Naamkunde. Jaargang 15

[p. 192]

Het ontstaan der Nederlands-Franse taalgrens (II).

Friezen waren niet de enige Ingweonen die tegen het einde van het Romeinse Rijk met de bewaking van het nieuwe Frankische volksgebied in Vlaanderen, Brabant en N.-Haspengouw belast werden⁽¹⁾: ook Oostingweonen⁽²⁾ namen hieraan deel, zoals uit het volgende zal blijken.

II. De (-)tūn-namen die het vroegst geromaniseerd werden.

Op de gelijkenis tussen de namen op -t(h)un in het departement Pas-de-Calais et die op -ton in Engeland wezen reeds L. Vanderkindere⁽³⁾ en vooral G. Kurth⁽⁴⁾. De eindsyllabe van al die toponiemen is uit *tūn ontstaan, niet in diens Westgermaanse betekenis ‘heining’ (bewaard in Ohd. zūn), maar in een afgeleide, specifiek Oostingweoonse, nl. ‘omheinde hoeve’ (bij Oe. tūn)⁽⁵⁾. Buiten het

(1) Zie over de Friese -ahhja-lijn ons opstel ‘Het ontstaan der Nederlands-Franse taalgrens (I)’, in: Naamkunde XIII (1981), 188-225. - Corrigenda:
blz. 195 r. 5 leze men
Skaldōn-ahhja
(Ondanks de opvallende overeenkomst, in de genitief enkelvoud der vrouwelijke n-stammen, van Ohd. -ūn met Oudijsl. -o, dat eveneens op *-ūn moet berusten (W. Streitberg, Urgermanische Grammatik (Heidelberg, 1896 = 1943), 257-58), dient de ū van het etymon van Escanaffles wel door ō te worden vervangen: in de genoemde casus hoeven immers Ofri. -a en Oe. -an niet analogisch te zijn, maar zullen beide, over *-ōn, klankwettig uit Oergerm. *-ōniz zijn ontstaan (Th. Siebs, Geschichte der friesischen Sprache, in: H. Paul, Grundriss der germanischen Philologie² I (Strassburg, 1901), 1345).)

blz. 199 n. 85 r. 1 leze men	dat Nl.
blz. 200 n. 94 r. 1 leze men	(Th. Sickel,)
blz. 203 n. 118 r. 4 leze men	vóór
blz. 215 n. 239 r. 3 leze men	Lat. al
blz. 218 r. 3 leze men	XIIIe e.)
blz. 220 r. 2 leze men	lō(h)annēs
blz. 221 r. 23-24 leze men	wad-innju
blz. 224 r. 18 leze men	ervan. Uit

(2) De Oostingweoonse stammen waren die welke, op het vasteland, ten O. van de Friezen of Westingweonen zaten: o.a. Saksen en Warnen.

(3) Les origines de la population flamande. - La question des Suèves et des Saxons, in: Bulletin de l'Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique LV = 3^e série X (1885), 449-50.

(4) La frontière linguistique en Belgique et dans le nord de la France I (Bruxelles, 1895), 530-32.

(5) F. Holthausen, Altsächsisches Wörterbuch (Münster -- Köln, 1954), 67, vermeldt Osa. tūn in het samengestelde skranktūn, dat hij met ‘Schranke’ vertaalt. Het compositum komt in de Trierse glossen voor, waar an engithu ther scranctuno Lat. in angustiis maceriarum weergeeft: J. Gallée, Vorstudien zu einem altniederdeutschen wörterbuche (Leiden, 1903), 280 (met de vertaling ‘absperrender zaun, wand’). - Volgens F. Holthausen, Altfriesisches Wörterbuch (Heidelberg, 1925), 116, betekende Ofri. tūn ‘Zaun; Hof’. K. von Richthofen, Altfriesisches wörterbuch (Göttingen, 1840), 1094, vermeldt het woord enkel in de zin thi nedtkalda winter ur tha thuner hleth, waaraan in het Latijnse origineel frigidissima hiems in ortos et in sepes descendit beantwoordt. Is ortos et... sepes niet als een hendiadys voor ‘omheinde tuinen’ op te vatten? - Of ook de Oudengelse betekenissen ‘omheind stuk grond’ en ‘dorp’ voor de oudste toponymische etyma op *-tūn in aanmerking komen, is onzeker. ‘The majority of p. ns. [= place-names] in tūn probably had... [the] meaning “farmstead” when they were established’, A. Smith, English Place-Name Elements II (Cambridge, 1956), 190. ‘Many names in -tūn denote villages, but many of these may have developed from homesteads’, E. Ekwall, The Concise Oxford Dictionary of English Place-Names (Oxford, 1960⁴), 482.

[p. 193]

Engelse taalgebied komen nederzettingsnamen op *-tūn in Westgermaanse streken haast enkel, hoewel zelden, op Nedersaksisch dialectgebiedvoor⁽⁶⁾. Kurth meende de-tūn-namen van Pas-de-Calais te moeten toeschrijven aan Saksen van het eind der III^e eeuw, bondgenoten van het opstandige Brittannië⁽⁷⁾, maar H. Ehmer heeft op taal- en oudheidkundige gronden bewezen dat de naamgevers Engelse emigranten waren, die zich ten vroegste in de tweede helft der VI^e eeuw op het vasteland vestigden⁽⁸⁾.

Als een waarschijnlijke uitloper der -tūn-groep van Pas-de-Calais beschouwde reeds Kurth de naam Warneton⁽⁹⁾, Nl. Waasten, op 12 km

(6) Zie Jellinghaus in: E. Förstemann, Altdeutsches namenbuch II, 3.... auflage, herausgegeben von H. Jellinghaus, 2. hälfte (Bonn, 1916), kol. 1008, alsook 1. hälfte (Bonn, 1913), kol. 491, 104, 870, 1224, en 2. hälfte, kol. 128, 150, 1073; L. Bückmann, recensie der voornoemde 2. hälfte, in: Göttingische gelehrte Anzeigen CLXXXII (1920), 181; en H. Moerman †, Nederlandse Plaatsnamen[:] Een Overzicht (Brussel, 1956), 238. (De Westvlaamse -tūn-naam Rostuine zal in het derde deel van dit opstel besproken worden.) In de Engelse plaatsnamen is *tūn weliswaar ‘by far the commonest el[ement]’, Smith, a.w., 188, ‘the most common second element’, Ekwall, t.a.p.; doch ‘certain features of its use suggest that it was not so common in the earliest OE period’, Smith, a.w., 191.

(7) A.w., 533-35.

(8) Die sächsischen Siedlungen auf dem französischen ‘Litus Saxonicum’ (Halle (Saale), 1937), 58 (vgl. 16, 38, 40, 55). Ehmer, a.w., 8 n. 3, wijst op een passus van de VI^e-eeuwse Byzantijnse historicus Procopius (Oorlog tegen de Goten IV, kap. 20), die in Duitse vertaling luidt: ‘Und so ungeheuer ist die Kopfzahl dieser Stämme [Britanniens], daß jedes Jahr große Mengen mit Weib und Kind von dort aufbrechen und zu den Franken hinüberziehen. Diese siedeln die Ankömmlinge in dem Teil ihres Gebietes an, der ihnen am wenigsten Einwohner zu haben scheint, und aus diesem Umstand leiten sie für sich gewisse Ansprüche auf die Insel her.’ Zie de Griekse tekst bij J. Haury, Procoph Caesariensis opera omnia, Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, II (Lipsiae, 1963), 590.

(9) A.w., 293.

