onbekend is, komt er in de levende agrarische woordenschat van verschillende dialekten een soortnaam bunder voor, enerzijds in de toepassing ‘grote akker’, anderzijds ter aanduiding van ‘woeste grond’, ‘onvruchtbare (soms: zandige) grond’ of ‘onvruchtbaar perceel’.

De semantische relatie tussen de eerstgenoemde toepassing, ‘grote akker’, en de ‘landmaat’-betekenis, stelt weinig problemen. Als naam voor een grote oppervlakte-eenheid - in Vlaanderen overal de grootste in het traditionele systeem - komt bunder uitstekend in aanmerking om te worden overgedragen op akkers van een meer dan gemiddelde

[p. 94]

uitgestrektheid, al of niet via een tussenstadium van metonymische toepassing op stukken land van juist één bunder groot.

In principe kan die betekenisovergang zich overal voordoen waar de semantische uitgangssituatie, nl. de aanwezigheid van bunder als maateenheid die opviel door haar grootte, vervuld was. Blijkens het WVD (I, 1, 181) is die mogelijkheid behalve in enkele plaatsen in het noordoosten van West-Vlaanderen ook gerealiseerd in twee gebieden waar de maatnaam bunder nog goed bekend is: het Waasland en de omgeving van Kortrijk.

Minder doorzichtig zijn de semantische achtergronden van het lexeem bunder dat én als stofnaam én als individuele soortnaam een bepaalde gesteldheid van het terrein, of van een entiteit daaruit, aanduidt. In die hoedanigheid is bunder wel een exklusief Westvlaamse aangelegenheid.

Volgens de informatie van het WVD (I, 1, 16 en 20), aangevuld met gegevens die ik naderhand heb verkregen bij mijn enquêtes i.v.m. bouwen weilandterminologie in Vlaanderen, vertoont de geografische verbreiding van de verschillende gebruikswijzen volgend beeld:

statuut als soortnaam	betekenis	lokalisatie
individuele SN	onvruchtbaar perceel (dikwijls: + zandig)	noordoostelijk kwart van West-Vl. (H 6, 7, 8, 11, 12, 23, 28, 29, 34, 35, 38, 40, 41, 68, 71, 72, 117, I 152, 183), ook Maldegem I 154.
stofnaam	woeste grond (= grond die van nature onvruchtbaar is en daarom onbewerkt blijft)	Ruddervoorde H 72, Brielen N 71
	onvruchtbare grond (dikwijls: + zandig)	Polders ten noorden en ten westen van Brugge (H 6, 8, 12, 23, 28, 29, 34)

In wat volgt gaan we op zoek naar de wortels van dat lexeem bunder (voortaan bunder 2) en zijn historisch-semantische band met bunder ‘landmaat’ (voortaan bunder 1).

2. Het probleem bunder 2

2.0. Zoekend naar een verklaring voor bunder 2 zijn we er uiteraard toe geneigd een semantische verwantschapslijn te veronderstellen tussen dit

[p. 95]

lexeem en het formeel identieke bunder 1. Hoe we ons die verwantschap moeten voorstellen, valt niet zo meteen uit te maken.

Synchroon-semantisch beschouwd laat de betekenis van bunder 2 zich maar moeilijk verbinden met het maat-begrip ‘bunder 1’, en naar mijn weten zijn er van een dergelijke semantische ontwikkeling geen analogiën bekend. Bovendien brengen de lexikografische bronnen van de vorm bunder geen toepassingen aan het licht die als intermediaire stappen op de diachrone as de semantische afstand tussen bunder 1 en bunder 2 kunnen overbruggen⁽¹⁾. Aangezien er geen duidelijke aanwijzingen zijn in de richting van één gemeenschappelijk basislexeem, moeten we rekenen met de mogelijkheid dat de twee lexemen elk op een eigen achtergrond teruggaan. Binnen die hypothese lijkt er zich op het eerste gezicht een verklaring aan te dienen, maar zoals ik in de hierna volgende paragraaf (2.1.) tracht aan te tonen, is die empirisch niet vol te houden. In 2.2. ten slotte wordt een alternatieve verklaring voorgesteld, waarin bunder 2 toch op de maatnaam wordt teruggevoerd.

