Naamkunde. Jaargang 15

[p. 129]

Familienamen afgeleid van toponiemen uit de streek van Diest

1. Inleiding: familienamen afgeleid van toponiemen

Naar aanleiding van de studie van J. van Loon (1980) over de morfeemgeografie van de Nederlandse herkomstnamen heb ik mijn gegevens over familienamen afgeleid van toponiemen uit de streek van Diest samengebracht en aangevuld, vooral aan de hand van enige onuitgegeven verhandelingen, van A. Vandepoel, over persoonsnamen te Diest tussen 1389 en 1449, van R. Weckx, over de Diesterse schepenen in de 13de en de 14de eeuw, en van L. Zylbergeld, over

[p. 130]

Diest in de middeleeuwen⁽¹⁾. Deze verhandelingen bevatten verscheidene lijsten van oude Diesterse familienamen. Weckx vestigt bovendien de aandacht op interessante bijzonderheden in verband met het ontstaan van deze namen.

Mijn onderzoek bestrijkt behalve de stad Diest allereerst ook de dorpen waarover ik veel toponymische documentatie heb verzameld, Webbekom, Assent, Kaggevinne, Schaffen en Molenstede, en verder nog Halen, Bekkevoort, Loksbergen en Zelem, waarover ik occasionele gegevens bezit, alsook de naam van Deurne (bij Diest). Van deze 11 plaatsen horen er 8 tot de provincie Brabant en 3 tot de provincie Limburg. Evenmin als voor de namen met gene (zie elders in dit nummer) maakt de provinciegrens voor dit onderzoek echter een scheiding uit.

Ik heb zoveel mogelijk gezocht naar concrete aanwijzingen over het ontstaan van familienamen en over het verband ervan met toponiemen. Voor de toponiemen waarvan familienamen afgeleid zijn steun ik behalve op mijn eigen documentatie ook op die van mijn vader over Bekkevoort en op de toponymische verhandelingen van G. Degeling over Diest en van F. Cleeremans over Halen en Loksbergen. In totaal heb ik 352 familienamen gevonden, afgeleid van 215 verschillende toponiemen uit de volgende plaatsen: 72 uit Diest, 24 uit Schaffen, 14 uit Molenstede, 13 uit Bekkevoort, 11 uit Webbekom, 10 uit Assent, 10 uit Halen, 6 uit Kaggevinne, 6 uit Zelem, 5 uit Loksbergen, 1 uit Deurne en 43 van onzekere herkomst.

Bij vaak voorkomende toponiemen of bij algemenere toponymische aanduidingen is uiteraard wel twijfel mogelijk aan de herkomst van een familienaam. In principe heb ik me beperkt tot familienamen die voor het midden van de 15de eeuw al in de streek van Diest voorkomen. Ik heb een uitzondering gemaakt voor zeldzamere namen, die vrij duidelijk op afleiding wijzen, en voor toponiemen waarvan al eerder een familienaam in een andere vorm (zonder voorzetsel, met een ander voorzetsel...) was afgeleid.

Na de oudste vermeldingen van de familienamen heb ik ook zoveel mogelijk de latere ontwikkeling ervan nagegaan. Latere vormen heb ik bijv. nog in parochieregisters gezocht en voor de huidige ver-

(1) Wegens de vele foutieve lezingen is het proefschrift van Zylbergeld echter te onbetrouwbaar om ernaar te verwijzen. Ongelukkig genoeg kloppen zijn verwijzingen ook niet altijd.

[p. 131]

spreiding heb ik het telefoonboek van de zone Diest (1979-1980) nagekeken. Nu heeft er natuurlijk al veel migratie plaatsgehad, maar wellicht kunnen we toch nog aanwijzingen vinden over continuïteit van familienamen.

In de eerste twee paragrafen behandel ik enige familienamen meer in het algemeen. Daarna ga ik meer in het bijzonder de structuur van de familienamen na, naar het voorbeeld van de studie van Van Loon: namen zonder of met voorzetsel, met van of met andere voorzetsels. Ik let speciaal ook op een mogelijk verschil tussen herkomsten woonplaatsnamen. Zo hoop ik door dit onderzoek van één bepaalde streek enige nuttige aanvullingen te kunnen bezorgen op het werk van Van Loon.

2. Familienamen afgeleid van vroegere heerlijkheden, steden en dorpen

Tot de oudste familienamen behoren de namen afgeleid van heerlijkheden die erfelijk bezit van een heer waren. Oorspronkelijk ging de familienaam samen met het effectieve bezit van de heerlijkheid, maar al vrij vroeg vinden we toch uitzonderingen op deze regel.

De eerste bekende heer van Diest wordt omstreeks 1088 Otto de Diste (De Borman I, 53) genoemd, maar wat later krijgt dezelfde heer een andere naam: Otto de Bewere (ibid. I, 239)⁽²⁾, niet naar zijn heerlijkheid. Hoorde hij misschien thuis in het oude Diesterse gehucht Beveren en kreeg hij van daaruit macht over de hele stad? De familienaam Van Beveren komt later nog geregeld in de streek voor. Zo vinden we in 1397, 1446 en 1476 een Wouter van Beveren als schepen van Webbekom (Claes 1982, 92). Nu staat er in het telefoonboek voor Diest slechts eenmaal de naam Van Bever.

Het geslacht van de heren van Diest stierf uit nadat Thomas II van Diest bij zijn dood in 1431 alleen maar een dochter naliet (Van der Eycken 1980, 33). Daarna komt de naam nog voor bij bastaardkinderen uit dit geslacht. Zo was Hendrik van Diest, gezegd Wijnans, in 1438, een zoon van Iwan, een natuurlijke zoon van Arnold van Diest en van Elisabeth Wijnans (Verbeemen 19), en was er ook een

(2) Deze tekst uit de kroniek van de abdij van Sint-Truiden wordt gewoonlijk ca. 1130 gedateerd, maar vermoedelijk heeft hij betrekking op feiten van een 20-tal jaren vroeger, aangezien er in 1116 en 1117 al een Arnold als heer van Diest wordt vermeld. Cf. F. Claes, De eerste Arnold van Diest, in Oost-Brabant 19 (1982), p. 81.

[p. 132]

Jonkheer Marcelis van Diest drossaard van de stad in 1523 (Van den Hove d'Ertsenryck 1982, 57).

Volgens het telefoonboek komt de naam Van Diest thans in de streek 29 maal voor. Het is mogelijk, maar niet zeker, dat ook de familienaam Di(e)stelmans van Diest zou zijn afgeleid. De vorm Distelmans komt volgens het telefoonboek thans 11 maal in de streek voor en de vorm Diestelmans eenmaal. De oudste vermeldingen van deze naam zijn: in 1682 Joannes Distelmans (Dslp. ^o21-3-1682), in 1692 Maria Catharina dismans (Dslp. + 18-9-1692) en in 1697 Gisbertus Dissemans (Wpar. ^o30-6-1697). Twee latere vermeldingen schijnen evenwel op een vervorming van de naam Diest te kunnen wijzen: in 1715 Herman Distmans (D braak gilde Webbekom) en in 1757 Catharina distermans (Dslp. × 22-2-1757). Buiten de streek komt deze naam slechts zelden voor.

Omstreeks 1092 wordt de eerste heer van Bekkevoort vermeld, Walterus de Baccunuuez⁽³⁾. Nadat het geslacht van de heren van Bekkevoort omstreeks 1230 uitgestorven is, komt deze naam nog als geslachtsnaam voor, o.a. in 1255 Wautelmus de beckeuort (Grauwels, 1154)⁽⁴⁾ en in 1263 Godefridus de Beckenvort, schepen van Diest (Weckx, 318). Volgens het telefoonboek komt de naam Vanbeckevoort thans in de omgeving van Diest eenmaal voor.

Als eerste heer van Zelem wordt in 1202 Gerard, neef van Arnold III van Diest, vermeld (Vrancken 210). Deze wordt in 1265 genoemd Gerardus miles dictus de zalhem (LPh XVI 40). Deze geslachtsnaam vinden we verder ook bij verscheidene personen die geen heer van Zelem waren, bijv. in 1277 iohannes de zelem (LPh XVI 40), in 1340 heerman van zeelhim (DKABg 96, 1 v^o) en in 1399 Meeus van zeelem (DHG 1865, 35). Of deze personen met de heren van Zelem verwant waren, weten we niet. Na 1399 heb ik deze geslachtsnaam niet meer aangetroffen.

Te Webbekom, waar de abt van Sint-Truiden heer van de heerlijkheid was, werd de naam van de plaats gedragen door de meier, die de heer vertegenwoordigde. Met zekerheid weten we dat Jan van Webbekom van 1381 tot 1408 meier was (Claes 1982, 90). Of de eerste

(3) Cartularium van St.-Martin te Luik, volgens de aantekeningen van M. Gysseling over persoonsnamen, op het Instituut voor Naamkunde te Leuven.

(4) Grauwels heeft een verkeerde lezing van de voornaam: Waucelinus. Zie hierover H. Claes (1972), 71-72 en n. 33.

[p. 133]

bekende naamdrager Walterus de Webbekem ca. 1180 (HSTCart. 93) ook meier was, weten we niet. Waarschijnlijk was de zoon van Jan, Jacop van webbekem (in 1453, BS 335, 52) het niet. De laatste bekende drager van deze familienaam was Heijlken van wubbecom in 1659 (BS 349, 16).

Over de heren van de stad Halen is niet veel bekend. We weten niet of de eerste bekende van Halen (Lambertus, in 1245 schepen van Diest, Weckx 318) tot dat geslacht behoorde. Van goede stand was alleszins de in 1337 vermelde Joncvrou iden van halen van dyst (DKAKa 7). De laatste bekende drager van deze naam in de streek van Diest is Cornelis van Halen in 1746 (BS 366, 144).

Naar Velpen, een oude heerlijkheid onder Halen, werd reeds ca. 1160 Arnold de Felepa genoemd (Crt. Dst. 450), ca. 1192 Arnoldus de Velpe, vermoedelijk de heer van die plaats. In 1379 vinden we een verband tussen familienaam en plaatsnaam: Opt velperen velt... Jonckeren gheerts van velpen (DHG 1889, 46bv^o). In 1604 is er te Webbekom een Arndt vander velpen (BKe 13718, 1040), die in 1608 Aerdt velpmans wordt genoemd (HST 7039/6, 9), juist zoals nog in 1870 Josephina Velpmans (Bk ^o25-1-70) = in 1871 Josephina Vandervelpen (ibid. ^o9-2-71). Ook in het begin van deze eeuw heeft mijn vader te Bekkevoort nog een August Vandervelpen gekend, die in de volksmond altijd Gust Velpmans werd genoemd. Volgens het telefoonboek komt de naam Vandervelpen thans in de zone Diest 12 maal voor, Velpmans niet.

Over de heerlijkheid Zelk, die zelfstandig was tot het begin van de 14de eeuw en toen onder de kartuize van Zelem kwam, hebben we weinig gegevens. We weten niet of Gerardus de Selleke in 1253 (Crt. Dst. 463) tot het geslacht van de heren van Zelk hoorde. De laatste drager van deze naam heb ik in 1562 gevonden: Lysbeth van zelck (BH 70, 143). Daarnaast komt in 1532 een Jan zelckaerts voor (HST 7039, 7v^o) en deze naam vinden we nog in 1739: Jan baptist zelckaerts (BS 366, 19v^o, los bl.). De naam Selk, die in het telefoonboek voor de zone Diest eenmaal is opgenomen, komt vermoedelijk eveneens van deze plaatsnaam.