[p. 194]

ten Z.O. van Ieper. Doch enerzijds bedraagt de afstand tussen Waasten en de naaste -tūn-plaatsen van Pas-de-Calais meer dan 50 km⁽¹⁰⁾, terwijl de laatstgenoemde slechts op 40 km of minder van Bonen liggen; en anderzijds heeft de Romaanse vorm, in tegenstelling met de namen der -tūn-groep, reeds in het Oudfrans een o⁽¹¹⁾, wat op een vroegere romanisering wijst⁽¹²⁾. In N.-Frankrijk, Midden- en Z.-België komen nog andere, meest onopgemerkte (-)tūn-namen voor, die blijkens hun o vroeg moeten geromaniseerd zijn. Benevens Waasten zullen we de noordelijkste één voor één verklaren, samen met hun Keltische en Romaanse doubletten; zoals voor de -ahhja-namen en om dezelfde reden zien we echter van een integrale bespreking der vroegere etymologieën af.

1. Verton, naam van een gemeente (arr. Montreuil), op 7 km ten O. van de Kanaalkust, 4½ ten N.O. van de Baai der Authie en nabij de Romeinse weg Lillebonne-Bonen⁽¹³⁾: ± 780 in comitatu Pontico [= Ponthieu].... Vertunum [= ~]... & Novionum [= Nouvion-en-Ponthieu]⁽¹⁴⁾; ...; ± 868 (kopie der X^e eeuw) de uilla uocabulo

(10) We houden hier geen rekening met het door Kurth, a.w., 292-93 en 532 n. 1, niet vermelde Fauquetun, hoeve te Saint-Venant (arr. Béthune, ktn. Lillers), daar de naam blijkens zijn oudste grafieën - 1296 Foukeston, 1307 Foukestun, A. de Loisne, Dictionnaire topographique du département du Pas-de-Calais comprenant les noms de lieu anciens et modernes (Paris, 1907), 144 - wel eens een aan de toponiemen op -t(h)un gelijkgemaakte migratienaam zou kunnen zijn uit Folkestone in Engeland - dat geen -tūn-naam is, zie Ekwall, a.w., 174 -.

(11) Zie nr. 3. - Van de namen der -tūn-groep in Pas-de-Calais hebben slechts een paar een Romaanse o, nl. (afgezien van het twijfelachtige, in de vorige noot besproken Fauquetun, 1296 Foukeston): Albinthon, naam van een leengoed te Wierre-Effroy (arr. Bonen, ktn. Marquise), 1769 Albinthon of Albincton, de Loisne, a.w., 7; en Tardingthun, n. van een leengoed te Tardinghen (in hetz. ktn.), zonder datum Tardingthon, K. de Flou, Woordenboek der toponymie van Westelijk Vlaanderen... XV, Uitgave bezorgd door J. De Smet (Brugge, 1934), kol. 700 (naar een werk dat we niet konden inzien, nl. D. Haigneré, Dictionnaire topographique de la France: arrondissement de Boulognesur-Mer (Boulogne, 1881), 312). Is hun o niet aan jonge Engelse invloed toe te schrijven?

(12) Nl. in de tijd toen Lat. ō in het Germaans door ū werd weergegeven, b.v. in de naam der stad Rome (Oe. en Ofri. Rūm, Osa. en Ohd. Rūma): zie Streitberg, a.w., 48-49.

(13) Vermeld door de Tafel van Peutinger: zie K. Miller, Die Peutingersche Tafel, Neudruck der letzten... Auflage... (Stuttgart, 1962), uitslaande kaart, 2^e segment. Deze kustweg liep over het grondgebied van Verton: zie A. Leduque, Essai de topographie historique sur la Morinie ((Lille) 1968), 161 (= 2^e kaart).

(14) Gallia Christiana... XII (Parisiis, 1770 = 1899), Instrumenta, kol. 424.

[p. 195]

Uertunno⁽¹⁵⁾; ...; 1042 (origineel) in villa Vertonno⁽¹⁶⁾; ...; 1211 (or.) Uerton⁽¹⁷⁾.

Westgerm. (en wel Oostingweoons⁽¹⁸⁾) hwer-tūn ‘omheinde hoeve met bekkens’, samengesteld met Wg. *hwer ‘ketel, bekken’ (bij Oe. hwer, Ohd. (h)wer)⁽¹⁹⁾: in het Picardisch is de Germaanse w wel eens v geworden⁽²⁰⁾.

Verkeerde vertaling van

Tigny, n. van een deel der gemeente ~-Noyelle (arr. Montreuil), op 7 km ten Z.O.: 1143 (k. XVIII^e e.) Tigny⁽²¹⁾; 1147 (or.) Tigni⁽²²⁾.

Opgevat als Rom. *tin-iācum ‘hoeve met kuipen’⁽²³⁾, afgeleid van tīna ‘kuip’ (< Lat. id. ‘wijnkuip’); maar in werkelijkheid ontstaan uit Rom. Tīni-ācum ‘hoeve der Tīniī’⁽²⁴⁾.

(15) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek... (z.p., 1960), 1006, vgl. P. B(oschius), Miracula S. Wandregisili auctore anonymo, monacho Fontanellensi, Ex codice membraneo Valcellensi, collato cum Mss. Thosano et Aquicinctino atque editis Mabillonh, in: Acta Sanctorum...², Julii tomus V (Parisiis -- Romae, 1868), 288, en voor de datum O. Holder-Egger, Ex Miraculis S. Wandregisili, in: Monumenta Germaniae historica, Scriptorum tomus XV (Hannoverae, 1887-88), 406.

(16) G. de Lhomel, Recueil de documents pour servir à l'histoire de Montreuil-sur-Mer, 1000-1464, Supplément au Cartulaire municipal (Compiègne, 1907), 5.

(17) Gysseling, t.a.p.

(18) Westgermaans in fonetisch, maar specifiek Oostingweoons in semantisch opzicht.

(19) Verton werd reeds als een mogelijke -tūn-naam beschouwd door A. Dassonville in zijn recensie van Kurth's Frontière linguistique... I, in: Biekorf VII (1896), Bijblad, xiii.

(20) B.v. ook in de plaatsnamen Vendin, Verchain, Verloingt, Vicoigne, Velvain, Vertain en Vezon, de eerste vier ten dele met, de laatste drie daarentegen zonder oude W-vormen: zie ons werk ‘Doublets picards’, dat na het laatste deel van dit opstel zal verschijnen. ‘Das alte fränkische w ist... nicht nur durch die Romanisierungsform gw-abgelöst worden, sondern an seine Stelle ist in weitem Umfang in ON [= Ortsnamen] das romanische v getreten’, E. Gamillscheg, Romania Germanica I² (Berlin, 1970), 393.

(21) J. Ramackers, Papsturkunden in Frankreich, Neue Folge IV (Göttingen, 1942), 129.

(22) Gysseling, a.w., 966.

(23) Zoals in het eerste deel van dit opstel wordt in onze vertaling van het etymon een soortnaam gecursiveerd wanneer hij een suffix weergeeft.

(24) Door Gysseling, t.a.p., werd als etymon reeds ‘Gallo-rom. Tiniacum “appartenant à Tinius” (lat.)’ voorgesteld. Vóór hem had reeds W. Kaspers, Etymologische Untersuchungen über die mit -ācum, -ānum, -ascum und -uscum gebildeten nordfranzösischen Ortsnamen (Halle a.S., 1918), 174, verschillende Tigny's evenals een Tigné en een Tignieu, alle in Frankrijk, als -ācum-afleidingen van de Latijnse eigennaam Tinius beschouwd. Daar alle vermelde toponiemen in de eerste syllabe i hebben, moet de beklemtoonde i van het gentilicium lang geweest zijn.

[p. 196]

2. Ourton, n. van een gemeente (arr. Béthune), aan de Biette, linkerbijriviertje van de Lawe, op 59 km ten N.O. van Verton (nr. 1), resp. 14 en 15 ten N.W. van Boyeffles en Marqueffles (-ahhja-namen nrs. 15 en 16), en 2 ten Z.W. van de Romeinse weg Atrecht-Terwaan: 1071 [onecht] Orton⁽²⁵⁾; 1079 (or.) Orton⁽²⁶⁾.