(1) Het eerste element van de samenst. buunderland die het WBD (1, 2, 247) geeft voor ‘omwalde akker’ te Hees (L 149), is stellig van een andere origine. Gezien de betekenis van het woord en de oostelijke ligging van de vindplaats, hebben we hier waarschijnlijk te maken met een Nederlandse representant van het etymon waarop ook de Duitse vorm beunde ‘omheind stuk grond’ (Ohd. biunta ‘id.’), o.m. in Rijnlandse plaatsnamen (Dittmaier 1963, 27; vgl. Schwartz 1950, 183), en vermoedelijk ook een aantal toponymisch geattesteerde vormen in het oosten van Nederland (zoals Buunderkamp bij Wolfheze F 194, Bunders onder Waalre L 257, Bunde in (Nederlands-)Limburgse plaatsnamen - zie Kuysten 1934, 115 en Moerman 1956, 44), terug te voeren zijn. In het Westen zijn er van dat woord geen sporen te vinden, noch in de dialekten, noch in de toponymie, noch in historische bronnen.

2.1. Verwantschap met boender en bunt?

Vertrekken we van de vraag of er in de Ndlse woordenschat lexikale elementen bestaan of bestaan hebben die fonetisch met bunder in verband te brengen zijn en waarvan de betekenis licht kan werpen op het probleem bunder 2, dan komen we terecht bij de vorm boender, die op verschillende plaatsen in het noorden van ons taalgebied bekend is als kruidnaam (Heukels 1907, 9: Waterland; Ter Laan 103: Groningen, Westerkwartier; vragenlijst D 43,25b: Jirnsum; Vandenbussche 80: Noord-Ndl., zonder nadere plaatsbepaling) of als specificerend element in de samengestelde kruidnamen boenderbos(sen) en boendergras (in Friesl. en Noord-Holl.: Heukels 1894, 43 en 1907, 9; in WNT III, 151 en Vandenbussche 391 worden beide vormen vermeld zonder lokalise-

[p. 96]

ring), ter aanduiding van sommige taaie grassoorten die op magere grond gedijen.

Fonetisch is deze vorm gemakkelijk aan bunder te relateren: de twee kunnen klankwettig naast elkaar staan als diachrone of geografische varianten binnen het zelfde dialexeem, getuige de diachrone en synchrone vormvariatie binnen het lexeem bunder 1. Anderzijds is, in semantisch opzicht, een metonymisch gemotiveerde betekenisovergang van ‘(on)kruid’ naar ‘grond of perceel waarop dat (on)kruid groeit’, op zichzelf niet onplausibel⁽²⁾. De omstandigheid dat de gronden waarop de onder boender verstane grassoorten groeien, in de praktijk meestal woest zijn of van slechte kwaliteit, kan aan de basis worden gelegd van een verdere evolutie in de richting van bunder 2.

Voor de oplossing van het etymologische probleem dat aan deze rekonstruktie vastzit, nl. de vraag naar de herkomst van de grasnaam boender/bunder, kan gedacht worden aan verwantschap met een andere vorm uit het plantnamenbestand, t.w. het geografisch ruimer verbreide bunt, dat in formeel opzicht naar bunder verwijst en, als naam voor rietachtige grassoorten, nagenoeg het zelfde betekenisveld bestrijkt als boender (WNT III, 1894 en II-1, 1807). Die frappante parallellie inzake toepassingsbereik nodigt ertoe uit de verwantschap door te trekken tot in het formeel-etymologische vlak, en boender te beschouwen als een jongere vervorming van bunt of een variant die daar klankwettig bij aansluit. Op analoge wijze zou er zich, met name in West-Vlaanderen, een vorm bunder uit bunt ontwikkeld kunnen hebben. Gewestelijk geattesteerde samenstellingen als buntenpol (in Overijssel, Materiaal H. Brok⁽³⁾) naast buntpol en bundelgras (Vandenbussche 84, zonder lokalisering) naast buntgras, evenals de vorm buntels (te Heerde, Bosch, 8), wijzen erop dat bunt inderdaad voor vormverandering vatbaar is (geweest); bij de ontwikkeling van een variant bunder in Vlaanderen zou formele aantrekking vanuit het lexeem bunder 1 een rol kunnen hebben gespeeld⁽⁴⁾.