Reinrode, nu gedeeltelijk onder Loksbergen en onder Assent, was oorspronkelijk waarschijnlijk ook een zelfstandige heerlijkheid. In 1317 is er toch sprake van ‘jacobse den meyre van reinrode’ en van ‘late van reinrode’ (Bke 13700, 30). In 1337 worden er eveneens laten van Reinrode vermeld, naast een Hubrecht van Reynrode (DKAKa 7).

[p. 134]

Reeds in 1308 vinden we echter te Diest Heinrics dochter van Reinrode (DS 12-10-08). In 1616 heb ik deze familienaam voor het laatst aangetroffen: Aert van Reynrode (BS 2202, 62).

Over de oudste geschiedenis van Deurne en over de oude heren van die plaats is er maar weinig bekend. We weten niet wie in 1297 Wauter van Dorne (Crt. Dst. 173) en in 1352 yde de doerne (DKASlp. 103, 8 en 11v^o) waren. Evenals de plaatsnaam Deurne, in de streek als ‘dujen’, het dialect voor ‘doren’ uitgesproken, werd de ervan afgeleide familienaam op verschillende manieren geschreven. Zo vinden we in 1569 Peeter van duren (BS 2279, 575) en in 1579 Catlijn van Duerne = in 1595 Katharijna van Doern (Vanderspeeten 135 en 143), vermoedelijke vormen van deze naam, evenals thans in het telefoonboek voor de zone Diest: Vandu(e)ren (8 maal) en Van Dooren (eenmaal).

De andere dorpen in de onmiddellijke omgeving van Diest vormden vroeger geen zelfstandige heerlijkheden. Schaffen, Molenstede en Kaggevinne hoorden immers onder het Land van Diest buiten (de muren), dat sinds het begin van de 15de eeuw Kaggevinne genoemd werd en waaronder ook een deel van Assent hoorde (Claes 1979, 13-15). Het andere deel van Assent hoorde onder Webbekom en Loksbergen hoorde onder Halen. De naam Kaggevinne duidde tot het begin van de 15de eeuw alleen een gehucht aan bij de Kaggepoel te Schaffen, het eigenlijke centrum van de heerlijkheid, waar de dingbank stond (Claes, ibid.). Ik vermeld hier de van deze dorpen afgeleide familienamen, telkens met de oudste en de laatste vindplaats:

1270	Arnoldus de (= van) Locsberghe (LPh XVI 35), 1449 Jan van loxberge (D 54, 43);
1277	Beatrix de (= van) molstede (BKe 13700, 7), 1464 Geert van moilstede (BKe 13650, 163);
1292	Johannes de (= van) Scafen (Grauwels, 1169), ca. 1400 ian scaffeneers (DS btn 3), 1680 gilliam van Schaffen (HST 6943, 58);
1301	jan van cagghenvinna (BKe 13700, 16), 1506 bertholomeus van caghevin (DKA Allerh. kap. Rek. 30v^o);
1302	Henricus de (= van) Assent (Crt. Dst. 482), 1397 gerardi de (= van) assent (D 792/2, 77).

Van al deze familienamen afgeleid van dorpen en vroegere heerlijkheden zijn nu in de streek alleen nog de namen Van Diest, wellicht Distelmans, Van Bekkevoort, vermoedelijk Van Doren/Van Du(e)ren en Selk overgebleven.

[p. 135]

3. Enige opvallende nu nog gebruikelijke familienamen

In deze paragraaf bespreek ik enige nu nog gebruikte familienamen die zijn afgeleid van minder bekende plaatsnamen in de streek van Diest.

Van twee toponiemen Rode in de omgeving van Diest werden familienamen afgeleid. Van het eerste, nu nog een gehucht van Schaffen, vinden we al omstreeks 1192 een Henricus de (= van) Rode (Crt. Dst. 451). In de 15de en de 16de eeuw vinden we herhaaldelijk een verband tussen de familienaam en de plaatsnaam: in 1442 te Rode... erue thomas van Rode (BS 335, 25 v^o), in 1499 opt roder velt... claes van rode (BS 336, 5) en ca. 1560 Te Rode... Jan roijmans (BS 2264, 11 v^o). Te Webbekom was er een nu verdwenen toponiem, met een hoeve, gewoonlijk Ten Rode genoemd. Hier wordt in 1340 een Colen van den Rode vermeld (DKABg 96, 12v^o). Later vinden we nog een verband tussen de familienaam en de plaatsnaam: in 1379 Goswini vanden Rode... apud Rode (HST 6768, 612-613) en in 1420 mansionem goeswini vanden rode... in loco docto ten rode (HST 6745, 11). Volgens het telefoonboek komt de naam Van Roy(e) thans in de streek van Diest 16 maal en Van Roey tweemaal voor.

Ook van twee toponiemen Broek werden er familienamen afgeleid. De buurt van het Vetterbroek, Wederbroek en Schulenbroek werd te Diest ook zonder meer het Broek genoemd. Daaraan ontleende de Diesterse schepen in 1230 Arnoldus extra Paludem (= uten Broeke) zijn naam (Weckx 45 en 318). In 1307 vinden we te Diest een Heinric vanden broeke (DKAKa 8), in 1389 een Gielis uten broeke (DS 15-5-89) en in 1454 een Jacop broeckmans (D 6/2, 38v^o). Ook op de vroegere nederzetting te Schaffen, Ten Broeke of Genenbroeke, is deze familienaam ontstaan. We vinden een verband met deze nederzetting o.a. in 1506: Joannes vanden broecke die huysinge te broeke (BH 65, 30) en in 1570: Mewes vanden broke huys... te genen broke tusschen erue hubr. vanden broke ende Jan vanden broke (BH 71, 13v^o). Volgens het telefoonboek komt de naam Vande(n)broe(c)k in de streek thans 54 maal voor, de naam Broe(c)kmans 8 maal, de naam Uyt(t)ebroek tweemaal en de naam Broeks ook tweemaal.

De oude Diesterse familienaam vander Ponten, de Ponto of de Ponte vinden we voor het eerst in 1245: Reinier vander Ponthen (Weckx 49). Een verklaring voor de oorsprong van deze naam vinden we in het feit dat Lodewijk vander Ponthen in 1268 woonde bij de brug (in

[p. 136]

het Latijn pons, pontis) over de Demer in de Abalie te Diest (Weckx 45). Deze familienaam heb ik nog in 1440 gevonden: arnout vander ponten (DS 12-10-08), maar sinds het einde van de 13de eeuw werd deze naam ook weergegeven met Van der Bruggen, o.a. in 1295 Peeter van de Brugghen (Stallaert 172), in 1302 Willem van der Brugghen (Vangassen 310) en in 1722 Paulus vander Brugghe (BS 7009, 5v^o). Andere van brug afgeleide familienamen zijn in 1448 aert brugmans (D 54, 11), in 1457 mathijs brugman (DHG 1817/1, 1) en in 1569 Jan verbrugghen (BS 2279, 549v^o). Volgens het telefoonboek vinden we in de streek van Diest de naam Vanderbruggen 18 maal, Verbrugge(n) 16 maal en Brughmans tweemaal.

Het toponiem Ten Dale of Den dale te Assent gaf zijn naam aan een van de oudste bekende schepenen van Webbekom, waaronder Assent hoorde, ca. 1250 Henricus dictus de Dale (Claes 1982, 92). In 1340 vinden we de naam Heinric van den dale (DKABg 96, 7), in 1407 Willeme daels (D 795, 10) en in 1459 Jan daelmans (ibid. 46). In 1466 vinden we een verband tussen toponiem en familienaam: achter den dale... erue Reyners dalen (BKe 13710, 625). De naam Daels kwam tot in de 19de eeuw in Diest voor (o.a. in 1817 Pierre Daels, Van der Eycken 1980, 263). In het telefoonboek komt de naam Van Dael voor de zone Diest thans eenmaal voor en de naam Uyttendaele ook eenmaal.

In 1260 vinden we een Godefridus de Porta (LPh XVI 32), wiens naam in 1277 verklaard wordt door het feit dat Helewidis dicta de domo porte (= van het huis porte) of Hellewidis de porta (LPh XVI 40) in een huis bij de poort van het begijnhof van Diest woont (Weckx 45-46). Later vinden we te Diest nog verscheidene familienamen met poort: in 1352 Ode dicte van der porten (DKASlp 103, 17v^o), in 1389 jan portmans (D 57, 2), in 1389 jan portman (Vangassen 334), in 1477 thonys inde poirte (D 6/2, 73), in 1569 Peeter Jordens alias Inde poirte (BS 2279, 196v^o) en in 1684 Maria verpoorten (DSlp. ^o21-3-1684). Thans komen volgens het telefoonboek in de zone Diest de namen Verpoorten (7 maal), Poortmans (tweemaal) en Verpoort (eenmaal) voor.

De oude Diesterse wijk de Dries gaf in de 13de eeuw aanleiding tot een familienaam in twee verschillende Latijnse vormen: in 1265 Dauid de triuio (LPh XV 14) en in 1295 Walterus de drisco (DS 14-1-95). Later vinden we Nederlandse vormen, o.a. in 1307 Wouter vanden driesche (DS 66) en in 1767 Gilis van den Dries (BH 80, 470). Thans komt de naam Vandendries(sche) 14 maal voor in het telefoonboek voor de zone Diest.

[p. 137]

Pedele, later Peel(t) of Pelt genoemd, was een vroegere nederzetting in het huidige Kaggevinne (Claes 1979, 19). In 1265 vinden we een van deze nederzetting afgeleide familienaam: apud Pedele erga Gherondinum de Pedele (DS 14-5-65). Later komen andere vormen van deze naam voor: in 1339 heinric van peelte (DS 3-3-39), in 1389 lysbet peels (D 57, 46), in 1403 henric van peele... te pele (D lade HG 37), in 1523 te pedele... beatre van pedele (BH 66, 48) en in 1574 peeter peeltmans (BS 340, 373). Ik merk hierbij op dat de Diesterse naam Godevart van Peelt in 1435 (Van de Poel 630) wel op deze nederzetting zal slaan en niet op Overpelt of Neerpelt, zoals Molemans denkt (Molemans 1976, 35). In het telefoonboek vinden we de naam Peels eenmaal en Peelman ook eenmaal in de zone Diest.

Een oude familienaam werd afgeleid van de Steenweg te Diest (Degeling: 1265-1673), nu in de volksmond nog de Lange Steenweg, officieel de Koning Albertstraat genoemd. In 1277 was er Cristina de lapidea platea (LPh XVI 40), in 1332 Jorys vanden steewege (DKAKa 9), in 1399 Jan stewech (DHG 1865, 2) en in 1428 peter stewechs (D 6/2, 1v^o). In het telefoonboek vinden we voor de zone Diest viermaal de naam Vansteenwegen.

Het Veld was de oude benaming van de plaats waar het Diesterse begijnhof in de 13de eeuw gebouwd werd, oorspronkelijk buiten de muren op Webbekoms grondgebied gelegen en toen het begijnhof ‘ten velde’ genoemd (Degeling: 1250-1274). Van deze plaats werd een familienaam afgeleid; in 1280 Johannes de Campo (Weckx 320), misschien dezelfde die in 1293 Jan van de Velde heette (Stall. 171). Volgens het telefoonboek komt de naam Van de Velde nu 23 maal en Vandervelden eenmaal voor in de zone Diest.

De oude plaats Zurpele, waarvan de naam te Zelem nog bewaard is in de Zurpeledijk, gaf ook aanleiding tot een familienaam. In 1285 is er te Diest een Odina de sorpele (LPh XVI, 41), met een herkomstnaam, en in 1338 te Zelem een Libert van Zurpele, zoon van Willem van Niel, ridder (Vrancken 176), blijkbaar met een woonplaatsnaam. In het telefoonboek komt voor de zone Diest de naam Vanzurpele tweemaal voor en de vorm Vansurpele eenmaal.