Wg. (en wel Oostingw.) ōra-tūn, bij de romanisering reeds geëvolueerd tot ōrtūn, ‘omheinde hoeve van de boord (= aan de oever)’, samengesteld met Wg. (Oostingw.?) *ōrō ‘boord (= ook oever)’ (bij Oe. ōra) en wegens de syncope van de a der middensyllabe ten vroegste tegen het eind der VI^e eeuw overgenomen⁽²⁷⁾: in het Oudpicardisch is de ọ- der eerste syllabe klankwettig [u] geworden.

Goede vertaling van

Bruay, in ~-en-Artois, n. van een gemeente (arr. Béthune), op 5 ½ km ten N.O.: verklaard in het eerste deel van dit opstel, 216-17.

3. Warneton (Fr.) = Waasten (Nl.), n. van een voormalige, nu van Comines-Warneton = Komen-Waasten (arr. Moeskroen) deel uitmakende, kleine Romaans-Belgische taalgrensstad (van het arr. Ieper) met Zuidnederlandse minderheid, aan de linkeroever van de Leie, op 47 km ten N.O. van Ourton (nr. 2), resp. 40 en 41 ½ ten N.O. van Boyeffles en Marqueffles (-ahhja-namen nrs. 15 en 16), 42 ten Z.W. van Elsegem (zie de -ahhja-naam nr. 1), 35 ten W. van Escanaffles (-ahhja-naam nr. 2) en een 4tal ten Z. van de Romeinse weg nr. 19 (Doornik-Wervik-Kassel)⁽²⁸⁾: dialectisch (Fr.) varnêton, varnêtan⁽²⁹⁾, (Nl.) wu. stn⁽³⁰⁾; 1007 (k. ± 1041) Warnasthun⁽³¹⁾; ...; 1065 (or.) Uarnestun,

(25) A. de Neufville, Histoire généalogique de la Maison de Neufville... (Amsterdam, 1869), 52.

(26) E. Escallier, L'abbaye d'Anchin, 1079-1792 (Lille, 1852), 17.

(27) Zie voor die syncope: in het Oudengels K. Luick, Historische Grammatik der englischen Sprache... herausgegeben von F. Wild und H. Koziol, I (Stuttgart, 1964), 279-81, 321, meer bepaald in Oudengelse composita K. Brunner, Altenglische Grammatik, nach der Angelsächsischen Grammatik von K. Sievers (Tübingen, 1965³), 137; in het Oudsaksisch F. Holthausen, Altsächsisches Elementarbuch (Heidelberg, 1921²), 49.

(28) De Romeinse wegen op heden Belgisch gebied worden doorgaans vermeld naar J. Mertens, Les routes romaines de la Belgique (Bruxelles, 1957), met het nummer dat hun door de schrijver werd toegekend.

(29) E. L(egros), rec. van J. Haust's Enquête dialectale sur la toponymie wallonne, in: Bulletin de la Commission Royale de Toponymie & Dialectologie XVI (1942), 332.

(30) Vriendelijke mededeling van Prof. em. W. Pée (met u. = halflange [ọ]).

(31) A. Fayen, Livre des donations faites à l'abbaye de Saint-Pierre de Gand, depuis ses origines jusqu'au XI^e siècle, avec des additions jusqu'en 1273 (Gand, 1906), 102.

[p. 197]

1069 (or.) Warneston⁽³²⁾; ...; 1257 (k. begin XIV^e e.) Wilhelmi de Waerstene⁽³³⁾; ...; 1538 (kaart) Waesten⁽³⁴⁾; ...; 1635 (kaart) Varneton⁽³⁵⁾. (De Franse gemeente Warneton (arr. Rijsel), aan de rechteroever van de Leie, vlak tegenover Waasten, is pas in de XVIII^e eeuw door afscheiding ervan ontstaan⁽³⁶⁾.)

Wg. (en wel Oostingw.) Wārinas tūn ‘omheinde hoeve van de Warn’, met de genitief van Wg. *Wārin ‘Warn’ (bij Oe. Wǣren; vgl. Lat. Vārinus ‘hetz.’)⁽³⁷⁾: in het Romaans werd de i als eerste middenvocaal gesyncopeerd⁽³⁸⁾, verzwakte de toonloze a tot ‘e’, evolueerde de

(32) M. Gysseling -- A. Koch, Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta (z.p., 1950), 276, 282.

(33) A. Vandenpeereboom, Ypriana[:] Notices, études et documents sur Ypres, VI (Bruges, 1882), 296.

(34) P. van Beke, De Charte van Vlaendren (Gandavi, 1538), in: F. Van Ortroy, Carte de Flandre de 1538, publiée à Gand par P. van der Beke, Reproduction..., Avec texte explicatif..., Traduction néerlandaise par A. Van Werveke (Gand, 1897).

(35) G. Blaeuw, Novus Atlas, Das ist Abbildung und Beschreibung von allen Ländern des Erdreichs (Amsterdami, 1635²), kaarten V, X₃.

(36) de Flou, a.w. XVII, Uitgave bezorgd door J. De Smet (Brugge, 1936), kol. (22-)23.

(37) Zie over de Oostingweoonse stam der Warnen vooral O. Bremer, Ethnographie der germanischen Stämme, in: H. Paul, Grundriss der germanischen Philologie² III (Strassburg, 1900), 851-52; over hun naam M. Schönfeld, Wörterbuch der altgermanischen Personen- und Völkernamen, nach der Überlieferung des klassischen Altertums bearbeitet (Heidelberg, 1911), 257-58. Het gebrek aan middenvocaal in de Oudengelse meervoudsvormen ‘Waernas’ en ‘Wernas’ is enkel door i-syncope na lange wortelsyllabe te verklaren; ǣ en ē zijn normale reflexen van Wg. ā, de eerste hoofdzakelijk in Wessex, de andere in Anglië en Kent. Ook in de Latijnse naam, waarvan de meervoudsvorm omstreeks 100 n. Chr. geattesteerd is, moet de eerste vocaal lang geweest zijn, wat geenszins strijdig is met de fonetische chronologie van het Germaans: Luick, a.w., 114, neemt aan dat Wg. ā het vroegst bij de Ingweonen ontstaan is, ‘mindestens im zweiten Jahrhundert, aber möglicherweise schon geraume Zeit früher’. In de VI^e-eeuwse Latijnse meervoudsvormen ‘Varni’ en ‘Guarni’ is het ontbreken der middenvocaal eveneens door syncope te verklaren, hoewel deze hier Romaans zal zijn. De naam der Warnen zal afgeleid zijn van Wg. *wāru ‘verdrag, verbond’ (bij Oe. wǣr, Ohd. wāra) en ‘bondgenoten’ betekenen. - Gysseling, Woordenboek, 1047, verklaart onze plaatsnaam uit ‘Germ. Warinas tūna- m. “enclos > ferme de Warin”’. Daar de middenvocaal i na korte wortelsyllabe in de Oudwestgermaanse dialecten niet gesyncopeerd wordt, mag men zich afvragen of het voorgestelde etymon fonetisch aanvaardbaar is voor Nl. Waasten, te meer daar een vroeg geromaniseerd tūn-toponiem met een eigenlijke persoonsnaam als eerste lid een uitzondering ware.

(38) Zoals de eerste e van Lat. antecessōrem acc. ‘voorganger’ in Ofr. ancessour ‘voorvader’, zie W. Meyer-Lübke, Historische Grammatik der französischen Sprache I^4-5 (Heidelberg, 1934), 108.

[p. 198]

s tussen vocaal en tenuis tot een h die met rekking der eerstgenoemde verdween, en bleef de W lang bewaard, tot ze dialectisch door de Fransere V werd vervangen; in het Westvlaams werd de i als korte middenvocaal na lange wortelsyllabe eveneens gesyncopeerd, verzwakten de overige vocalen zonder hoofdtoon tot ə's die later wegvielen, verdween de eerste n door dissimilatie, viel ook de r vóór s weg en werd de beklemtoonde ā gevelariseerd.