(2) Een vergelijkbare ontwikkeling heeft zich b.v. voltrokken aan het lexeem gras, dat in verschillende dialekten (o.m. het Noordwestvl. en het Zeeuws) ‘weiland’ is gaan betekenen. Bij boender is zo'n overgang nergens gekonstateerd. Uit de aanwezigheid van het woord in het determinans van een aantal in Nederland geattesteerde toponymische samenstellingen (zie Rentenaar 1967, 56), kan uiteraard niet worden gekonkludeerd dat de SN ooit een ‘terrein’-betekenis heeft gedragen.

(3) Met dank aan H. Brok van het P.J. Meertens-Instituut (Amsterdam), omdat hij mij hielp bij het zoeken naar botanische aanknopingspunten voor het probleem bunder 2.

(4) Bij het ontstaan van boender kan een ander woord betrokken zijn geweest, nl. het homoniem boender ‘bezem’. Dat wordt althans aangegeven door de Kempense benaming boenderhei voor de dopheide (Paque 56: te Essen), een gewas waaruit men vroeger bezems bond (vgl. Goossenaerts 113). We treffen dit boender ook aan in het door Joos (129) geattesteerde boenders en bessem voor ‘st.-jacobskruid’ en ‘kruiskruid’. Of ook de composita boendergras en boenderbos(sen) op die manier verklaard moeten worden, is niet zo zeker. Het feit dat beide samenstellingen, net zoals het simplex, synoniemen zijn van bunt, en het bestaan van de analoge formaties buntgras en buntbos, leveren een voldoende stevig argument om de relatie met bunt aan te houden, wat evenwel fonetische interferentie van het homoniem - dat in de betrokken dialekten inderdaad blijkt voor te komen - niet uitsluit.

[p. 97]

Het probleem met deze hypothese, waarin bunder 2 dus wordt voorgesteld als een van kruidnaam tot ‘terrein’-naam geëvolueerde vervorming van bunt, is dat ze nauwelijks met taalfeiten kan worden onderbouwd. Nog daargelaten dat de laatste schakel in de redenering, nl. de overdracht van de ‘(on)kruid’-betekenis op het terrein, op louter spekulatie berust, rijzen er ernstige bezwaren vanuit woordgeografische hoek.

Niet alleen is er in de Vlaamse dialekten geen spoor te bekennen van een kruidnaam bunder noch van de hierboven vermelde ‘tussenvormen’, er zijn zelfs geen overtuigende indikaties dat de veronderstelde basisvorm bunt er ooit als soortnaam bekend is geweest⁽⁵⁾. Weliswaar komt er in de Vlaamse toponymie als eigennaam voor drassige of anderszins minderwaardige grond een vorm bunt voor, die we kunnen identificeren als een oorspronkelijk plaatsaanduidend kollektief, gevormd uit een plantnaam (die volgens Gysseling 1954, 103, overeenstemt met Oe. bune ‘riet’) + kollektief-suffix t (vgl. biest, eekt, hazelt e.d.m.), maar deze vorm is diachroon uitsluitend geattesteerd in definiet refererende uitdrukkingen (plaatsaanduiding), en nooit in syntaktische konstellaties waaruit het SN-karakter van het woord ondubbelzinnig blijkt. Bunder 2 voorstellen als vertegenwoordiger van een semantische kontinuïteit in het SN-lexikon, die opklimt tot de appellatieve faze aan de basis van de bunt-namen, in derhalve vrij dubieus.

(5) De Vlaamse idiotika nemen het niet op, en voor zover ik het ter plaatse heb kunnen navragen, is het in het huidige Westvlaams onbekend. In het Kruidwoordenboek van De Bo-Samyn vinden we bundgras als ‘Vlaamse’ benaming voor de smele, maar gezien de ruime opvatting waarin de term ‘Vlaams’ door de samensteller van dit lexikon is gebruikt, is het best mogelijk dat het om een Brabantse of Limburgse attestatie gaat. Historische bewijsplaatsen voor de soortnaam bunt heb ik in Vlaanderen niet gevonden.