De Hage was een oude nederzetting buiten de Putterepoort te Diest (Degeling: 1295-1520). Van deze nederzetting werd de familienaam afgeleid van een Diesterse schepen in 1285, Albertus de dumo (DS 13-11-85), misschien dezelfde als in 1311 aelbrecht van der hagen (DS 90). In 1399 vinden we een Tijs vander haghen, die bezittingen had ‘in de haghe’ (DHG 1865, 67v^o). Later vinden we deze naam met het voor-

[p. 138]

zetsel in: in 1506 Niclaes in de Hage (Vanderspeeten 97) en in 1507 machiel inde hage (BS 336, 143v^o); ook met samentrekking van vander tot ver: in 1650 Catharina verhagen (DSlp. ^o17-5-50). In het telefoonboek vinden we voor de zone Diest de naam Verhaegen 12 maal, Vanderhaeg(h)en 9 maal en Haegeman tweemaal.

Onder het huidige Kaggevinne, vlak bij Scherpenheuvel, lag het oude gehucht Ten Berge of Genenberge (Claes 1979, 18), waar we in 1410 een henrick vanden berghe vinden (HRt 8, 87). Wellicht is hiervan ook de naam afgeleid van de Diestenaar Jan van den Berge in 1299 (Stallaert 178), evenals de namen van Elisabeth Berchs in 1419 (Van der Eycken 1980, 98), Jan berchmans in 1459 (D 6/2, 46) en Gieles op den berch in 1555 (Vangassen 363). Hierbij merk ik op dat bij het doopsel van de heilige Johannes Berchmans in 1599 de naam van zijn vader eerst in het register werd ingeschreven als van den berge en daarna veranderd in Berchmans (DSlp ^o14-3-99). In het telefoonboek vinden we voor de zone Diest de naam Berg(h)mans 27 maal, Bergen ook 27 maal, Vandenberg(h)e 21 maal, Vanbergen 7 maal en Berg(h)s tweemaal.

Van een andere vroegere nederzetting in het huidige Kaggevinne, Vinne of Het Vinne, bij de grens met Bekkevoort en met Assent, werd eveneens een familienaam afgeleid. In 1301 is er een Heinric vanden vinna (Vangassen 309). Later vinden we herhaaldelijk een verband tussen de plaatsnaam en de familienaam: in 1399 Te vinne... lant heinrics vanden vinne (DHG 1865, 97), in 1445 te vynne... Arnt vanden vynne (BS 335, 40v^o) = in 1447 Arnt vanden venne (ibid. 47) en in 1628 inde vinnen... henrick vanden vinne (BS 345, 302). In 1514 komt deze familienaam met het voorzetsel te voor: Henricke te Vinne (Grauwels 1255). Te Bekkevoort gaf een toponiem Venne op dezelfde wijze aanleiding tot een familienaam, zoals blijkt in 1321: Helyas de Venne... de curte sua in Venne (BKe 16418, 11) en: Franco de Venne... ten Venne (ibid. 20). In 1699 vinden we een vorm met -mans: Maria Magdalena venmans (DSlp. ^o17-6-99). Afleidingen van beide toponiemen kregen later wel de vorm met Ven. Volgens het telefoonboek komt de naam Van de Ven(ne) in de zone Diest 39 maal voor, Ven 7 maal en Venmans eenmaal.

Een andere familienaam uit de cijnsrol van de commanderij van Bekkevoort in 1321 komt van het toponiem de Hulst aldaar: Joannes de Hulst... ter Hulst (BKe 16418, 38). In 1493 vinden we een Peter vander hulst (DHG 1916, 213) en in 1660 een Susanna verhulst (DSlp. + 26-1-60). In het telefoonboek komt voor de streek van Diest de

[p. 139]

naam Hulsmans driemaal voor, Vanhulst eenmaal en Verhulst ook eenmaal. Een andere oorsprong, bijv. van het gehucht Hulst onder Tessenderlo, is echter ook mogelijk.

In dezelfde cijnsrol van 1321 vinden we nog een familienaam afgeleid van het toponiem de Stokt te Bekkevoort: Elisabeth van der Stockt... versus der Stockt (BKe 16418, 28). Daar worden in 1344 nog een Arnoldus Stockman (Grauwels 1177) en in 1355 een Katharine vander Stock (ibid. 1185) vermeld. Dezelfde familienamen werden echter ook van een gelijknamige plaats te Assent afgeleid: in 1379 Ter stoct... ian van der stoct (DHG 1889, 47) en in 1405 Ter stoct... willem stoctmans (DHG 1866, 47v^o). In tegenstelling met deze woonplaatsnamen staat echter een herkomstnaam in 1395: agate vander stoct van reppele (D 792/2, 25v^o). Te Reppel, een gehucht van Molenstede, heb ik geen toponiem Stokt gevonden. Thans komt de naam Stockmans in het telefoonboek vijfmaal voor in de zone Diest.

Van het zojuist vermelde gehucht Reppel waarvan de naam nu alleen nog bewaard is in de Reppelsebaan te Molenstede, werd eveneens een familienaam afgeleid. Omstreeks 1321 is er te Diest een Heinric van reppele (DKe 4/2,53), maar in 1483 woonde lambrecht zwert geerts alias van Reppele te Reppel zelf (BS 335bis, 24v^o), evenals in 1569 Lambrecht van tuylt alias van reppele (BH 71, 6)⁽⁵⁾. Van hetzelfde gehucht is ook de naam afgeleid van Jan reppelmans in 1504 (BS 336, 83v^o), misschien dezelfde als Jan Reppelman en Jan van Reppelle in 1521 (BH 66, 32). In het telefoonboek vinden we de naam Vanreppelen tweemaal voor de zone Diest.

Een oude nederzetting te Schaffen, Varent, gaf ook aanleiding tot een Diesterse familienaam: in 1334 Lamberti de Vaerent (Crt.Dst. 496) en nog in 1637 Anna vander Varent (BS 346, 123bis). In 1503 vinden we de naam Jan vaerns (BS 336, 57bis) en in 1578 Jan Vaerents (BN 17599, 22-3-78), die van hetzelfde toponiem kan zijn afgeleid, evenals de thans in de streek van Diest voorkomende naam Vervaeren (5 maal in het telefoonboek).

(5) De tante van deze Lambrecht van Tuylt, Aleydis van Tuylt, was gehuwd met de bekende schilder Quinten Matsijs en zijn zus Anna van Tuylt trouwde met haar volle neef Jan Matsijs, de zoon van Quinten. Zo kwam de hoeve van Tuylt, ook het goed of de winning van Reppel genoemd, van 1575 tot 1616 in het bezit van de familie Matsijs. Cf. F. Claes, Bezittingen van de schildersfamilie Matsijs te Molenstede, in Oost-Brabant XVI (1979), p. 141-143.

[p. 140]

Een andere Diesterse familienaam werd afgeleid van het gehucht Hees, gedeeltelijk onder Schaffen en onder Zelem gelegen. In 1352 is er te Diest een Johannes heesmans (DKASlp 103, 22v^o), in 1365 een Petrus de Heze (Crt.Dst. 510), in 1379 een Goeswijn vander hese (D 57,40) en in 1519 een Margriet Hezelmans (Vanderspeeten 84). In 1507 vinden we een verband met het gehucht: bouen heeze... henricx van heeze goid (BS 336, 138v^o). Het telefoonboek vermeldt voor de zone Diest de naam Heselmans 24 maal, Hezelmans eenmaal, Hesemans ook eenmaal, Vanhees vijfmaal en Vanhese driemaal.

Van een oude nederzetting te Webbekom, de Eekt (Claes 1982, 29), werd een Diesterse familienaam afgeleid: 1352 wilhelmi de Eect (DKASlp 103, 6v^o). Daarna vinden we deze naam echter nog bij de Eekt zelf: in 1363 Arnoldus filius Waltheri vander Ecket (HST 6768, 621) en in 1458 ter eect... Jans erue vander eect (DSbtn 21). In 1557 is er Jan van ect (D 6/2, 182v^o), in 1641 willem van Eck (DN 268, 13-8-41), misschien dezelfde als in 1648 willem van der eckt (BS 348, 39), en nog in 1770 de weduwe van Jan van der Eck en de erfgenamen van Jacobus van der Eckt (BS 371, 27). Wellicht komen van dit toponiem ook de namen Verre(c)k(t) (driemaal in het telefoonboek) en Vereecke (eenmaal).

Het oude gehucht Peer, waarvan de naam nog bewaard blijft in de Peerstraat te Schaffen, gaf eveneens aanleiding tot een Diesterse familienaam: in 1371 Lambrecht van pere (DHG 1888, 10v^o). Later vinden we nog een verband met het gehucht zelf: in 1446 te peere... henric van pere (BS 335, 46v^o) en in 1567 te pere... anna van pere (BS 340, 117). In 1738 wordt te Diest nog een Margareta van Peer vermeld (BS 366, 48v^o). In het telefoonboek vinden we voor de zone Diest vijfmaal de naam Peremans.

Van een ander oud gehucht van Schaffen, Hazeldonk, werd insgelijks een vroeger te Diest veel voorkomende familienaam afgeleid: in 1375 Henric van Haseldonck (Crt. Dst. 513), in 1616 Gabriel van haesdonck (BS 2202, 9) en nog in 1812 Jeanne van Haesendonck (Van der Eycken 1980, 260). Deze naam, die volgens het telefoonboek in de streek van Diest niet meer voorkomt, is elders nog wel bekend.

Het gehucht Ertsenrijk, oorspronkelijk Etsrike (Cleeremans: sinds 1308), onder Halen gaf zijn naam aan een familienaam: in 1379 Henric van etserijc (DHG 1889, 34). In de 16de en de 17de eeuw komen er naast vormen met Ets- ook vormen met Eert- voor: ca. 1560 Joost van eertryck (BS 2264, 21) en in 1644 Michel van Eertryck

[p. 141]

(Grauwels 1322). In de streek van Diest komt deze familienaam thans volgens het telefoonboek niet meer voor, maar elders wel.

Boksberge, een plaats met een watermolen te Webbekom, vroeger onder de heerlijkheid Kaggevinne, gaf ook aanleiding tot een Diesterse familienaam: in 1379 Mechtilt van bocberghe (DHG 1889, 36v^o). Het is mogelijk dat de huidige Diesterse familienaam Boxberger (in het telefoonboek viermaal) van deze plaatsnaam is afgeleid. Het toponiem Boksbergen komt echter ook elders voor, zodat de oorsprong van deze familienaam toch niet noodzakelijk in Webbekom ligt.

Van een vroeger gehucht van Schaffen, Berkt, waarvan de naam nog bewaard is in de Berkstraat, zijn vermoedelijk de volgende familienamen afgeleid: ca. 1380 jo. bercman (DSbtn), in 1412 Jan vander berct (BS 335, 28), in 1558 Dierick Verberckt (Vanderspeeten 31), ca. 1560 Claes berckmans (BS 2264/3, 77) en in 1660 Jan berckx (DN 321, 19-11-60). Volgens het telefoonboek komt de naam Van de(n) Berckt in de streek van Diest vijfmaal en de naam Berckx ook vijfmaal voor.

Een toponiem uit Molenstede waarvan een Diesterse familienaam is afgeleid, is de Coudenberg, nu de Kauwberg. In 1395 is er te Diest een Janne van coudenberghe (D 792/2, 23v^o), in 1500 een janne van couwenberghe (Vangassen 345) en in 1754 een Joannes Cauberghe (BS 368, 114). In het telefoonboek vinden we de naam Van Cauwenberg(he) in de zone Diest 15 maal, Cau(wen)berghs 10 maal, Couwberg(h)s 4 maal, Couwenbergh 2 maal en Cauberghe eenmaal. Afleiding van deze familienamen van vroeger gelijkluidende toponiemen Kouwenberg, nu beide Keiberg, te Binkom en te Zichem, is echter ook mogelijk.