4. Hotond, De ~, n. van een gehucht te Ronse (arr. Oudenaarde), Zuidnederlandse taalgrensstad, op 43 km ten N.O. van Waasten (nr. 3), 7½ ten Z.O. van Elsegem (zie de -ahhja-naam nr. 1), 8½ ten N.O. van Escanaffles (-ahhja-naam nr. 2), 23 ten N.W. van Braffe (-ahhja-naam nr. 3), 2 ten N.O. van de Romeinse weg nr. 5 (Blicquy-Oudenburg) en ca. 130-35 m hoogte, op de helling van de ~ (Fr. l'~), een ‘berg’ te Ronse en te Zulzeke - voormalige, nu hoofdzakelijk bij Kluisbergen (arr. Oudenaarde) ingelijfde gemeente -, waarvan de top, te Zulzeke, 150 of 151 m hoog is: dial. də nytunt⁽³⁹⁾; 1242 Hotton⁽⁴⁰⁾; 1361 daghwant lants ligghende ter hoetont⁽⁴¹⁾.

Wg. (en wel Oostingw.) hauh-tūn ‘omheinde hoeve van het hoge (= op de hoogte)’, samengesteld met Wg. *hauh ‘het hoge’ (bij Oe. héah)⁽⁴²⁾, waarvan de eind-h onder de invloed der verbogen vormen als laryngaal werd uitgesproken: in het Romaans verdween deze h nadat ze de volgende t voor sonorisering bewaard had, en werd de au tot ǫ gemonoftongeerd; in het Oostvlaams viel de -h-eveneens weg, evolueerde de au over scherplange o tot [y]⁽⁴³⁾, werd de Romaanse ọ der tweede syllabe overgenomen, een [t] achtergevoegd, de begin-h niet meer

(39) E. Blancquaert -- H. Vangassen, Dialect-atlas van Zuid-Oost-Vlaanderen (Antwerpen (1930)), 480.

(40) A. Boterdaele, Nos Ardennes flamandes (Gand, 1912), 193 (zonder bronvermelding).

(41) L. Van Cauwenberghe, Inleiding tot de Toponymie van Ronse (onuitgegeven lic. Leuven, 174), 129 (naar een [oorspronkelijke?] oorkonde). - Het lijkt onzeker of de oude grafieën een plaats op de ‘berg’ of de ‘berg’ zelf aanduiden.

(42) Vgl. bij Smith, a.w. I (Cambridge, 1956), 238, en Ekwall, a.w., 232, de Engelse plaatsnamen Heighton Street en South Heighton (beide in Sussex), waarin Heigh-verklaard wordt uit het gesubstantiveerd Oe. héah ‘height’. (In de vele Engelse -tūn-namen die met het niet-gesubstantiveerd héah ‘high’ zijn samengesteld, is dit adjectief verbogen: Smith, t.a.p.)

(43) De woorden ‘dood’ en ‘brood’ luiden te Ronse dy.t en bryt, Blancquaert -- Vangassen, a.w., 478, 476.

[p. 199]

aangeblazen en de n van het lidwoord den voorgevoegd. De naam werd van de nederzetting op de ‘berg’ overgedragen.

Verkeerde vertaling van

Ose, n. van een gehucht te Mater, voormalige, nu bij Oudenaarde (arr. Oudenaarde) ingelijfde gemeente, op een 30tal m hoogte en 13 km ten N.O.: ± 1041 (naar een iets oudere oorkonde; or.) in Materna... in Eversbeke... in Ozeka [= ~⁽⁴⁴⁾]⁽⁴⁵⁾.

Opgevat als Rom. *alt-iāc- ‘hoeve van het hoge (= op de hoogte)’, afgeleid van Lat. altum ‘het hoge (= de hoogte)’; maar in werkelijkheid ontstaan uit Rom. Auti-āc- ‘hoeve der Autiī’⁽⁴⁶⁾, bij de germanisering reeds geëvolueerd tot Autsi̯āc-⁽⁴⁷⁾: in het Oudnederfrankisch werd dit geleidelijk * Ọ̑tseke; in het Middelnederlands werd de t door de volgende s geassimileerd, de eerste ə gesyncopeerd en de k door de voorgaande s gedeeltelijk geassimileerd tot een [x], die later in het A.B. zou verdwijnen.

5. Blaton, n. van een voormalige, nu bij Bernissart (arr. Aat) ingelijfde gemeente (van het arr. Doornik), op 29½ km ten Z.O. van het gehucht De Hotond (nr. 4), 8½ ten Z.O. van Braffe (-ahhja-naam nr. 3), 15½ ten Z.W. van Bauffe (-ahhja-naam nr. 4) en 2½ ten W. van de Romeinse weg nr. 6 (Bavay-Velzeke-enz.): dial. blaton⁽⁴⁸⁾; 1040 (or.) omnem comitatum villae nomine Basilicas (= Basècles)... de cruce, que est in via Platonis [= van ~⁽⁴⁹⁾]⁽⁵⁰⁾; 1120-71 (k.) [volgens M. Gysseling 3^e kwart XII^e e. (k. ± 1177)⁽⁵¹⁾] Blatun⁽⁵²⁾; 1138 (k. einde XV^e e.)

(44) Gysseling, Woordenboek, 765.

(45) Fayen, a.w., 115.

(46) Of wellicht uit Rom. Auci-āc- ‘hoeve der Auciī’: t.a.p. gaat Gysseling uit van ‘Gallo-rom. Auciacum “toebehorend aan Aucius”’. - De u van het etymon kon licht met l verward worden, daar deze vóór consonant als / uitgesproken werd.

(47) De overgang van -ti- vóór vocaal tot tsi̯ is inderdaad ouder dan de sonorisering der c van het suffix, zie É. Bourciez, Précis historique de phonétique française, 9^e Édition, revue par... J. Bourciez (Paris, 1958), 146, en vgl. het eerste deel van dit opstel, 189 en n. 9.

(48) J. Haust, Enquête dialectale sur la toponymie wallonne (Liège, 1940-41), 136.

(49) [F.] De Reiffenberg, Monuments pour servir à l'histoire des provinces de Namur, de Hainaut et de Luxembourg VIII (Bruxelles, 1848), 320.

(50) Bresslau in: H. Bresslau† -- P. Kehr, Die Urkunden der deutschen Könige und Kaiser V (Berlin, 1931), 61.

(51) Woordenboek, 150.

(52) Ch. Piot, Cartulaire de l'abbaye d'Eename (Bruges, 1881), 22.

[p. 200]

altaria... de Harcheias et de Blato⁽⁵³⁾; 1139 (or.) Blaton⁽⁵⁴⁾; ...; 1389-96 (naar oude kronieken die feiten verhalen welke zouden geschied zijn van de Romeinse verovering [53 v. Chr.] tot 1049; k. einde XIV^e e.) nunc Ablatonas dicitur (2maal)... Ablatonas (4maal)... Ablatonam propter mortem patris respuens... Albatino-villa... Ablatonas (2maal)... Ablaton̄ (lees *Ablatonas)... Ablatonas (7maal)... de Ablatonis... Ablatonas... servitoribus Ablatonis atque Condati transmissis⁽⁵⁵⁾.

Wg. (en wel Oostingw.) (apaltreo-tūn, herleid tot) apal-tūn ‘omheinde hoeve met appelbomen, appelboomgaard (waarin een hoeve staat)’ (vgl. Oe. aeppeltūn ‘(appel)boomgaard’⁽⁵⁶⁾)⁽⁵⁷⁾, samengesteld met Wg. (Ingw.?) *apaltreo ‘appelboom’ (vgl. Oe. aeppeltréo ‘hetz.’⁽⁵⁶⁾), zelf bestaande uit *apal ‘appel’ (bij Ono. apal-grār ‘appelgrauw’) en *treo ‘boom’ (bij Oe. tréo, Ofri. trê, Osa. trio): in het Romaans werd de intervocalische p gesonoriseerd, de preconsonantische groep -al'- tot la omgezet, en de begin-a door verwarring met het voorzetsel à weggelaten⁽⁵⁸⁾.