[p. 98]

2.2. Verklaring van bunder 2 uit bunder 1.
2.2.1. Een hypothetische rekonstruktie.

In de afwezigheid van relevante betekenisattestaties in lexikografische bronnen, die het mogelijk zouden maken bunder 2 op bunder 1 terug te voeren, zijn we genoopt tot een hypothetische rekonstruktie die een kader biedt waarbinnen die afleiding kan worden verantwoord. Een aangrijpingspunt daarvoor vinden we in de huidige Westvlaamse betekenissituatie zoals die door het WVD wordt weerggegeven.

Op grond van de in de taalgeografie al zo vaak geobserveerde korrelatie tussen synchroon-geografische verscheidenheid en historische opeenvolging, is het niet onaannemelijk dat de synchroon geattesteerde gebruikswijzen van bunder 2, ‘woeste grond’ en ‘onvruchtbaar perceel/onvruchtbaar landbouwland’ elk een verschillend stadium van de semantische ontwikkeling bunder 1 > bunder 2 weerspiegelen. Logisch gezien, en rekening houdend met de reële situatie op het terrein, moet ‘woeste grond’ dan de primaire zijn. Voor zover het immers denkbaar is dat een oorspronkelijk ‘landmaat’-lexeem betekenaar wordt van grond of entiteiten grond van een welbepaalde hoedanigheid, in dit geval minderwaardig, onvruchtbaar, ligt het niet voor de hand dat dit binnen het domein van de landbouwgrond gebeurd kan zijn: dit zou namelijk impliceren dat men op een bepaald tijdstip voor het onvruchtbare kultuurland een andere maat gebruikte dan voor het vruchtbare, wat nogal twijfelachtig is.

Veel aannemelijker is een zaakhistorische situatie waarbij bunder als oppervlaktemaat nog uitsluitend wordt gebruikt bij het meten van heide of andere stukken minderwaardig natuurland, eventueel met het oog op de ontginning ervan. Een dergelijke gebruiksbeperking is b.v. denkbaar in het verlengde van een agrarische evolutie waardoor de te meten stukken bouwland te klein geworden zijn voor zo'n grote eenheid als het bunder (de waarde ervan ligt tussen 1 1/4 en 1 1/2 ha in alle Vlaamse rechtsgebieden behalve het Land van Aalst, waar 1 bunder iets minder dan 1 ha bedraagt).

Lexikalisering van dat referentiële betekenisaspekt effent de weg voor de toepassing van het lexeem op reeds ontgonnen land waarvan de hoedanigheid voor de taalgebruiker vergelijkbaar is met die van de nog niet in kultuur gebrachte stukken heide.

Volgens deze rekonstruktie staat de entiteit-aanduidende gebruikswijze van bunder 2 (‘onvruchtbaar perceel’) dichter bij bunder 1 dan de

[p. 99]

toepassing als stofnaam. Die zou zich dan sekundair uit de individuele SN hebben kunnen ontwikkelen, b.v. naar analogie van andere ‘terrein’-woorden als heide, veld, moeras, gras, wei, meers, die net zoals bunder 2 een dubbel statuut hebben, b.v. een veld, naast: veel veld; twee meersen, naast: twee gemeten meers.

2.2.2. Het getuigenis van de bronnen

Het blijft nu nog de vraag of de bronnen ook steun bieden voor de hypothese dat Wvl. bunder 2 inderdaad wortelt in een historische gang van zaken zoals hierboven geschetst.

Een eerste verkenning in de mij beschikbare historische dokumentatie heeft vooralsnog weliswaar geen sluitend bewijs opgeleverd, maar er zijn wel indikaties die in positieve richting wijzen.

Zo wint de geloofwaardigheid van de stelling veld als we het getuigenis laten spreken van archivalische dokumenten aangaande het gebruik van de maat bunder bij de praktijk van het landmeten in het geografische kader van het huidige bunder 2, en dit projekteren tegen de achtergrond van bekende ontwikkelingen in de ontginningsgeschiedenis.