Van de veldnaam de Merelberg, soms ook de Meelberg, te Schaffen bij de grens met Molenstede zijn vermoedelijk de volgende familienamen afgeleid: in 1434 heinrick van meerleberch (D 53, 6v^o) en heinrick mieleborch (Vangassen 335), in 1453 Henricus de Meerleberghe (Crt. Dst. 518) en Henricus de Meeleberghe (ibid. 519), misschien telkens dezelfde persoon, en in 1769 Christiaan Meelberghs (BS 370, 166). Volgens het telefoonboek komt de naam Meelberghs thans in de zone Diest zesmaal voor.

Van het gehucht Ten Aarde, later Genaarde, Schenaarde en nu Schoonaarde genoemd, komen waarschijnlijk de volgende Diesterse familienamen: in 1428 jan scenairt (D 6/2, 2), in 1448 Jan ghenaerts (D 54, 2v^o) en jan van der aerdt (ibid. 84v^o), in 1457 lauwereis vanden aerde (DHG 1817/1, 22, los bl.) en in 1460 Karle schoenairts

[p. 142]

(D 6/2, 49). In het telefoonboek vinden we voor de zone Diest de naam Vanderaerden driemaal, Van Aert ook driemaal, Schoonaerts tweemaal en Schoenaers eenmaal.

4. Familienamen zonder voorzetsel

Van Loon schrijft dat toponymische toenamen zonder voorzetsel in Vlaanderen, Brabant en Antwerpen waarschijnlijk nooit zeer gebruikelijk zijn geweest, maar dat ze in het Limburgs daarentegen waarschijnlijk vrij algemeen zijn geweest (Van Loon 1980, 167-168). Mijn onderzoek heeft voor de streek van Diest een zo groot aantal familienamen zonder voorzetselaanloop opgeleverd, dat we moeten besluiten dat deze streek hierin meer met Limburg dan met Brabant overeenkomt.

4.1. Namen zonder enige toevoeging.

Toponymische toenamen zonder voorzetsel en zonder suffix heb ik vooral in de oudere periode gevonden. Van de 29 in deze paragraaf vermelde namen dateren er niet minder dan 17 van vóór 1450.

Eerst vermeld ik enige toenamen die van Diesterse huisnamen afgeleid kunnen zijn, al is een andere oorsprong ervan niet uit te sluiten:

-	in 1265 Walterus dictus sterre (LPh XVI 4), in 1345 heijlwijghen sterren (Vangassen 318); de naam In de Sterre heb ik in 1596 aangetroffen (zie beneden, 6.1);
-	in 1352 Joannis vos (DKASlp. 103, 10), in 1500 Jan Vos (DSbtn 17), in 1593 Reinier de Vos (Van der Eycken 1980, 182); de naam Inden vos heb ik in 1352-1500 aangetroffen (zie beneden, 6.1);
-	in 1430 jan de zwane (D 54, 8v^o), in 1478 jan poertere alias zwane (D 6/2, 73v^o) = jan swane (ibid. 77v^o); de naam In den zwane heb ik in 1434 aangetroffen (zie beneden, 6.1).

Een andere naam komt duidelijk van een watermolen te Halen, de Ruiselmolen (van 1367 tot 1774 vermeld: Cleeremans):

-	in 1434 jan ruselmolen (D 53, 8); de naam Van (den) Ru(i)selmolen heb ik in 1379-1534 aangetroffen (zie beneden, 5.3).

Twee namen zijn afgeleid van meer algemene benamingen van huizen:

-	in 1352 heinric panijs (DKASlp. 103, 22v^o), in 1488 janne paenhuys (Vangassen 341), in 1608 Elisabeth Panis (Vanderspeeten 48); de naam met het voorzetsel in heb ik sinds 1433 aangetroffen (zie beneden, 6.1);
-	in 1646 Jan huijs (BS 2345/2, 190v^o); de naam Vanden huys heb ik in 1409-1466 aangetroffen.

[p. 143]

Verscheidene namen van gehuchten en andere nederzettingen werden zonder enige toevoeging als familienaam gebruikt:

-	in 1389 goeswijn shertoghen (D 57, 40), in 1517 tshertogen... arts shertogen kinder (BS 337, 138v^o), in 1862 Henri Joseph s' Hertoghen (BN 35102, 193); 's-Hertogen is een vroeger gehucht van Schaffen, dat een inham vormde van het hertogdom Brabant in het prinsbisdom Luik (Claes 1979, 18);
-	in 1408 Jan beylaer (DS btn); de naam Van Beylaer heb ik in 1281-1576 aangetroffen; Beylaar, later Ballaar, was een gehucht van Kaggevinne;
-	in 1428 jan scenairt (zie boven, 3);
-	in 1466 Reyner dalen (zie boven, 3);
-	in 1485 reynder post (DKABg 54, 170v^o) = in 1479 Reyner van post (ibid. 46v^o) = in 1479 reyner van bost (ibid. 97); naar het vroegere gehucht Bost onder Webbekom;
-	in 1507 Heynken van mechelen alias blanckelaer (BH 65, 61); de naam Van Blanclaer heb ik in 1350-1457 aangetroffen, naar het gehucht Blanklaar op de grens van Schaffen met Meldert;
-	in 1543 wilhelmus yseren (BS 339, 58); de naam Van Yseren heb ik in 1379-1593 aangetroffen, naar het vroegere gehucht IJzeren, nu nog het IJzerenveld te Halen;
-	ca. 1740 Frans Eerdenwegh (BS 2269, 409); de naam Van den Erdweghe heb ik sinds 1294 aangetroffen (zie beneden, 5.3), naar het gehucht Aardeweg te Webbekom.

Ook de naam van een laathof heb ik zonder toevoeging als familienaam gevonden: Den hoff van Loobosch met den Laethoff, ende heerlijckheijt... 1600 tegen margriet vilters alias Loobosch dochter Gielis Loobosch ende Barbara Loobosch (HZ 10, 1). Dit laathof hoorde bij het kasteel Lobos te Zelem (Vrancken 174; zie ook beneden, 5.2).

Enige veldnamen heb ik eveneens zonder een toevoeging als familienaam gevonden:

-	in 1379 jan steenbergh (Vangassen 369), naar een toponiem Steenberg, o.a. te Diest, Molenstede, Webbekom, Zelem en Bekkevoort;
-	ca. 1380 willem hemelrike (DS btn); de naam Van Hemelrike heb ik in 1352-1448 aangetroffen, wellicht naar het toponiem Hemelrijk te Webbekom of naar een huisnaam te Diest (het Hemelryck 1540-1611: Degeling);
-	in 1434 heinrick mieleborch (zie boven, 3);
-	in 1622 Adrianus de rijt (DSlp ^o13-8-22), in 1689 Johan de Rijdt (BS 354, 91); de naam Inde Ryt heb ik in 1569 aangetroffen (zie beneden, 6.1) en de naam Van der Rijt sinds 1641 (Van der Eycken 1982, 118), naar een toponiem de Rijt, dat ik driemaal te Schaffen en eenmaal te Molenstede heb gevonden;
-	in 1680 advt. schaubroeck (BS 350, 8) = advt. Schaijbroeck (ibid. 12); de naam Van Scaybroeck of Van Schoubroeck heb ik sinds 1504 aangetroffen, naar een toponiem Schoubroek of Schaibroek te Schaffen;
-	in 1713 Anthoen Cockelbergh (BN 1657/1, 2-1-13); de naam Cuckelberghs

[p. 144]

	heb ik in 1392 aangetroffen (zie beneden, 4.2), naar een toponiem Kukelsberg te Halen;
-	in 1754 Joannes Cauberghe (zie boven, 3).

Verder heb ik nog twee straatnamen zonder een toevoeging als familienaam gevonden:

-	in 1399 Jan stewech (zie boven, 3);
-	in 1700 Maria Dijckstraet... Wilhelmus Dijckstraet (Bekkevoort, doopregisters); de naam In de Dijckstraet heb ik in 1575-1777 aangetroffen (zie beneden, 6.2).

Tenslotte zijn er nog enige algemenere toponymische aanduidingen die eveneens zonder enige toevoeging als familienaam gebruikt werden:

-	in 1302 Johanne dicto Kelreken (Crt.Dst. 482); de naam Van den Kelre heb ik in 1230-1307 aangetroffen;
-	in 1321 Henricus dictus Bosch (BKe 16418, 68); de naam In den Bosch heb ik in 1321-1500 aangetroffen (zie beneden, 6.2), Vanden Bossche sinds 1340, Boschmans sinds 1507 (zie beneden, 4.4) en Boscarts in 1522 (zie beneden, 4.5).
-	in 1340 Lodewijgh bogaert (DKABg 96, 11v^o); de naam Uit den Bogaert heb ik in 1260 aangetroffen (zie beneden, 7.2), Bogaerts in 1430 (zie beneden, 4.2) en Van den Bogaerde sinds 1503.
-	in 1379 wouter boem (Vangassen 370), in 1413 Renier Boom (Van Der Eycken 32); de naam Booms heb ik in 1397-1436 aangetroffen (zie beneden, 4.2), Van (den) Boom(en) in 1379-1662 (zie beneden, 5.3) en Boomans in 1722 (zie beneden, 4.4).
-	in 1389 jan beken (D 57, 52) = in 1430 jan beekens (D 6/2, 7v^o), in 1525 Mathijs beke alias cleynarts (Vangassen 345)^(6); de namen Van Beke en Vander Beke heb ik sinds 1389 aangetroffen (zie beneden, 5.3), Opdebeeck in 1636-1766 (zie beneden, 7.1) en Verbeeck sinds 1653 (zie beneden, 5.4);
-	in 1532 theeus kempen (DHVZ 73); de naam Van der Kempen heb ik in 1431 aangetroffen (zie beneden, 5.2).

Van de 29 in deze paragraaf zonder voorzetsel en zonder suffix vermelde familienamen komen er thans in de streek van Diest, volgens het telefoonboek (tussen haakjes de aantallen), de volgende nog voor: Vos (35)/De Vos (20), Paenhuysen (4)/Panis (4), Steenbergen (6), Couwenbergh (2)/Cauberghe (1), Bos (14) en Be(e)ken (7). Ook de in de derde paragraaf al vermelde namen Bergen (27) en Ven (7) kunnen van toponiemen uit de streek afgeleid zijn.

(6) Ook de bekende Diesterse humanist Nicolaes Cleynaerts of Clenardus (1495-1542) heette met zijn eigenlijke familienaam Beken.

[p. 145]

4.2. Namen met genitief-s.

De toponymische toenamen met een genitief-s zijn over het algemeen recenter dan die zonder deze toevoeging. Van de 27 hieronder vermelde namen dateren er immers slechts 12 van voor 1450.

Elf van deze namen heb ik in de vorige paragraaf al zonder deze genitief-s vermeld; met deze-s komen ze voor:

-	in 1392 Florijs Cuckelberghs (Moors 167);
-	in 1397 Aelbrecht Boems (Moors 168), in 1436 Rombaud Booms (HZ Cart.);
-	in 1407 Willem daels (zie boven, 3);
-	in 1419 Elisabeth Berchs (zie boven, 3);
-	in 1428 peter stewechs (D 6/2, 1v^o);
-	in 1430 jan beekens (zie boven, 4.1);
-	in 1430 jan bogaerts (D 6/2, 8);
-	in 1460 Karle schoenairts (zie boven, 3);
-	in 1478 Jan Steenberchs (D 6/2, 83v^o), in 1646 Jan Steenberchs (BS 348, 6);
-	ca. 1680 Jenneken Schaebroecx (BS 2351, 122);
-	in 1769 Christiaen Meelberghs (zie boven, 3).