Verkeerde vertaling van

Meslin, in ~-l'Évêque, n. van een voormalige, nu bij Aat (Fr. Ath, arr. Aat) ingelijfde gemeente, op 21 km ten N.O.: dial. à m'linl'èvèque⁽⁵⁹⁾; interpolatie in een oorkonde van 946 (k. ± 1070) St. Wicbertus gaf aan de abdij van Gembloers in comitatu scilicet Breibant in

(53) J. Ramackers, Papsturkunden in den Niederlanden (Belgien, Luxemburg, Holland und Französisch-Flandern) (Berlin, 1933-34), 128.

(54) Ch. Duvivier, Actes et documents anciens intéressant la Belgique II (Bruxelles, 1903), 35.

(55) E. Sackur, Iacobi de Guisia Annales historiae illustrium principum Hanoniae, in: Monumenta Germaniae historica, Scriptorum tomus XXX (Hannoverae, 1896-Lipsiae, 1934), 95, 100, 110 (feiten van 453), 118, 123, 126, 131, 137 (feiten van 679), 145, 167 (3maal), 168 (8maal), 193 (feiten van 1049).

(56) Waarvan het eerste lid echter niet uit *apal ontstaan is: zie n. 58, en vgl. bij Smith, a.w. I, 3-4, en Ekwall, a.w., 11, de vele op het Oudengelse woord berustende Engelse Appleton's.

(57) Zie voor de normale weglating van het middenlid in een drieledige Germaanse plaatsnaam A. Bach, Deutsche Namenkunde² II, 1^e deel (Heidelberg, 1953), 231-32.

(56) Waarvan het eerste lid echter niet uit *apal ontstaan is: zie n. 58, en vgl. bij Smith, a.w. I, 3-4, en Ekwall, a.w., 11, de vele op het Oudengelse woord berustende Engelse Appleton's.

(58) Mogelijk, hoewel minder waarschijnlijk, dunkt ons als etymon een met apal-tūn synoniem Wg. (Oostingw.) (apltreo-tūn, herleid tot) apl-tūn (met Wg. *apl bij Oe. aepl, aeppel, Ofri. appel, Osa. apl, appul, Ohd. afful, apful), dat in het Romaans door inlassing van een a in de zware consonantengroep plt uitspreekbaar gemaakt ware: vgl. Fr. hanap ‘drinkkan’ < Wg. *hnapp ‘nap’ (bij Oe. hnaepp, Osa. hnapp, Ohd. (h)napf).

(59) Haust, a.w., 134.

[p. 201]

loco Melin [= ~] ęcclesiam... et culturam Arnulphi et decem mansos de Lietzinis [= Lessen (Fr. Lessines)⁽⁶⁰⁾]⁽⁶¹⁾; 1064 Lietbertus, bisschop van Kamerijk, geeft aan de abdij van het Hl. Graf van deze stad In Bracbatensi Pago Ecclesiam de Melin⁽⁶²⁾, (or.) Melin⁽⁶³⁾.

Rom. mēl-inum, een afleiding van laat Lat. mēlum ‘appelboom’ die opgevat werd als ‘hoeve met appelbomen’ of ‘appelboomgaard (waarin een hoeve staat)’, maar in werkelijkheid ‘appelboompje’ betekende⁽⁶⁴⁾.

Door goede vertaling van Blaton ontstond

Pommeroeul, n. van een voormalige, nu eveneens bij Bernissart ingelijfde gemeente, op 6 km ten Z.O.: dial. au pum'rwè⁽⁶⁵⁾; 1186 (k. einde XIV^e e. van k. 1389-96) Pinneroel [lees *Pumeroel]⁽⁶⁶⁾; 1211 (or.) Pomeriolum⁽⁶⁷⁾.

Rom. pōm-ār -- iolum ‘kleine appelboomgaard’⁽⁶⁸⁾ - d.i. ‘Klein-

(60) Gysseling, Woordenboek, 608.

(61) (Th. Sickel,) Die Urkunden der deutschen Könige und Kaiser I (Hannover, 1879-84), 162.

(62) J. Foppens, A. Miraei Opera diplomatica et historica..., Editio secunda, auctior et correctior... I (Lovanii, 1723), (155-)156.

(63) Gysseling, Woordenboek, 692.

(64) A. Carnoy, Dictionnaire étymologique du nom des communes de Belgique... (Louvain, 1939-40), 385 (vgl. 380), en Origines des noms des communes de Belgique (Louvain, 1948), 459 (vgl. 453), vermoedt dat de naam van het dorp op [de accusatief van Rom.] *melinus ‘jaunâtre’ berust, een woord van Keltische oorsprong dat aanvankelijk zijn beek zou aangeduid hebben. Maar niets wijst erop, dat Meslin en het blijkbaar identieke Melin, n. van een gehucht te Onhaye (arr. Dinant), 946 (or.) villam Melin nomine, ab ipso coenobio [van Waulsort] fere duobus milibus distantem (G. Despy, Les chartes de l'abbaye de Waulsort I (Bruxelles, 1957), 325), ooit hydroniemen zouden geweest zijn. Bovendien had Kelt. *melinos een ǐ, zie H. Pedersen, Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen II (Göttingen, 1913), 57. Oudprovençaals (in Languedoc) melin ‘jaune (en parlant des fleurs)’ en Mfr. id. ‘jaunâtre’ (hapax van de XIV^e e.) worden als reflexen van Lat. mēlĭnus ‘quittenfarbig’ beschouwd door W. von Wartburg, Französisches Etymologisches Wörterbuch VI, 1. Teil, herausgegeben von H. Keller (Basel, 1969), 663; het Franse woord, dat laat opduikt, zou aan het Provençaals kunnen ontleend zijn, ald., 664 n. 3; moet men voor het Provençaalse of voor beide, wegens de plaats van de klemtoon, geen geleerde oorsprong overwegen? - Enkel vermeld worden hier drie verdere verkeerde vertalingen van Meslin: een zekere, nl. Lessen (Fr. Lessines), op 7½ km ten N.W.; een waarschijnlijke, nl. Ampolines†, op 24½ km ten Z.O.; en een mogelijke, nl. (Le Grand- en Le Petit-) Sablens, op 16½ km ten Z.W.

(65) Haust, a.w., 135.

(66) Sackur, a.w., 237.

(67) De Reiffenberg, a.w. I (Bruxelles, 1844), 132.

(68) Carnoy, Dictionnaire, 464, en Origines, 550, ging reeds uit van ‘lat. pomariolus “petit verger de pommiers”’.

[p. 202]

Blaton’ -, afgeleid van pōmārium ‘appelboomgaard’, uit Lat. id. ‘boomgaard’, zelf afgeleid van pōmus ‘vruchtboom’: dialectisch werd de ō der eerste syllabe onregelmatig [y]⁽⁶⁹⁾ en evolueerde -ŏ́lum over uel tot [wę], met onklankwettige apocope⁽⁷⁰⁾.

6. Wartons, Les ~, n. van een hoeve te Obourg, voormalige, nu bij Bergen (Fr. Mons, arr. Bergen) ingelijfde gemeente, op 23 km ten Z.O. van Blaton (nr. 5), 13½ ten Z.O. van Bauffe (-ahhja- naam nr. 4), 20½ ten Z.W. van Seneffe (-ahhja-naam nr. 5) en 2½ ten N.O. van de plaats waar de Romeinse weg nr. 4 (Bavay-Asse-enz.) de Haine overstak: dial. warton te Maisières⁽⁷¹⁾; 1244 (k. -1246) Wareton⁽⁷²⁾; 1321 (k. 2^e helft XV^e e.) Warton, 1354 (or.) Wareton⁽⁷³⁾.