1) In tegenstelling tot wat men zou verwachten voortgaande op de moderne woordkaart ‘bunder 1’ (WVD I, 1,99) en de literatuur over oude akkermaten in Vlaanderen (De Schryver 1942; Van Lantschoot 1927) blijkt vooralsnog nergens uit dat de door bunder 1 aangeduide maat als oppervlakte-eenheid voor kultuurland ooit gebruikelijk is geweest in het bunder 2-gebied, met uitzondering evenwel voor Maldegem. In de mij bekende oude dokumenten over grondbezit binnen het door bunder 2 bestreken deel van West-Vl. - dat nagenoeg volledig ressorteert onder de traditionele maat van het Brugse Vrije; daarbuiten valt alleen Brielen, waar de Ieperse maat gold - wordt de grootte van bouw- en weiland altijd uitgedrukt in gemet, linie, roede en, voor de Ieperse maat, ook honderdlands. Voor Maldegem, vandaag de meest oostelijke vindplaats van bunder 2, zijn er enkele vroege attestaties (1296: CG 2255, 26 en 30; 1294-1300: CG 2857,8), maar vanaf 1300 heb ik ook daar bunder 1 niet meer aangetroffen in referentie aan kultuurland.

Er zijn dus wel bronnen die uitwijzen dat er geen referentiële gebondenheid van bunder 1 aan kultuurland was om een betekenisspecifikatie ‘bunder 1’ > ‘bunder 2’ in de weg te staan; de hypothese zou echter uiteraard aan kracht winnen als er ook positieve indikaties voorhanden waren die uitwezen dat het bunder wél werd gebruikt om onontgonnen land te meten.

[p. 100]

Welnu, de bevindingen daaromtrent zijn kennelijk niet zo overtuigend. Op een paar attestaties na heb ik door de eeuwen heen in het door bunder 2 bestreken gebied geen bewijzen gevonden dat de maat er wél zou hebben bestaan als grootte-eenheid voor woeste grond.

Bij de beoordeling van dit nogal negatieve resultaat moeten we er echter rekening mee houden dat er over metingen van natuurland verhoudingsgewijs maar weinig te vinden is in onze bronnen. Dat is niet alleen zo vanwege de evidente en overal geldende omstandigheid dat onbewerkte grond nu eenmaal veel minder werd gemeten dan bewerkte, omdat daar meestal geen materiële reden toe was, maar bovendien doordat we voor de periode toen in een groot deel van het hier bedoelde gebied zo'n reden juist wél aanwezig was (de 18e eeuwse ontginningsgolf), toevallig niet over gedetailleerde dokumentatie beschikken.

Uit die periode stammen de enige vermeldingen van bunder 1 in referentie aan onontgonnen grond binnen het bunder 2-gebied. Eén ervan vinden we alweer in het oostelijk-perifere Maldegem, waar de maatnaam omstreeks 1750 weer opduikt met betrekking tot stukken van het Maldegemveld, een uitgestrekt heidekomplex waarvan de ontginning toendertijd in het vooruitzicht werd gesteld (Verstraete 1951, 125). Een bron uit het zelfde jaar (zie Moelaert 1973) vermeldt bunder 1 in verband met het Tillegembos te Loppem (H 68). De bewijswaarde van die schaarse vindplaatsen zou uiterst gering zijn, ware het niet dat we, net buiten de verbreiding van bunder 2, en met name ten oosten ervan, nog meer relevante attestaties vinden van bunder 1 die in het voordeel van onze hypothese pleiten.

2) Merkwaardig genoeg vallen zuid- en oostgrens van het Noordvlaamse bunder 2-komplex tot op grote hoogte samen met de territoriale begrenzing van het voormalige Brugse Vrije, en dus ook met het historische toepassingsgebied van de Brugse maat. Ten zuiden daarvan lag de Kasselrij Kortrijk, voorbij de oostgrens onder Maldegem begon het Burggraafschap Gent, twee rechtsgebieden waar er van de maat bunder heel wat vermeldingen zijn overgeleverd, zowel m.b.t. kultuurland als tot natuurland. Hierbij moet worden opgemerkt dat in beide rechtsgebieden het bunder in frekwentie nog ver wordt overtroffen door de kleinere maten roede en gemet, een verhouding die steeds nadeliger wordt voor bunder naarmate we het heden naderen. Desondanks heeft het Kortrijkse bunder zich op vrij grote schaal weten te handhaven tot in de 20e eeuw. Het Gentse bunder daarentegen heeft, in zijn westelijk areaal, en zeker in de grensstrook met het Vrije, nooit zo'n grote betekenis gehad als het