De andere toenamen met genitief-s zijn weer van verschillende soorten toponiemen afgeleid. Verscheidene komen van namen van gehuchten of kleine nederzettingen:

-	in 1321 Beatrix Helleuers de Dyst (BKe 16418, 59), in 1543 christina heylvoerts (BS 339, 54); de naam Van Heluoert heb ik in 1534 aangetroffen, naar de nederzetting Helvaert of Helvoert te Kaggevinne;
-	in 1389 lysbet peels (zie boven, 3);
-	in 1448 Jan ghenaerts (zie boven, 3);
-	in 1503 te Kelberge... gysbrecht kelberchs (BS 336, 54), in 1505 Lambrecht Kelberchs (ibid. 99v^o); de naam Van Kelberghe heb ik in 1315-1395 aangetroffen, naar het gehucht Kelbergen te Schaffen;
-	in 1503 Jan vaerns (zie boven, 3);
-	in 1517 te Ingelueken... maes Ingeluekens (BS 337, 139); de naam Van Ingelveken of Van Engelbeken heb ik in 1290-1540 aangetroffen, naar het gehucht Engelbeek, vroeger Ingelveken, te Schaffen;
-	in 1660 Jan berckx (zie boven, 3).

Andere familienamen zijn met een genitief-s afgeleid van een veldnaam:

-	in 1324 Jean fils de feu Tuiueldonx, de Dyeste (BCart. 276); de naam Walterus de Tuiueldonc heb ik al in 1253 aangetroffen, naar het typoniem Twijfeldonk te Molenstede;
-	in 1505 omtrint den dolenberch... Jan dolenberchs (BS 336, 105v^o), naar het toponiem Dolenberg te Molenstede;
-	in 1508 wouter vloechs (BS 336, 151), in 1522 Jan vloichs (BS 338, 102v^o), naar het toponiem Vloge of Vloegt te Molenstede;

[p. 146]

-	in 1539 Jan Werdekens (Vanderspeeten 27), in 1574 Elisabeth Waerdekens (ibid. 131) = in 1602 Elisabeth Weerdekens (ibid. 131) = in 1562 Elisabeth van den Werde (ibid. 30); de naam Van den We(e)rde heb ik in 1352-1721 aangetroffen, waarschijnlijk naar het toponiem de Weert te Diest (Degeling: 1298-1611);
-	in 1640 en 1670 marten breepoels (BS 346, 171v^o en 350, 140v^o)^(7), naar een vijver te Molenstede, de Brede Poel of de Breepoel.

Tenslotte zijn er nog enige algemenere toponymische aanduidingen die eveneens met een genitief-s als familienaam werden gebruikt:

-	in 1345 oda hoex (DSbtn), in 1537 Gouaert hoecx (BH 67, 182v^o);
-	in 1477 Wouter veekens (D 6/2, 82v^o), in 1576 Joes opt nulant off vekens (BH 71, 34v^o); de naam Voor tveken heb ik in 1448-1505 aangetroffen (zie beneden, 7.4), Van den Vekenen in 1472;
-	in 1575 Marie puts (BH 72, 142v^o), in 1671 Peeter Puts (DN 322, 16-5-71); de naam Vanden put(te) heb ik sinds 1314 aangetroffen (zie beneden, 5.5), Putmans in 1609 (zie beneden, 4.4).
-	in 1611 Jan steens (BS 343, 315), in 1709 Filip Steens (Van den Hove d'Ertsenryck 1983, 93); de naam Ste(e)na(e)rt(s) heb ik sinds 1408 aangetroffen (zie beneden, 4.5), Vanden Stene sinds 1389, wellicht naar het Steen, de gevangenis te Diest (Degeling: 1395-1561).

Van de in deze paragraaf met genitief-s gevormde familienamen komen thans de volgende nog voor in de streek van Diest (tussen haakjes telkens het aantal volgens het telefoonboek): Berg(h)s (2), Bo(o)gaer(t)s (13), Schoonaerts (2)/Schoenaers (1), Meelberghs (6), Peels (1) en Berckx (5). Ook de in de derde paragraaf al vermelde naam Broeks (2) kan van een toponiem uit de streek afgeleid zijn.

(7) Bij de volkstelling in 1641 woonden in Molenstede, op 162 inwoners, 7 personen met de familienaam Bre(e)poels: Van der Eycken 1982, 116-119.

4.3. Namen met -man.

Van de 14de tot de 16de eeuw heb ik toponiemen gevonden die met de toevoeging van -man als familienaam werden gebruikt:

-	in 1344 Arnoldus Stockman (zie boven, 3);
-	ca. 1380 jo. bercman (zie boven, 3);
-	in 1389 jan portman (zie boven, 3);
-	in 1448 jan hornoickman (D 54, 8v^o); de naam Vanden hoernocke heb ik in 1341 aangetroffen, naar het oude woord hornik, hoek;
-	in 1454 jan moleman (D 6/2, 38); de naam Vandermolen heb ik sinds 1379 aangetroffen, Aan de Molen in 1501-1641 (zie beneden, 7.6), Molemans in 1525 (zie beneden, 4.4), Vermuelen sinds 1608 (zie beneden, 5.4).

[p. 147]

-	in 1457 mathijs brugman (zie boven, 3);
-	in 1521 Jan Reppelman (zie boven, 3);
-	in 1525 heyken schipman (Vangassen 345), wellicht naar het huis het Schip te Diest (Degeling: 1451-1587), waarvan ook de naam int schep in 1448 werd afgeleid (zie beneden, 6.1).

Van deze acht familienamen, gevormd door de toevoeging van -man, heb ik thans in de streek van Diest alleen nog de naam Meuleman gevonden (tweemaal in het telefoonboek). Enige ervan zijn echter blijkbaar door de toevoeging van een -s naar de volgende groep met -mans overgegaan. Anderzijds kunnen echter ook de in de derde paragraaf al vermelde namen Peelman (2 maal) en Haegeman (1) van toponiemen uit de streek afgeleid zijn.

4.4. Namen met -mans

Het aantal familienamen dat met -mans is afgeleid van een toponiem is merkelijk groter dan dat met -man. Vooral vanaf de 16de eeuw valt de frequentie ervan op.

Twee van deze namen heb ik boven, in de tweede paragraaf, al vermeld: in 1682 Joannes Distelmans, wellicht van Diest afgeleid, en in 1608 Aerdt velpmans, een vorm die nog tot in het begin van deze eeuw naast Van der Velpen stond.

In de derde paragraaf heb ik ook al verscheidene namen met -mans vermeld, die naast namen met Van staan: in 1352 Johannes heesmans, in 1389 jan portmans, in 1405 willem stoctmans, in 1448 aert brugmans, in 1454 Jacop broeckmans, in 1459 Jan daelmans en Jan berchmans, in 1699 Maria Magdalena venmans, in 1504 Jan reppelmans (misschien dezelfde als Jan Reppelman en Jan van Reppelle in 1521), ca. 1560 Jan roijmans en Claes berckmans en in 1574 peeter peeltmans.

Onder de andere familienamen met -mans zijn er enige afgeleid van gehuchten of nederzettingen:

-	voor 1500 Jacop Baeckelmans (Vanderspeeten 7); de naam Van Bakele heb ik sinds 1352 aangetroffen, naar Bakel, een gehucht van Zelem (zie beneden 5.2);
-	in 1541 Andries Rijsmans (BS 339, 14v^o); de naam Van der Rijst heb ik sinds 1340 aangetroffen (zie beneden, 5.2), naar de nederzetting de Rijst te Assent;
-	in 1662 peeter biesmans (BS 348, 144); de naam Vander Biest heb ik sinds 1385 aangetroffen (Grauwels 1198), wellicht naar de Biest, nederzetting te Assent.

Ook van benamingen van huizen heb ik enige afleidingen met -mans als familienaam gevonden:

[p. 148]

-	in 1525 arde molemans (Vangassen 346; vgl. ook boven, 4.3);
-	ca. 1560 hendrick borchmans (BS 2264, 3/66); de naam Van der Borcht heb ik sinds 1448 aangetroffen, Verborcht in 1589 (zie beneden, 5.4), naar den Borch, d.i. de burcht te Diest (Degeling: 1253-1606);
-	in 1569 Peeter hoffmans (BS 2279, 470); de naam Van (den) Hove heb ik sinds 1375 aangetroffen (zie beneden, 5.3), In 't Hof in 1448-1532 (zie beneden, 6.1).

Van twee waternamen werden eveneens familienamen met -mans afgeleid:

-	in 1542 willem Lochemans (DHG 1432, 68v^o); de naam Vander Loghenen heb ik in 1323-1393 aangetroffen, met een duidelijke verwijzing naar ‘de loghene’, blijkbaar een beek (zie beneden, 5.2);
-	in 1609 Peeter Poelmans (BN 17601/2, 8-1-09); de naam Vanden Poel(e) heb ik sinds 1372 aangetroffen, Opten Poel in 1454 (zie beneden, 7.1).

Tenslotte werden ook familienamen met -mans afgeleid van algemenere toponymische aanduidingen:

-	in 1389 lijsbet eycmans (Vangassen 333); de naam Van (den/der) Eycken heb ik sinds 1323 aangetroffen (zie beneden, 5.3);
-	in 1507 Joannes Boschmans (BS 336, 131; vgl. ook boven, 4.1);
-	in 1609 henrick putmans (BN 17601/2, 20-10-09; vgl. ook boven, 4.2);
-	in 1574 wylen Jan Dyckmans (DH 1, 44), in 1669 Joannes Deyckmans (DSlp ^o6-12-69); de naam Van den Dijke heb ik sinds 1321 aangetroffen (zie beneden, 5.3);
-	in 1722 wed. Jan Boomans (BS 7009, 11v^o; vgl. ook boven, 4.1).

Van deze familienamen met -mans heb ik de volgende thans nog in de streek van Diest gevonden (tussen haakjes het aantal volgens het telefoonboek): Di(e)stelmans (12), Hese(l)mans (26), Poortmans (2), Stockmans (5), Brughmans (2), Broe(c)kmans (8), Berg(h)mans (27), Venmans (1), Bies(e)mans (27), Meulemans (2), Hofmans (1), Poelmans (11), Eyckmans (11), Bos(ch)mans (35) en Bomans (1). Ook de in de derde paragraaf al vermelde namen Peremans (5) en Hulsmans (3) kunnen van toponiemen uit de streek afgeleid zijn.

4.5. Namen met -aert(s) of -aers

Enige familienamen werden afgeleid van toponiemen door middel van de achtervoegsels -aard, en -aar, die we ook aantreffen in aanduidingen van herkomst of afkomst als Spanjaard en Antwerpenaar of Utrechtenaar. In de streek van Diest heb ik de volgende afleidingen met die achtervoegsels gevonden:

-	ca. 1400 ian scaffeneers (zie boven, 2);
-	in 1408 Jannes Stenart (D 795, 58), in 1434 Lamberte Stenaert (Vangassen 334), in 1479 jan steenaerts (D 6/2, 86; vgl. ook boven, 4.2);

[p. 149]

-	in 1522 claes boscarts (BS 338, 101bis; vgl. ook boven, 4.1);
-	in 1532 Jan zelckaerts (zie boven, 2).

Van deze vier familienamen heb ik nu alleen de naam Steenaerts nog in de streek van Diest gevonden (volgens het telefoonboek 8 maal).