Wg. wara (of war?)-tūn ‘beschuttingsheining (= (Oostingw.) door een omheining beschutte hoeve)’, samengesteld met *waru ‘beschutting’ (bij Oe. waru, Osa. wara)⁽⁷⁴⁾, en, zo het eerste lid op a eindigde,

(69) Zoals in de dialectvorm pumier voor Fr. pommier ‘appelboom’ te Bergen, von Wartburg, a.w. IX (Basel, 1959), 154, vgl. voor Fr. pomme ‘appel’ de dialectvorm pun te Bergen en Oudhenegouws pun, pum(m)e, ald., 152: de Picardische woorden die tot de familie van Lat. pōmum ‘boomvrucht’ behoren, vertonen de reflexen van ū i.p.v. ō. De verklaring is onzeker, zie ald., 158 n. 3, en Ch. Gossen, Grammaire de l'ancien picard (Paris, 1970), 84(-85).

(70) Fr. moyeu ‘naaf’ (Lat. modiolus) luidt te Ramegnies, op 11 km ten N.W., en te Stambruges, op 5½ km ten N.O., mŏ́ywè [= mojwę], te Thulin, op 4 km ten Z.O., mòywè [= mǫjwę], L. Remacle, Atlas linguistique de la Wallonie I (Liège, 1953), 203. De apocope zal onder de invloed van de nominatief gebeurd zijn, waar het uit -olus over -uels klankwettig ontstaan Oudpicardisch -ueus zijn tweede u door dissimilatie zal verloren hebben: vgl. Bourciez, a.w., 186-87.

(71) Haust, a.w., 125.

(72) L. Devillers, Description analytique de cartulaires et de chartriers, accompagnée du texte de documents utiles à l'histoire du Hainaut V (Mons, 1870), 171.

(73) Dez., Chartes du Chapitre de Sainte-Waudru de Mons II (Bruxelles, 1903), 4, 257.

(74) Zie voor het eventueel behoud van de korte middenvocaal a na korte wortelsyllabe, althans tot de tweede helft der VI^e eeuw, Luick, a.w., 280, en Holthausen, a.w., 53 (met Osa. wara-liko ‘vorsichtig’); het is echter niet uitgesloten dat de oude grafieën met -e- van Les Wartons door het Franse diminutiefsuffix -eton (b.v. in caneton ‘eendje’) beïnvloed zijn. - Vgl. twee Engelse Warton-toponiemen (in Lancashire en Northumberland), waarvan het eerste bestanddeel echter door Smith, a.w. II, 247 - terecht of ten onrechte? - uit Oe. weard ‘watch, ward, protection’ verklaard wordt, en waarvan het etymon door Ekwall, a.w., 499, dienovereenkomstig met ‘watch place, look-out place’ wordt vertaald; verder de Engelse plaatsnaam Wharton (in Lincolnshire), die door Smith, t.a.p., voor zeker, door Ekwall, a.w., 511, voor wellicht identiek met de vorige wordt gehouden. - De mening van Carnoy, Origines, 735, als zou ons toponiem een diminutief zijn van een dialectische vorm van Fr. guéret ‘jachère’ stuit niet op fonetische of semantische bezwaren, maar op het feit dat Les Wartons blijkens zijn ligging (d.i. de afstand van de -tūn-plaatsen nrs. 5 en 7, van de Romeinse weg nr. 4 en van Maisières) ongetwijfeld behoort tot de (-)tūn-lijn, die in het volgend deel van dit opstel uitvoerig zal beschreven worden.

[p. 203]

pas geromaniseerd na de Romaanse sonorisering der intervocalische tenues, die ca. 450 begon⁽⁷⁵⁾.

Goede vertaling van

Maisières, n. van een voormalige, nu eveneens bij Bergen ingelijfde gemeente, op 1½ km ten N.W.: dial. minziēres ter plaatse, minziêres te Bergen, minziéres te Quévy⁽⁷⁶⁾, d.i. resp. [mẽ̜zjẹ̄r, mẽ̜zjē̜r, mẽ̜zjēr]; 1179-80 (or.) Maisieres⁽⁷⁷⁾.

Lat. māceria(-) ‘muur als omheining (= door een muur omheinde nederzetting)’⁽⁷⁸⁾: de evolutie van -eria(-) werd door die van het veel vaker voorkomend Lat. -āria(-) verdrongen⁽⁷⁹⁾, en de uit ai ontstane [ē̜] dialectisch door de begin-m genasaleerd.

7. Piéton, n. van een voormalige, nu bij Chapelle-lez-Herlaimont (arr. Charleroi) ingelijfde gemeente, op 23 km ten Z.O. van Les Wartons (nr. 6), 10½ ten Z.O. van Seneffe (-ahhja-naam nr. 5), 23½ ten Z.W. van Sombreffe (-ahhja-naam nr. 6) en 3 ten Z.O. van de Romeinse weg nr. 1 (Bavay-Keulen): dial. pièton⁽⁸⁰⁾; 1207 (k.) territorio de Pieton... Templariis de Pieton... Templarii siquidem de Pieton⁽⁸¹⁾. Aan de ~, linkerbijriviertje van de Samber te Dampremy, nu bij Charleroi (arr. Charleroi) ingelijfd: dial. èl pîton te Gouy-lez-Piéton, [l'] pîton te Viesville⁽⁸²⁾; 866 (k. XVIII^e e.) super fluvium Pintum [Gysseling leest Pintun⁽⁸³⁾]⁽⁸⁴⁾; 1145 (k. 1292) super Pienton⁽⁸⁵⁾; ...; 1155 (dez. k.) aquam

(75) Zie het eerste deel van dit opstel, 189 n. 9.

(76) Remacle, a.w., 29.

(77) Gysseling, Woordenboek, 652.

(78) A. Vincent, Les noms de lieux de la Belgique (Bruxelles, 1927), 145, ging reeds uit van Lat. maceria ‘mur de clôture’.

(79) Zoals in de uit Lat. māceria ontstane Oudfranse soortnaam maisiere ‘mur, muraille, paroi’, von Wartburg, a.w. VI, 1. Teil, 9.

(80) Haust, a.w., 115.

(81) Documents concernant les paroisses de Gosselies et Tillier, in: Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique IV (1867), 492.

(82) Haust, a.w., 113, 116.

(83) Woordenboek, 796.

(84) J. Warichez, Une ‘Descriptio villarum’ de l'abbaye de Lobbes à l'époque carolingienne, in: Bulletin de la Commission royale d'histoire LXXVIII (1909), 260.

(85) V. Barbier, Histoire de l'abbaye de Floreffe, de l'Ordre de Prémontré² II (Namur, 1892), 11.

[p. 204]

de Pietun⁽⁸⁶⁾; 1179 (dez. k.) curtem de Herlamont cum tota terra et decima, que inter Pintonem [= de ~ volgens Gysseling⁽⁸³⁾] et uiam regiam, que uulgo Calcia dicitur, interiacet⁽⁸⁷⁾.

Wg. (en wel Oostingw.) pinn-tūn ‘omheinde hoeve met pinnen (die het overklimmen der omheining moeten bemoeilijken?)’, samengesteld met Wg. *pinn ‘pin’ (bij Oe. en Osa. pinn ‘hetz.’, Ohd. zitar-pfin ‘citerpen’)⁽⁸⁸⁾ en na de V^e eeuw geromaniseerd, vermits de ĭ in het Romaans geen ẹ meer werd: na verloop van eeuwen werd *Pinton volksetymologisch gelijkgemaakt aan Ofr. pieton ‘voetganger, inz. infanterist’⁽⁸⁹⁾, met monoftongering van ie tot î in het Waals. De waternaam is zeker secundair; slechts bij toeval is hij vóór de eigenlijke plaatsnaam geattesteerd⁽⁹⁰⁾.