[p. 101]

Kortrijkse, en het moet daar ook al verdwenen zijn vóór het traditionele stelsel in zijn geheel begon af te brokkelen. Toch nemen we het nog waar gedurende de hele 18de eeuw, en juist die late attestaties zijn belangrijk voor onze bewijsvoering. We vonden er o.m. met betrekking tot grondbezit te Knesselare in 1779 (Ryserhove 1964, 261 e.v.), in het Land van de Woestijne (Knesselare en Aalter) omstreeks 1715 (id., 314), te Aalter in 1729 (Verhoustraete 1964, 252-256), 1731 (Id. 1960, 296) en 1746 (Ryserhove 1964, 315). De hier bedoelde excerpten hebben betrekking op de totale oppervlakte van lenen, heerlijkheden, landbouwexploitaties. Er zijn daarnaast ook getuigenissen waaruit blijkt dat het bunder toendertijd werd gebruikt om woeste gronden te meten, b.v. op het Drongengoed in Ursel (volgens bronnen uit 1740 en ± 1750, zie resp. De Smet 1952, 127 en 1951, 96-100), en te Aalter (bron uit 1731: Verhoustraete 1960, 296). Hierbij sluit de eerder vermelde attestatie i.v.m. het Maldegemveld chronologisch en geografisch mooi aan.

De relevantie van de zojuist opgesomde bewijsplaatsen voor bunder 1 ligt m.i. in de geografische en chronologische lokalisatie ervan. Ze zijn namelijk alle afkomstig uit een streek die én landschappelijk, én ontginningshistorisch één geheel vormt met het bunder 2-gebied, althans voor zover dit in de Westvlaamse zandstreek is gelegen. Met die landschappelijke eenheid bedoelen we de brede oost-west gerichte gordel van min of meer aaneengesloten heidekomplexen vanaf het gebied ten westen en ten noordwesten van Gent tot ongeveer in het midden van de provincie West-VI. De zuidelijke periferie van die strook lag ten dele in de Kasselrij Kortrijk, waar zoals eerder gezegd de maat bunder door de eeuwen heen nadrukkelijk aanwezig is. Het ontginningshistorische eenheidskarakter van die heidezone nu komt juist heel scherp tot uiting in de periode waartoe de hierboven aangehaalde vermeldingen van bunder 1 opklimmen.

3) Zoals bekend heeft de grote Middeleeuwse ontginningsbeweging (11de-13de eeuw) de Noordvlaamse heidevelden bijna onberoerd gelaten; de enkele pogingen die daar werden ondernomen zijn goeddeels mislukt (Roosens 1971, 187-194; Verhulst 1965, 85). Het zou duren tot in de tweede helft van de 18de eeuw vooraleer deze woeste komplexen werden aangepakt, maar dat gebeurde dan ook systematisch en op grote schaal⁽⁶⁾. Als we nu weten dat in de zelfde periode zowat overal in het

(6) Zie o.m. Dept 1933, en verder de detailstudies over Noord-Oost-Vl. gepubliceerd in de verschillende jaargangen van Appeltjes van het Meetjesland. Maldegem 1 (1949) -; voor West-Vl.: zie o.m. Van Acker 1960.

[p. 102]

Noordvlaamse heidegebied grootschalige ontginningen plaatsvonden, ligt het voor de hand aan te nemen dat zowel methode als gebruikte terminologie een zekere eenheid vertoonden, en dat meer bepaald de maat bunder daarin een rol heeft gespeeld, als meet-eenheid of zelfs als verkavelingseenheid⁽⁷⁾.

Aangezien we op grond van attestaties mogen aannemen dat het bunder tijdens de moderne ontginningsgolf funktioneel is geweest in het oostelijke gedeelte van de Noordvlaamse heidegordel, en zelfs op komplexen die zich over verschillende rechtsgebieden uitstrekten, zoals het Bulskampveld (Gent, Brugge, Kortrijk)⁽⁸⁾ en het Maldegemveld (Brugge en Gent), is het niet onwaarschijnlijk dat de maatnaam bunder 1, hetzij in zijn oorspronkelijke hoeveelheidsaanduidende funktie, hetzij gëvolueerd tot betekenaar van een entiteitsbegrip, ook is opgenomen in het terminologische apparaat van de ontginners die bedrijvig waren in westelijker regionen, met name op het westelijke deel van het Bulskampveld en op de andere ‘velden’ in de Westvl. zandstreek.