5. Familienamen met het voorzetsel van.

Het grootste aantal familienamen werd afgeleid van toponiemen door middel van het voorzetsel van. Bij mijn onderzoek heb ik er zo 147 gevonden. In deze paragraaf behandel ik niet meer alle namen die ik al elders heb besproken. Ik geef eerst een overzicht van de namen die nog niet ter sprake zijn gekomen en bespreek dan enige speciale gevallen met betrekking tot de oorsprong of de structuur van de familienamen.

5.1. Algemeen overzicht.

In de tweede en derde paragraaf hebben we al gemerkt dat de meeste familienamen van oude heerlijkheden, dorpen en gehuchten werden afgeleid door middel van het voorzetsel van. Hier vermeld ik nog enige familienamen op dezelfde wijze afgeleid van gehuchten of kleinere nederzettingen:

-	in 1277 helewidis de pothrem (LPh XVI 40), in 1336 Jan van nedermolen vanpoterum (DS 28-4-36), naar het oude gehucht Poterhem te Diest (Degeling: 1302-1672);
-	in 1277 margareta de scalun (BKe 13700, 7), in 1569 de erfgenamen van Jan van Schaloen (BS 2279, 269v^o), naar de oude wijk Schaluin te Diest (Degeling: 1281-1598);
-	in 1280 Jan van Robrechtsrode, zoon van Scelkinus de Robinchesrode (HCart. Bk. 11), in 1321 Joannes de Robbensrode (BKe 16418, 52), naar het gehucht Robbesrode te Bekkevoort;
-	in 1312 wellen van ghenpe (DKAKa 8), wellicht = in 1340 wellen van gheenipe (DKABe 96, 11v^o) en in 1352 welline de gheenpe (DKASlp 103, 20v^o), ca. 1400 vrancken van ghenpe (DSbtn 3), naar het gehucht Gennep te Zelem;
-	in 1315 willemme van bleeckym (DS 18-5-15), in 1394 Jan van Bleckym (Moors 36), naar het gehucht Blekkum, op de grens van Loksbergen met Kortenaken (Cleeremans: sinds 1308);
-	in 1315 iden van voshole (BH 13700, 46), in 1438 Willem van voshole (D 6/2, 26), naar de vroegere nederzetting Voshoele of Vossel te Schaffen, waarvan de naam nu nog bewaard is in de Vossellaan (Claes 1979, 19);
-	in 1321 Arnoldus van Heylesen (BKe 16418, 47), in 1615 frederick van Heijlichsom (DN 160, 22-12-15), naar een vroeger gehucht van Bekkevoort, Hyllessum of Heylesum;

[p. 150]

-	in 1345 henric de midsbeke (DSbtn), in 1379 Jans wijf van mitsbeke (DHG 1889, 31), naar het vroegere gehucht Mitsbeke te Bekkevoort;
-	in 1371 aert van scoenrebroeke (DHG 1888, 10), in 1379 Jan van scoenreboece (DHG 1889, 34v^o), naar Schoonderbroek, vroeger gedeeltelijk onder Bekkevoort gelegen, maar nu alleen nog de volksnaam van het gehucht Schoonderbuken onder Scherpenheuvel (Claes 1982b, 63);
-	in 1373 Goswinus de Scoenrode (BKe 16380, 2), naar Schoonrode, een vroeger gehucht van Bekkevoort;
-	in 1379 Henricus van netelzijp (DHG 1889, 38), vermoedelijk = in 1399 Heinric van etelsijp (DHG 1865, 13), naar het gehucht Netelzeep te Bekkevoort;
-	in 1379 aert van tijsbeke (Vangassen 369), in 1448 kerstina van tysbeke (D 54, 25v^o), naar het vroegere Tisbeke onder Halen (in 1141: Piot I, 60), wellicht bij de Hesbeek aldaar (mededeling van K. Verhelst, Halen);
-	in 1399 Reyner van sculenbroec (DHG 1865, 47), in 1526 Johannes Nicolaus van Schulenbroeck (HCart. Bk. 86), naar de oude Diesterse wijk Schulenbroek (Degeling: 1270-1611);
-	in 1490 de kindere vanden swartten watere (DHG 1823, 1v^o), in 1516 marie vanden swartten water (BS 337, 97), naar de Hoeve van het Zwartwater, in 1443 vermeld, nu het gelijknamige gehucht te Molenstede.

Van verscheidene waternamen werden eveneens familienamen gevormd met het voorzetsel van, o.a.:

-	in 1305 Arnoldus de uiuofonte (DKAKa 12), in 1399 Auolen vanden quecborne (DHG 1865, 51v^o), naar de Quecborn, put en land te Diest (Degeling: 1274-1611);
-	in 1335 daem vander steembeke (Vangassen 315), naar de Steenbeek te Diest (Degeling: 1363-1673);
-	in 1352 wilhelmi de neckersborne (DKASlp 103, 8), naar de Neckersborne te Diest (Degeling: 1329-1611);
-	in 1426 Henric van der Gheeten (DKAKa 7), in 1569 henrick vander gheeten (BS 2279, 448v^o), naar de Gete, zijrivier van de Demer te Halen;
-	in 1488 henric vander demeren (Vangassen 341), in 1541 Peeter vander Demeren (Vanderspeeten 17); hierbij merk ik op dat de Demer tot het begin van de 16de eeuw gewoonlijk vrouwelijk was en pas sinds de 16de eeuw mannelijk geworden is;
-	in 1520 aerdt van lake (BS 338, 54v^o); een waternaam Lake heb ik te Kaggevinne, Molenstede en Schaffen gevonden.

Van het algemene woord water werd ook een familienaam afgeleid: in 1454 Aert van den watere (D 6/2, 38v^o), in 1459 Wouter van den watere (ibid. 46v^o).

Bij al vermelde namen als Van den Boom en Van der Eycken sluit een naam aan, afgeleid van alboom, een oud woord voor abeel: in 1362 Willem vanden alboeme (Vangassen 320).

Verscheidene namen van gebouwen heb ik insgelijks in familienamen met het voorzetsel van weergevonden, o.a.:

[p. 151]

-	in 1379 Gielijs vander lazarien (DHG 1889, 40), in 1436 jan vander lazarien (D 6/2, 22); de Lazarij van Diest te Molenstede werd sinds 1281 vermeld;
-	in 1389 Gheert vanden steenhuyse (D 57, 53v^o);
-	in 1431 Zeger van alheylegen (D 6/2, 15), nog vermeld in 1448 (D 54,14), naar de Allerheiligenkapel te Diest (Degeling: sinds 1393);
-	in 1434 Willem vander hofstad (D 53, 11), naar de Hofstad, het huis van de heer van Diest op de markt aldaar (Van der Eycken 1980, 37).

Van algemenere toponymische aanduidingen werden eveneens familienamen met van afgeleid, o.a.:

-	in 1314 Gheertrude vanden ramen (Vangassen 312), in 1556 Dionys vanden Ramen (D 6/2, 181v^o);
-	in 1316 ghilijs vanden trappen (Vangassen 313).

5.2. Herkomst- en woonplaatsnamen met van.

Familienamen met het voorzetsel van heb ik gevonden zowel ter aanduiding van de herkomst als ter aanduiding van de woonplaats. In de tweede paragraaf heb ik als duidelijke herkomstnamen vermeld: in 1263 Godefridus de beckenvort, in 1245 Lambertus van Halen, in 1337 iden van halen en in 1308 Heinric van Reinrode, die allen te Diest woonden, en als duidelijke woonplaatsnamen: ca. 1088 Otto de Diste, ca. 1092 Walterus de Baccunuuez, in 1265 Gerardus de zalhem en in 1379 Gheert van velpen. Andere dergelijke voorbeelden heb ik ook in de derde paragraaf gegeven.

Hier vermeld ik nog enige herkomstnamen, vooral uit de oudere periode:

-	in 1278 Johannes de Honsem, schepen van Diest (Weckx 320), naar Honsem, een gehucht van Halen;
-	in 1294 Gerard dictus van den Erdweghe, woonde te Diest (LPh XVI 71), naar het gehucht Aardeweg te Webbekom;
-	in 1295 Lambert van Kutsenbroeg, woonde te Diest (LPh 24, 16), naar de oude nederzetting Kutsenbroek te Assent;
-	in 1299 Johannes de Langerode, schepen van Diest (DS 26-4-99), naar de oude nederzetting Langerode te Assent;
-	in 1315 Jans huis van rouberghe, te Diest (DKAKa 9), naar het vroegere gehucht Roubergen te Schaffen;
-	in 1332 peter van herbetseem, schepen van Diest (DS 4-9-32), naar het oude gehucht Herbertsum te Bekkevoort;
-	in 1337 Helwide dicta de Meerbeke, de Zighne (Crt.Dst. 502), waarschijnlijk naar het gehucht Meerbeek te Assent^(8);

(8) Te Bekkevoort wordt er in 1257 en 1258 toch reeds een Jan van Meerbeek vermeld, wiens toenaam slaat op Meerbeek bij Leuven (H. Claes 1972, 69).

[p. 152]

-	in 1352 Walterus de bakele, woonde te Diest (DKASlp 103, 8v^o), naar het gehucht Bakel te Zelem.

Verder vermeld ik nog duidelijke woonplaatsnamen, van de 13de tot de 17de eeuw:

-	in 1253 molendinum quod vocatur Nedermolen... bastinus dictus de nedermolen tenet in feodo (HST 6940, 3), naar een watermolen te Diest;
-	in 1371 bi loebosch... der ioffrouwen van loebosch (DHG 1865, 100v^o), naar het kasteel Lobos te Zelem (zie boven, 4.1);
-	in 1373 Wilhem van Oxlede... te Oxlede (HCart. Bk. 31), naar het toponiem Oxlede te Bekkevoort;
-	in 1379 Wouter vanden cluysberghe... opten cluysberch (DHG 1889, 26), naar de Kluisberg te Diest (Degeling: 1293-1611);
-	in 1393 int straetken van der loghenen opte Deemere ende neuen erue heinrix vander loghenen (D 792, 36), blijkbaar naar een beek de Logene te Diest^(9);
-	in 1405 geeraert vander rijst... ter rijst (BKe 13598/56), naar de Rijst, een plaats met hoeve te Assent;
-	in 1408 opten liefkenrodeberch... reyner van liefkenrode (DSbtn), naar het gehucht Liefkenrode, bij de grens van Kortenaken met Loksbergen (door Cleeremans 1410-1646 onder Loksbergen vermeld);
-	in 1442 te stri rode... godeuart van stri rode (BS 335, 24v^o)... te stri rode... arnt van stri rode (ibid. 25), in 1574 tot Stryrode... huybrecht van Stryrode (BS 340, 367v^o), naar het toponiem Strijrode op de grens van Kaggevinne met Zichem;
-	in 1442 te Roberge... erue willems van Roberge (BS 335, 19), in 1628 Janne van Roubergen... huysinge tot Roubergen (DN 45);
-	in 1446 Rutten van Attenrode... opten attenrode berch (BS 335, 44); Attenrode is de vroegere naam van Hertenrode, nu nog bekend als de Hertenrodeberg, op de grens van Schaffen, Zelem en Meldert;
-	in 1514 opten grietenberch... henric weuers alias vanden grietenberge (BS 337, 70v^o), naar de Grietenberg, een plaats met hoeve te Schaffen;
-	in 1552 nieuwenhuysen reg. martens van nuwenhuysen (Schepengriffies Halen lb, 6v^o), naar de plaatsnaam Nieuwenhuize te Halen (Cleeremans: 1404-1778).