Verkeerde vertaling van

Strépy, n. van een deel van ~-Bracquegnies, voormalige, nu bij La Louvière (arr. Zinnik) ingelijfde gemeente, op 13½ km ten N.W.: dial. stèrpi⁽⁹¹⁾; X^e e. (k. X^e e.) Styrpeias⁽⁹²⁾; 1102 - kort na 1108 (k. XIII^e e.) [volgens O. Holder-Egger 1102-12 (k. XIV^e e.)⁽⁹³⁾] vici qui

(86) Ald., 16.

(83) Woordenboek, 796.

(87) Ramackers, Papsturkunden in den Niederlanden, 343.

(88) Vgl. bij Smith, a.w. II, 65, de Engelse plaatsnaam Pinton (in Worcestershire), waarvan het eerste bestanddeel verklaard wordt uit Oe. pinn ‘a pin, a peg’ - oorspronkelijk ‘a wooden peg or pin, usually one holding a structure together’ -, wellicht met ‘some reference to a particular type of fence’. In het Westvlaams betekent pinne v. ‘elke spijl van een pinnewerk, fr. artichaut’, en pinnewerk ‘eene rij ijzeren spijlen op eenen muur of eene poort, om jongens en dieven te beletten er over te kruipen, fr. artichautière’, L. De Bo, Westvlaamsch Idioticon (Brugge, 1873), 747.

(89) In de grafie Pienton is Pien- een compromis tussen het oude Pin- en het nieuwe Pie-.

(90) Carnoy, Origines, 543, vraagt zich af of de naam soms afgeleid is van pi(n)ctus [lees Rom. *pinctus voor Lat. pictus] ‘coloré’ en moet vertaald worden met ‘ruisseau rougeâtre’: ten onrechte, zoals het totaal gebrek aan oude grafieën met *Pinct- of *Peint- bewijst. - Aan een Keltisch hydroniem valt evenmin te denken: de geografische namen met Pint- bij A. Holder, Alt-celtischer Sprachschatz II (Leipzig, 1904), kol. 1006, zijn eigenlijke plaatsnamen en schijnen alle van antroponymische oorsprong.

(91) Haust, a.w., 131.

(92) Gysseling, Woordenboek, 942, vgl. Catalogus codicum hagiographicorum bibliothecae cl. viri A. Wins apud praetorium Nivigellense iudicis, Appendix ad codicem 4[:] Vita antiquior S. Vincentii Madelgarii, in: Analecta Bollandiana XII (1893), 427.

(93) Ex Miraculis S. Foillani auct. Hillino cantore Fossensi, in: Monumenta Germaniae historica, Scriptorum tomus XV (Hannoverae, 1887-88), 924(-25).

[p. 205]

vocatur Sterpeis⁽⁹⁴⁾; 1119 (k. -1246) Strepi⁽⁹⁵⁾; ...; 1188 (or.) Stirpi⁽⁹⁶⁾; 1189 (or.) Strepi⁽⁹⁷⁾.

Opgevat als Rom. *stip-iāca(-) ‘hoeve met piketpalen (die het overklimmen der omheining moeten bemoeilijken?)’, afgeleid van Lat. stips ‘piketpaal’; maar in werkelijkheid ontstaan uit Rom. Stirpi-āca(-) ‘hoeve der *Stirpii’⁽⁹⁸⁾: de evolutie van -iāca(-) werd, onder de invloed van naburige namen als Givry (op 11 km ten Z.W.) en Nimy (op 11½ km ten N.W.), door die van -iācum verdrongen, en de r, die in het plaatselijk dialect preconsonantisch bleef, versprong in het Frans naar voren⁽⁹⁹⁾.

8. Arton⁽¹⁰⁰⁾, n. van een gehucht te Lonzée, voormalige, nu bij Gembloers (Fr. Gembloux-sur-Orneau, arr. Namen) ingelijfde gemeente, op 33½ km ten N.O. van Piéton (nr. 7), 10½ ten N.O. van Sombreffe (-ahhja-naam nr. 6), 17½ ten Z.W. van Boneffe (-ahhja-naam nr. 7), 4½ ten Z.O. van de Romeinse weg nr. 1 (Bavay-Keulen) en 5 van de plaats waar de Romeinse weg nr. 21 (Baudecet-Rumst) deze verliet: ± 1130-40 [naar een oorkonde van ± 1040-1048⁽¹⁰¹⁾] (or.) cortem unam et sex bonuaria... in Harenton...... medietatem totius praedii quod habebant in eodem Harenton⁽¹⁰²⁾; 1196 (k. XVIII^e e.) capellam... de Harenton, 1213 (dez. k.) capellas... de Lirul (= Liroux),

(94) R. D(e) B(uck), Miracula S. Foillani auctore Hillino ex codice Montensi 8439, in: Acta Sanctorum Octobris XIII (Parisiis, 1883), 417.

(95) Devillers, Description V, 112.

(96) Gysseling, Woordenboek, 942.

(97) Duvivier, a.w., 140.

(98) Kaspers, a.w., 168-69, beschouwde reeds Strépy, evenals verschillende Étrepy's, Étréchy's enz. in Frankrijk, als een -ācum-afleiding van een Latijnse eigennaam *Stirpius of *Sterpius.

(99) ‘La liquide r (+ consonne), par transposition[,] est assez souvent passée devant la voyelle qui la précédait et a formé groupe avec la consonne initiale du mot... [p. ex.] dans brebis (afr. berbis = *berbice)’, Bourciez, a.w., 177. Voor brebis ‘ooi’ zegt men te Mesvin, op 11½ km ten Z.W., en te Godarville, op 13 km ten N.O., resp. bḕrbĭ [= bē̜rbi] en bĕ́rbī [= berbī], J. Gilliéron -- E. Edmont, Atlas linguistique de la France (Paris, 1902-12), kaart nr. 173. - Niet besproken worden hier twee verdere verkeerde vertalingen van Strépy, nl. Binche en Ressaix (beide op 7 km ten Z.O.).

(100) Etymologisch Harton gespeld op de kaart van België op 1:25.000, blad 40^5-6 (1963).

(101) C.-G. Roland, Recueil des chartes de l'Abbaye de Gembloux (Gembloux, 1921), 40.

(102) ... Gesta abbatum Gemblacensium..., Continuatio auctore Godeschalco, in: G. Pertz, Monumenta Germaniae historica, Scriptorum tomus VIII (Hannoverae, 1848), 546.

[p. 206]

de Harentun⁽¹⁰³⁾; 1229 (k. 1686 van k. 1661 van het or.) Willelmus de Harenton et uxor eius... contulimus in eleemosynam... conventui monialium, que consilio nostro se transtulerunt de Grandi Valle ad locum qui dicitur Argenton (= Argenton, hoeve (vroegere abdij) te Lonzée, op ½ km ten Z.O.), prope Harenton, omnia bona nostra que habemus apud predictum Harenton, 1229 (or.) monasterii de Arethon...... monasterium... de Arethon⁽¹⁰⁴⁾. Aan de ~⁽¹⁰⁰⁾ of Ruisseau de Lonzée, linkerbijriviertje te Bossière, nu eveneens bij Gembloers ingelijfd, van de Orneau, zelf een linkerbijriviertje van de Samber: dial. l'arton te Lonzée⁽¹⁰⁵⁾; 1357 (or.) super rivulo de Lonzee et Harton⁽¹⁰⁶⁾.

Wg. (en wel Oostingw.) har-in -- tūn ‘omheinde hoeve van het heuveltje’, samengesteld met Wg. *harin ‘heuveltje’, zelf afgeleid van *har^x ‘heuvel’ (bij Mnd. hare)⁽¹⁰⁷⁾: in het Waals verzwakte de preconsonantische groep īn der toonloze middensyllabe over ən tot een ə die later wegviel, en verdween ook de begin-h⁽¹⁰⁸⁾. De abdijnaam Argenton is slechts een geleerde verfraaiing van het oude Harenton⁽¹⁰⁹⁾.

Verkeerde vertaling van

Cognelée, n. van een voormalige, nu bij Namen (Fr. Namur, arr. Namen) ingelijfde gemeente, op meer dan 190 m hoogte, op ½ km ten

(103) Roland, a.w., 89, 97.