Zo zou het mogelijk zijn geweest dat een oude akkermaat waarmee men in het Westvlaamse Houtland nooit akkers had gemeten, daar geïntroduceerd werd, of toch op zijn minst uit de marginaliteit gehaald, onder invloed van ontginners uit het oosten en het zuidoosten van het heidegebied, die zich bedienden van resp. de Gentse en de Kortrijkse maat, waarin het bunder altijd was blijven voortbestaan.

Dit alles zou dus impliceren dat de specifikatie van het lexeem bunder 1 op heidegrond zich heeft voltrokken in de zandstreek ten zuiden van Brugge, en dat het woord, wanneer het eenmaal gelexikaliseerd was in de betekenis ‘perceel heidegrond’, resp. ‘onvruchtbaar perceel’ en ‘onvruchtbare grond’, een beperkte expansie heeft gekend naar het poldergebied onder de invloedssfeer van Brugge.

De veronderstelde korrelatie tussen de historische afwezigheid van bunder 1 in het gangbare maatnamen-lexikon, en de huidige aanwezigheid van een lexeem bunder 2 in de agrarische woordenschat, verklaart vanuit het ongerijmde waarom dit laatste lexeem buiten Maldegem nergens in Oost-Vl. is waargenomen: het behoud, zeker tot eind 18de eeuw, van bunder 1 als meet-eenheid heeft er een betekenisverandering in de richting van bunder 2 belet.

(7) Iets dergelijks kan ook in Limburg het geval zijn geweest. Daarop wijst het voorkomen van het toponiem bunder als eigennaam voor blokvormige percelen in recent verkavelde heide (zie o.m. Molemans 1975, 7-14-20 en 1981, 20).

(8) Dat het Kortrijkse bunder is gebruikt bij metingen in het Bulskampveld blijkt uit Verhoustraete 1959, 33.

[p. 103]

2.3. Tot besluit.

Ter ondersteuning van onze hypothese vonden we enkele niet onbelangrijke gegevens, al moet worden gezegd dat die nog erg schaars zijn, en diepgaander onderzoek gewenst is om de bevindingen aan te vullen en waar nodig te nuanceren. Een kroongetuigenis is vooralsnog niet opgedoken, en voorlopig kunnen we alleen maar met L. Van Acker (1960, 235) betreuren dat er zo weinig is bekend over de werkwijze waarmee de ontginners erin geslaagd zijn hun grootschalige projekten in korte tijd tot een goed einde te brengen.

Ingeval de hypothese de uiteindelijke test van de feiten zal doorstaan, kan ze ook voor de toponymie van nut zijn bij de verklaring van jonge Westvlaamse bunder-namen zoals die met name in de geboortestreek van de gehuldigde voorkomen. Denken we maar aan het door Pollet-Helsen (1933, 56) in 1927 in Varsenare geattesteerde brombunder, dat land van slechte kwaliteit aanduidt. Dergelijke toponiemen zouden wel eens kunnen teruggaan op semantisch gemotiveerde naamgeving vanuit bunder 2.

Bibliografie

Bosch, L. (1940), Beknopt Heerder Woordenboek. Huizen.

CG = Gysseling, M. (1977), Corpus van Middelnederlandse teksten. Reeks I: Ambtelijke bescheiden. 's-Gravenhage.

D = Vragenlijsten van de Afdeling Dialectologie van het Instituut voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde der Kon. Ned. Akademie van Wetenschappen (thans P.J. Meertens-Instituut).

Dept, M.G.G. (1933), ‘Notes sur le défrichement dans le comté de Flandre au XVIII^e siècle’. In: Tijdschrift van de Belgische Vereeniging voor Aardrijkskundige Studies 3 (1933) 120-129.

De Schryver, H. (1942), De oude landmaten in Vlaanderen. Gent, 2e uitg.