(9) Degeling vermeldt voor deze naam alleen de hier aangehaalde plaats. In Webbekom heb ik wel een gelijknamige beek gevonden, in 1438 die loeghen, nu de Leugebeek (Claes 1982, 28).

5.3. Gebruik van het lidwoord na van.

Bij afleidingen van toponiemen verwachten we normaal een vorm van het bepaald lidwoord na het voorzetsel van, als het gaat over toponiemen die met dat lidwoord gebruikt worden. Van toponiemen

[p. 153]

die zonder lidwoord gebruikt worden, zoals bijv. de vroegere heerlijkheden, steden en dorpen in de tweede paragraaf, worden normaal familienamen afgeleid zonder lidwoord: Van Diest, Van Bekkevoort, Van Zelem enz. In het begin van de derde paragraaf heb ik ook het voorbeeld gegeven van het gehucht Rode te Schaffen, waarvan de naam Van Rode werd afgeleid, en daartegenover het toponiem Ten Rode te Webbekom, waarvan de naam Van den Rode werd afgeleid.

Dat de zaak echter niet altijd zo eenvoudig is, toont het voorbeeld van het juist genoemde toponien Ten Rode. Dit werd soms ook, zonder lidwoord, Rode genoemd en boven heb ik een voorbeeld uit 1379 gegeven waarin de familienaam Vanden Rode te Rode wordt gelokaliseerd. Een ander geval dat ik ook in de derde paragraaf heb vermeld, is de naam Van der Berct, die ik sinds 1412 vaak heb aangetroffen en die vermoedelijk komt van het gehucht Berkt te Schaffen, dat altijd zonder lidwoord wordt gebruikt.

Ik heb ook enige familienamen altijd zonder lidwoord gevonden die zijn afgeleid van toponiemen meestal met lidwoord. Boven heb ik al de naam Van Coudenberghe, later Van Couwenberghe vermeld, waarschijnlijk van de Coudenberg, nu de Kauwberg, te Molenstede. In de 15de eeuw heb ik de naam Coudenberch echter ook een keer zonder lidwoord gevonden. Hetzelfde geldt voor de Ekenberg, nu de Ekelenberg, te Molenstede, waarvan de oudste vormen, in de 14de en 16de eeuw, zonder lidwoord zijn en waarvan de naam Walter van ekenberghe in 1398 (D 792/2, 114) wel afgeleid zal zijn. Ook van het Schoubroek of Schaibroek, een toponiem te Schaffen, heb ik in de 16de en 17de eeuw twee vormen zonder lidwoord gevonden. Hiervan is vermoedelijk afgeleid: in 1504 Jan van scaybroeck (BS 336, 85); de namen Van Schoubroeck en Van Schaeybroeck komen volgens het telefoonboek elk nog elfmaal in de zone Diest voor.

Eigenaardiger is het nog dat ik verscheidene familienamen altijd zonder lidwoord heb gevonden die afgeleid zijn van plaatsnamen altijd met een lidwoord. Boven, in de derde paragraaf, heb ik zo al de Merelberg of Meelberg vermeld, waarvan de naam Van Meerleberch of Meeleberghe vermoedelijk is afgeleid. Andere dergelijke voorbeelden zijn:

-	in 1379 reyner van blasenberghe (DHG 1889, 29), in 1629 Jan minten alias van blaesbergh (DN 270, 28-9-29), naar de Blaasberg te Molenstede, altijd met lidwoord;
-	in 1380 Art van Haesbroech (Moors 26), in 1595 Jan van haesbroeck (BH

[p. 154]

	3242, 6v^o), waarschijnlijk naar het Hazenbroek te Loksbergen, altijd met lidwoord (Cleeremans: 1382-1795);
-	in 1540 yda van herbenshoeuel (BH 69, 8v^o), naar de Herbrantsheuvel, nu de Hermansheuvel, te Assent, altijd met lidwoord (Claes 1982a, 19: sinds 1253).

Ik heb ook verscheidene familienamen nu eens met en dan weer zonder lidwoord gevonden. Soms komt in de oudste vormen geen lidwoord voor en in de latere wel. Zo heb ik in de derde paragraaf al de naam Van Velpen vermeld, in de 14de eeuw zonder lidwoord, maar vanaf 1604 met lidwoord, Van der Velpen. Waarschijnlijk is deze naam een afleiding van de oude heerlijkheid Velpen onder Halen, zonder lidwoord gebruikt, maar invloed van de rivier de Velpe is toch ook mogelijk. Andere voorbeelden van latere toevoeging van het lidwoord aan de familienaam zijn:

-	in 1318 Gosewijn van Menartshove (Verbeemen 3), in 1389 willem vanden meynartshoue (Vangassen 333), naar de Meynaertshoven, een laathof te Diest, altijd met lidwoord (Degeling: 1393-1478);
-	in 1326 godeuart van wayenberghe (DS 18-7-26), in 1509 willem van den wayen berge (Vangassen 360), naar de Waaienberg te Diest, altijd met lidwoord;
-	in 1336 Jan van nedermolen van poterum (DS 28-4-36), in 1532 Willem van der neermoelen (DHVZ 41), naar de Nedermolen, een watermolen te Diest; in de 13de en 14de eeuw heb ik Nedermolen ook als naam van een wijk, zonder lidwoord, gevonden, maar in de 15de eeuw meestal met lidwoord;
-	in 1360 Jan van bost (BKe 13702, 155), in 1457 henrich vanden bosste (DHG 1817, 1), in 1482 reyner van bost (DKABg 54, 46v^o) = in 1483 reyner vanderbost (ibid. 121), naar het gehucht Bost te Webbekom, waarvan de naam soms met en soms zonder lidwoord voorkomt;
-	in 1375 heinric van hoven doude (Vangassen 321), in 1430 aertnout vander hoouen (D 6/2, 7v^o), in 1457 Jannes vanden houe in lam (DHG 1817, 13), waar we normaal een lidwoord verwachten;
-	in 1379 claes van rucelmolen (Vangassen 370), in 1511 geldolf van Rueselmoelen (BKe 13667/5) = in 1511 geldolf van den Rueselmoelen (DSWb 23), naas de Ruiselmolen, een watermolen te Halen, altijd met lidwoord;
-	in 1435 willem van gadere (D 6/2, 19), in 1554 Sijmon vanden gaijere (D 6/2, 178v^o), naar het woord gaar, hek van een weide^(10), waarbij we normaal een lidwoord verwachten.

Een familienaam heb ik slechts één keer met het lidwoord gevonden:

-	in 1372 gheraerdt van heze (DS 20-10-72), in 1379 goeswijn vander hese

(10) Gaar wordt nu nog gebruikt in de meest oostelijke strook van het Hageland: F. Claes, Hagelandse woorden: gaar, gril en stichel, in Oost-Brabant 19 (1982), 102-104.

[p. 155]

(D 57, 40), in 1507 henric van heeze (BS 336, 138v^o), naar het gehucht Hees op de grens van Schaffen en Zelem, altijd zonder lidwoord.

Bij sommige familienamen vinden we in de oudste vormen een lidwoord, maar wordt dit later weggelaten:

-	in 1294 Gerard dictus van den Erdweghe (LPh XVI 71), in 1569 Merck van Eertweghe (BS 2279, 434), naar het gehucht de Aardeweg te Webbekom, altijd met lidwoord;
-	in 1302 dyeric van den Roedekene (Vangassen 310), in 1506 Jan vanden roeken (D 6/2, 103v^o) = in 1507 Jan van roeken (ibid. 104v^o), naar Rodeken, toponiem te Bekkevoort, zonder lidwoord;
-	in 1317 heinric van den hughenberghe (BKe 13700, 50), in 1487 Willem van hugenberge (BKe 13711, 678), naar de Hogenberg, plaats met hoeve te Webbekom, soms met en soms zonder lidwoord;
-	in 1321 Katarina vanden Dijke (BKe 16418, 147), in 1614 Maria van dijck (DSlp ^o16-11-16), = in 1622 Maria van den dyck (DSlp ^o13-8-22), waarbij we normaal het lidwoord verwachten;
-	in 1323 jan van den eyken (Vangassen 314), in 1361 Henrici quondam dicti van der Eycken (Crt. Dst. 508), in 1385 Geraert van Eyke (DKAKa 7), waarbij we normaal het lidwoord verwachten;
-	in 1355 Walterus vander Ecket (HST 6744, 22), in 1557 Jan van ect (D 6/2, 182v^o), naar de nederzetting de Eekt te Webbekom, altijd met lidwoord;
-	in 1379 godeuaert vanden bomen (Vangassen 370), in 1569 Henrick van boomen (BS 2279, 670v^o) = in 1583 henrick van buemen (BS 342, 42v^o), waarbij we normaal het lidwoord verwachten;
-	in 1389 gheert vander beeke (D 57, 32), in 1389 ide van beke (ibid. 39), waarbij we normaal het lidwoord verwachten;
-	in 1420 Anthonis vander waerden (BKe 16383, 1), in 1540 Anthonis vander Waerden (Grauwels 1273) = in 1545 Anthonis van Waerden (ibid. 1284) = in 1545 Anthonis vanden Waerden (ibid. 1285), wellicht naar de Weert, weide te Diest, altijd met lidwoord (Degeling: 1298-1611);
-	in 1512 Cornelis vander houweycken (BS 337, 35), in 1644 Jan van houwycken (BS 2203, 48).

In de meeste gevallen is de weglating van het lidwoord niet definitief en komen er later nog familienamen met het lidwoord voor. De huidige verspreiding van de hierboven met en zonder lidwoord vermelde namen geeft in de streek van Diest het volgende beeld (tussen haakjes het aantal volgens het telefoonboek): Van den Hove (7)/Van der Hoeven (1)/Van Hove (17), Van de Gaer (1), Vandeneerdewegh (3)/Vaneerdewegh (3)/Van Aerdewegh (1), Vandendijck (4)/Van Dijck (37), Van Eyck(en) (6)/Van der(r)ey(c)ken (19), Vande(r)be(e)k(en) (2). Over een eigenlijke overgang van vanden naar van (Van Loon 1980, 146-148) kunnen we niet spreken. De vormen lopen te verward door elkaar. In enige gevallen, bij de namen Van (den/der) Bost, Van (den) Rueselmolen,

[p. 156]

Van (den) Roeken, Van (den) Dij(c)k(e) en Van (den) Waerden, wordt dezelfde persoon zelfs nu eens met en dan weer zonder het lidwoord genoemd! Zou dit verwarde beeld soms een gevolg zijn van de ligging van de streek van Diest vlak bij de grens van het gebied waarin de vanden-namen naar van-namen zijn geëvolueerd? In Zuid-Brabant zouden volgens Van Loon de vanden-namen volledig intact zijn gelaten (1980, 148). De streek van Diest is ook op dit punt echter blijkbaar een grensgeval.

5.4. Overgang vander > ver.

Van Loon ziet de overgang van vander-namen naar ver-namen als een dialectgeografisch verschijnsel dat een vrij grote overeenkomst vertoont met de overgang van elkander naar elkaar. De gebieden met vander- en elkander enerzijds en met ver- en elkaar anderzijds komen vrij goed overeen. Als een in het oog springende afwijking vermeldt hij echter het dialectgebied rond Aarschot, dat slechts ‘malkanderen’ kent, terwijl het namenmateriaal er ten overvloede getuigt van een autochtone aanwezigheid van ver-namen (Van Loon 1980, 148-149). Hoe zit het met de ver-namen in de streek van Diest, waar het dialect een elkander-vorm (‘mekandere’) kent, maar dat vlak bij de isoglosse tussen elkander en elkaar gelegen is?