(104) É. Brouette, Chartes et documents de l'abbaye d'Argenton à Lonzée, in: Bulletin de la Commission royale d'Histoire CXV (1950), 324, 327.

(100) Etymologisch Harton gespeld op de kaart van België op 1:25.000, blad 40^5-6 (1963).

(105) Haust, a.w., 76.

(106) Roland, a.w., 132.

(107) J. Herbillon, Toponymes hesbignons (Ha-), in: Bulletin de la Commission Royale de Toponymie & Dialectologie XXXVII (1963), 46-47, gaat uit van een Voorlatijns hydroniem *Ar-ent-on-, afgeleid van *ar- ‘eau courante’: zulks stuit niet enkel op de oude H-, die te vaak geattesteerd is om niet oorspronkelijk te zijn, maar tevens op het gebrek aan zékere waternamen op *-ent-on- of *-ant-on- (zonder i tussen t en o). De bewijsplaats van 1357, die een enkele beek aanduidt, wijst erop dat Arton aanvankelijk, evenals Lonzée, een plaatsnaam was.

(108) Volgens L. Remacle, Variations de l'H secondaire en Ardenne liégeoise[;] Le problème de l'h en liégeois (Liège -- Paris, 1944), 362, heeft de aangeblazen h wellicht omstreeks 1700 het Naamse verloren. Is de grafie van 1229 door de abdijnaam Argenton beïnvloed?

(109) Het oudste origineel waarin voor de abdij de vorm Argenton voorkomt, en wel 4maal, is van 1235: Brouette, a.o., 338. ‘... les abbayes naissantes prennent volontiers un nom soit religieux, soit de bon augure, soit bien sonnant... une reformation de Arenton, vocable dont la signification était perdue en 1229, en Argenton, nom bien sonnant, paraît naturelle; Argenton est un nom poétique qui peut avoir été inspiré par l'eau claire du ruisseau... Une aimable enquête d'Alb. Doppagne à Lonzée, confirme qu' Argenton est inconnu dans la tradition orale; la ferme (ancienne abbaye) n'est connue que sous le nom w[allon] à l'abiye’, Herbillon, a.o., 48, 48, 55.

[p. 207]

Z.O. van een top van 200 m en 13 ten Z.O. van Arton: dial. cognḗye⁽¹¹⁰⁾, d.i. [kǫn'ēj]; 1034 (k. begin XVII^e e. [volgens Gysseling ± 1700⁽¹¹¹⁾] van het or.) in Colineis [= ~⁽¹¹²⁾]⁽¹¹³⁾; 1239 (or.), 1239 (or.) Colignees⁽¹¹⁴⁾; ...; 1712 Colgnée, 1758 Cognelée⁽¹¹⁵⁾.

Opgevat als Rom. *coll-in -- iāca(-) ‘hoeve van (= bij) het heuveltje’, afgeleid van *collīn- ‘heuveltje’, zelf afgeleid van Lat. collis ‘heuvel’; maar in werkelijkheid ontstaan uit Rom. Colini-āca(-) ‘hoeve der Coliniī’ of wellicht Colin-i -- āca(-) ‘hoeve der lieden van *Kolō’⁽¹¹⁶⁾: na de verdwijning der eerste middenvocaal viel ook de preconsonantisch geworden l weg, doch grafisch werd ze, naar het voorbeeld van Moignelée (op 25 km ten Z.W.) e. dgl., eenvoudig naar de uitgang verplaatst⁽¹¹⁷⁾.

Door verkeerde vertaling van Arton, opgevat als (West-?)Germ. (en wel Oostingw.) *ahar-īn -- tūn ‘omheinde hoeve van de aren (= waar tal van korenschoven opgeslagen worden)’ of wellicht reeds ‘schuur van de aren (= korenschuur)’⁽¹¹⁸⁾ - samengesteld met (West-?)Germ. *aharīn ‘van (de) aren’ (bij Osa. aharīn), zelf afgeleid van Wg. *ah^xr ‘aar’⁽¹¹⁹⁾ - ontstond

(110) Haust, a.w., 71.

(111) Woordenboek, 238.

(112) Gysseling, t.a.p.

(113) P. Bonenfant, Les Chartes de Réginard, évêque de Liége, pour l'abbaye de Saint-Laurent[:] Étude critique, in: Bulletin de la Commission royale d'Histoire CV (1940), 342.

(114) Quelques donations faites à l'abbaye de Salzinnes pendant le treizième siècle, in: Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique III (1866), 194, 195.

(115) S. Bormans, Les fiefs du comté de Namur (Namur, 1875-82), III, 42, 158.

(116) C.-G. Roland, Toponymie namuroise I = Annales de la Société Archéologique de Namur XXIII (1899-1903), 421, hield Cognelée reeds voor een reflex van ‘[*]Coliniacus, devenu [*]Coliniacas sous les Francs’, afgeleid van het [Latijnse] nomen gentilicium Colinius, of ook van de [Germaanse] mansnaam Colo.

(117) Enkel vermeld worden hier twee verdere verkeerde vertalingen van Cognelée, nl. Émines, op 4½ km ten Z.W., en Wokain†, op 7 km ten Z.W.

(118) Vgl. voor de semantische evolutie de Engelse Barton-toponiemen: ‘Barton, a common name, nearly always goes back to OE beretūn or *baertūn (...) from bere “barley, corn” and tūn.... From “corn farm” developed the later recorded meanings “demesne farm” and “outlying grange”. The last is probably the meaning of Barton in most cases’, Ekwall, a.w., 28-29, vgl. Smith, a.w. I, 31.

(119) ‘Men zal voor mnl. aer, evenals voor mnd. âr o., wegens het ontbreken van de umlaut, moeten uitgaan van een [Oergermaanse] grondvorm *ahuz- or *ahaz-’, C. Van Haeringen, Supplement [bij J.] Franck -- (N.) Van Wijk, Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal ('s-Gravenhage, 1936), 2. Osa. aharin bewijst niet noodzakelijk het bestaan van Wg. *ahar, daar het niet geheel uitgesloten is dat de a van zijn middensyllabe door assimilatie aan zijn beklemtoonde vocaal ontstond.

[p. 208]

Spy, n. van een voormalige, nu bij Jemeppe-sur-Sambre (arr. Namen) ingelijfde gemeente, op 8½ km ten Z.W.: dial. spî⁽¹²⁰⁾; 1228 (k. XVIII^e e., 2maal) Spiers⁽¹²¹⁾; 1229 (or.) Spiers⁽¹²²⁾.

Rom. spīc-ārium ‘opslagplaats van de aren (= korenschuur)’, afgeleid van Lat. spīca ‘aar’⁽¹²³⁾.

De overige vroeg geromaniseerde (-)tūn-namen zullen, samen met hun doubletten, in het derde deel van dit opstel verklaard worden.

Brussel.

J. Devleeschouwer,

Onderzoeksleider van het N.F.W.O.

(120) Haust, a.w., 79.

(121) Documents extraits du cartulaire de l'abbaye [de] Salzinnes (Namur), in: Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique IV (1867), 76.

(122) Quelques donations faites à l'abbaye de Salzinnes pendant le treizième siècle, ald. III (1866), 192.

(123) Roland, Toponymie namuroise I, verklaarde Spy reeds uit [*]spicarius of [*]spicarium (561-62) ‘grange, grenier’, een late afleiding van Lat. spica ‘épi, blé’ (562). - Dat Arton door vertaling van Spy ontstaan ware, is wegens het suffix van zijn eerste lid wel uitgesloten: in zulk geval zou men immers eenvoudig Wg. *ah^xr-tūn verwachten. - Een met Cognelée - Arton - Spy zinverwante trits, waarop hier niet nader kan ingegaan worden, is Doornik - Hérinnes - Spiere: Hérinnes is echter niet door verkeerde, maar door goede vertaling van Doornik ontstaan.