De Smet, G. (1951), ‘De ontginning van eigen heidegronden door de Abdij van Drongen in haar “Drongengoed” te Ursel in de eerste helft der achttiende eeuw.’ In: Appeltjes van het Meetjesland 3 (1951) 93 e.v.

De Smet, G. (1952), ‘Het Drongengoed te Ursel van 1242 tot 1740’. In: Appeltjes van het Meetjesland 4 (1952) 117 e.v.

Dittmaier, H. (1963), Rheinische Flurnamen. Bonn.

Goossenaerts, J. (1956-58), De taal van en om het landbouwbedrijf in het noordwesten van de Kempen. Gent.

Gysseling, M. (1954), ‘Enkele topografische termen in Nederlandse plaatsnamen’. In: Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde 30 (1954) 103 e.v.

Heukels, H. (1894), Landbouwflora voor bouw- en weiland. Amsterdam.

[p. 104]

Heukels, H. (1907), Woordenboek der Nederlandsche volksnamen van planten. Amsterdam.

Joos, A. (1900), Waasch Idioticon. Gent.

Kuysten, C.A. (1934), ‘Eindhovense Plaatsnamen’. In: Nomina Geografica Neerlandica 9 (1934), 100 e.v.

Moelaert, R. (1973), ‘Wessegem en zijn heren’. In: Appeltjes van het Meetjesland 24 (1973), 206 e.v.

Moerman, H.J. (1956), Nederlandse Plaatsnamen. Leiden.

Molemans, J. (1975), Limburgse Plaatsnamen 4: Ellikom. Toponymica. Bijdragen en bouwstoffen uitgegeven door het Instituut voor Naamkunde te Leuven, XXII, 4. Leuven, Brussel.

Molemans, J. (1981), Limburgse plaatsnamen 7: Reppel. Toponymica XXII, 7. Leuven, Brussel.

Paque, E. (1896), De Vlaamsche volksnamen der planten van België, Fransch-Vlaanderen en Zuid-Nederland. Namen.

Pollet, J. en Helsen, J. (1933), Toponymie van Varsenare. Brussel.

Rentenaar, R. (1967), ‘Metrologische Bemerkungen zu Niederländischen Flurnamen’. In: Beiträge zur Namenforschung 2 (1967), 46 e.v.

Roosens, N. (1971), Bijdrage tot de ontginningsgeschiedenis van enkele gemeenten in het vroegere Bulskampveld. Licentieverhandeling R.U. Gent (ongepubliceerd).

Ryserhove, A. (1964), ‘Feodaal Knesselare’. In: Appeltes van het Meetjesland 15 (1964) 261 e.v.

Schwartz, E. (1950), Deutsche Namenforschung. II. Orts- und Flurnamen. Göttingen.

Ter Laan, K. (1952), Nieuw Groninger Woordenboek. Groningen, Djakarta (2e uitg.).

Van Acker, L. (1960), ‘Heideontginning ten zuiden van Brugge’. In: Biekorf 61 (1960), 235 e.v.

Van Lantschoot, J. (1927), De oude akkermaten van Vlaamsch België. Dendermonde.

Verhoustraete, A. (1959), ‘Het oostelijk deel van het Bulskampveld en de ontginning ervan’. In: Appeltjes van het Meetjesland 10 (1959) 5 e.v.

Verhoustraete, A. (1960), ‘Het Vijfringengoed te Aalter’. In: id. 11 (1960) 272 e.v.

Verhoustraete, A. (1964), ‘Leenroerig overzicht van Aalter’. In: id. 15 (1964) 169 e.v.

Verhulst, A. (1965), Het Landschap in Vlaanderen. Antwerpen.

Verstraete, D. (1951), ‘Het domein van de Heer van Maldegem’. In: Appeltjes van het Meetjesland 3 (1951) 121 e.v.

WBD = Weijnen, A. en Van Bakel, J. (1967), Woordenboek van de Brabantse Dialecten. Aflevering 2. Assen.

WVD = Devos, M. en Ryckeboer, H. (1979), Woordenboek van de Vlaamse Dialekten. Deel I, Aflevering 1. Gent, Tongeren.

Gent

Magda Devos