Tot de 18de eeuw heb ik in de streek van Diest 18 ver-namen gevonden die wellicht van een plaatselijk toponiem zijn afgeleid:

-	in 1558 Dierick Verberckt (zie boven, 3);
-	in 1569 Jan verbrugghen (zie boven, 3);
-	in 1589 Anna verborcht (DSlp ^o14-7-89); in 1448 heb ik al een vranck vander borct aangetroffen (D 54, 10v^o), wellicht naar de burcht te Diest (Degeling: den Borch 1253-1606);
-	in 1608 Helena vermeulen (DSlp ^o26-4-08); in 1379 wordt al een Jan vander molen vermeld (Vangassen 370);
-	in 1627 Antonius verheijden (DSlp + 9-9-27), in 1642 Giel verheyen (BS 347, 60), in 1646 Aert verheijden = Aert vanderheijden (BS 2345/2, 139v^o); in 1299 heb ik al een henricus dictus van der heiden aangetroffen (LPh XVI 43);
-	in 1629 Arnoldus vereycken (DSlp +9-11-29); de naam Van der Eycken heb ik sinds 1361 aangetroffen (zie boven, 5.3);
-	in 1632 Dominicus verstraeten (DSlp ^o12-9-32); de naam Van der straten heb ik sinds 1389 gevonden (D 57, 32v^o). - in 1633 Carolus versteghen (DSlp +5-10-33); de naam Van der Stegen heb ik in 1630 aangetroffen (Vanderspeeten 157), In de stege in 1591-1658 (zie beneden, 6.1);
-	in 1634 franciscus verhoeven (DSlp ^o28-11-34); de naam Van der Houen komt sinds 1430 voor (zie boven, 5.3);

[p. 157]

-	in 1639 Magdalena verbiest (DSlp ^o30-6-39); de naam Vander Biest komt sinds 1385 voor (zie boven, 4.4);
-	in 1650 Catharina verhagen (zie boven, 3);
-	in 1653 Judocus verbeeck (DN 320, 4-2-53); de naam Van der Beeke heb ik sinds 1389 aangetroffen (zie boven, 5.3);
-	in 1660 Susanna verhulst (zie boven, 3);
-	in 1667 franciscus verreyt (DSlp ^o6-3-1667); de naam Inde Ryt komt al in 1569 voor (zie beneden, 6.1);
-	in 1679 Jan verlinden (DN 322, 27-5-79); in 1309 is er al een Heinric vander Linden (DS 84);
-	in 1684 Maria verpoorten (zie boven, 3);
-	in 1701 Jan Sacharias Verdyck (DSlp ^o2-6-01); de naam Van den Dijke komt al in 1321 voor (zie boven, 5.3);
-	in 1785 Laurent versluijsen (DSlp +23-9-85); in 1457 heb ik al een aert van der slusen gevonden (D 6/2, 44).

Van deze 18 namen komen er thans nog 15 in de streek van Diest voor (tussen haakjes het aantal in het telefoonboek): Verbrugge(n) (16), Vermeulen (14), Verhey(d)en (70), Ver(r)(e)ycken (6), Verstraete(n) (6), Verstegen (1), Verhoeven (8), Verbi(e)st (20), Verhaegen (12), Verbee(c)k (42), Verhulst (1), Verrey(d)t (2), Verlinden (15), Verpoort(en) (8) en Versluys (6). Behalve deze namen heb ik in de streek van Diest nog twee ver-namen gevonden die beantwoorden aan oudere vander-namen met mogelijke afleiding van een plaatselijk toponiem: Vereecke (l)/Verre(c)k(t) (3) en Vervaeren (5), die ik reeds in de derde paragraaf heb vermeld.

In totaal heb ik 39 familienamen met Van der gevonden, mogelijk afgeleid van toponiemen uit de streek. Van de 17 vander-namen die beantwoorden aan de nu in de streek voorkomende ver-namen, komen er 7 niet meer voor: Van der Biest, Van der Stegen, Van der Hulst, Van der Poorten, Van der Sluis, Van der Eeck(t) en Van der Varent. De frequentie van de 10 andere namen is de volgende: Vanderbruggen (18), Vandermeulen (3)/Vandermolen (1), Vanderhey(i)den (40), Van der(r)ey(c)ken (19), Van der Straeten (11), Van der Hoeven (1), Vanderhaeg(h)en (9), Vanderbeken (1)/Vandebeek (1), Van de R(e)ijt (6) en Van der Linden (15).

De frequentie van de 10 namen die ik sinds de 16de of 17de eeuw zowel met ver- als met vander- heb gevonden, ligt hoger bij de ver-namen. Waarschijnlijk zijn verscheidene van deze namen in de streek zelf gevormd. In het bijzonder de hoge frequentie van een naam als Verhey(d)en en het gebruik van zowel deze vorm als Vanderheijden voor dezelfde persoon in 1646 zijn sterke argumenten hiervoor. Blijk-

[p. 158]

baar heeft de vorming van ver-namen in de streek van Diest echter pas vrij laat, vooral in de 17de eeuw plaatsgehad, wellicht onder invloed van het meer noordelijk gelegen gebied in de Kempen, waar ver-namen in de elkaar-dialecten normaal zijn.

5.5. Buigingsuitgang van het substantief.

Van Loon bespreekt in zijn bovenvermelde studie ook geografische verschillen in de verbuiging, allereerst de tegenstelling Verbrugge/Verbruggen. Namen als Verbruggen, Verhoeven, Verheyden en de ermee overeenkomende vormen met Van der hebben in Brabant, Antwerpen en Limburg altijd de uitgang -en. Toch zijn in dit gebied vroeger ook vormen op -e bekend geweest (Van Loon 1980, 157-164).

In de streek van Diest heb ik bij dergelijke namen inderdaad vrijwel altijd vormen op -en gevonden. Zo is het bijv. altijd Verbruggen, Verhoeven, Verheyden, Van der Hoeven, Van der Heyden, Van der Stegen, Van der Hagen, Van der Porten, Van der Lazarien en Van der Gheeten. Enige uitzonderingen zijn er echter ook:

-	in 1389 gheert vander beke (D 57, 32), naast o.a. in 1606 Eustachius vander Beecken (HST 6748, 10) en de huidige vorm Vanderbeken;
-	in 1722 Paulus vander Brugghe (BS 7009, 5v^o), naast o.a. in 1302 willem van der Brugghen (Vangassen 310) en de huidige vorm Vanderbruggen.

Naar aanleiding van de namen Vanderbeken en Vanderbeke schrijft Van Loon: ‘Vanderbeeck is mij onbekend’ (1980, 163). Deze vorm heb ik wel aangetroffen: in 1427 Willem vander beeck (DSbtn 16b), wellicht dezelfde als in 1433 willem vander beect (D 6/2, 14v^o). Deze vormen zijn, evenals de boven (5.4) vermelde vorm Verbeeck, in overeenstemming met de normale Brabantse apocope van de eind-e (16de-17de eeuw: Van Loon 1980, 163 en 166).

Apocope van de -e heeft in de streek van Diest niet bij alle namen plaatsgehad. Zo vinden we in 1647 Jeroen vande kerckhouen (DN 322, 2-1-47) = in 1668 Jeroen vande kerckhoff (BS 1830, 17-1-68), ca. 1770 Joannes Bapt. van den vinne (BS 2357, 87v^o) en in 1859 Joannes van Reppellen (BN 35051, 110), nadat er al in 1698 een Mathijs van Reppel was (BS 355, 104v^o). Deze laatste naam komt in de streek van Diest overigens nu ook nog alleen met -en voor (tweemaal in het telefoonboek). Op dezelfde wijze heeft geen apocope plaatsgehad bij huidige namen in de streek van Diest als Vandenberg(h)e (21), Vanderbruggen (18), Vanderhaeg(h)en (9), Van Hove (17)/Van den Hove (7) en Vansteenwegen (4). In andere gevallen staan vormen met en

[p. 159]

zonder apocope naast elkaar, bijv. Van Ker(c)khoven (31)/Van de Kerckhove (1) en Van de Kerkhof (4), Van de Putte (1) en Van de Put (4), Verpoorten (7) en Verpoort (1), Vanhese (3) en Vanhees (5).

Ik merk nog op dat verscheidene in familienamen gebruikte toponiemen die aanvankelijk op -e uitgingen, later een -n erbij kregen:

-	ca. 1130 Otto van Bewere (De Borman I, 239), in 1651 Jan van Beueren (BS 348, 129);
-	in 1315 Jans huis van rouberghe (DKAKa 9), in 1587 Gielis van roubergen (BS 343, 12);
-	ca. 1192 Arnoldus de Velpe (Crt. Dst. 451), in 1399 gheerken van velpen (D 57, 33).

Op dezelfde wijze werd aan het toponiem een -n toegevoegd in de volgende gevallen:

-	in 1379 Mechtilt van bocherghe (DHG 1889, 36v^o); in 1710 tot bockbergen (BS 7007/7, 6v^o);
-	in 1315 wouter van keelberghe (BKe 13700, 46), in 1722 tot kelbergen (BS 363, 6v^o);
-	in 1270 Arnoldus de Locsberghe (LPh XVI 35), in 1622 Locxbergen (DN 270, 2-3-22).

Hier zien we dat de thans gebruikte vormen Velpen, Kelbergen en Loksbergen, met eind-n, niet de oorspronkelijke zijn.

6. Familienamen met het voorzetsel in

Van Loon schrijft dat andere voorzetsels dan van in Vlaanderen en Brabant nauwelijks als aanloop van een familienaam voorkomen, met uitzondering alleen van uit. Vroeger zijn namen met op, aan en in, die in Limburg frequent zijn, ook daar niet onbekend geweest, maar het aantal ervan bleef miniem klein in vergelijking met de van-namen. Geen enkele (met uitzondering dan misschien van Opdebeeck?) heeft zich trouwens als geslachtsnaam kunnen handhaven (Van Loon 1980, 168-174). Geldt dit ook voor de streek van Diest?

6.1. Algemeen overzicht.

Onder de 63 familienamen met het voorzetsel in heb ik er 7 al gevonden in de 14de eeuw, maar het grootste aantal ervan, 32, komt voor het eerst in de 15de eeuw voor. In de 16de eeuw heb ik er nog 18 nieuwe gevonden en in de 17de eeuw nog 6. Na de 17de eeuw heb ik er van al deze namen maar twee meer aangetroffen in de streek van Diest.

[p. 160]

Onder de familienamen met het voorzetsel in zijn er drie afgeleid van nederzettingsnamen: in 1532 henneken int liebroeck (HST 7039, 3v^o), in 1540 Bartholomeus in papenbroeck (BKe 4496, 44) en ca. 1560 Marck Int rot (BS 2264, 71). Deze drie namen bespreek ik in de volgende paragraaf verder in verband met woonplaats- en herkomstnamen.

Vijf straatnamen heb ik met in als familienaam gevonden:

-	in 1429 Seelerayen inde putterstrate (D 6/2, 5v^o), in 1468 Moen in de putterstrate (ibid. 60v^o), naar de Putterstraat te Diest (Degeling: 1253-1673);
-	in 1448 merten inde sterrestrate (D 54, 10v^o), in 1457 merten in sterstrate (DHG 1817, 10v^o), naar de Sterrestraat te Diest (Degeling: 1312-1600);
-	in 1572 wijlen Henrick vanden Hove in straetken (Vanderspeeten 102), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1575 Jan In de Dijckstraat (BS 4469, 46), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1591 lenaert in die stege (DSlp ^o12-5-91), in 1611 Willem In de Steeg (DBekk. 8), in 1658 Leonardus indestege (DSlp ^o30-8-58).

Zeven veldnamen heb ik met in als familienaam gevonden:

-	in 1440 henric beckere alias inden boschs (D 801, 226v^o), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1448 godeuaert in de wijgairt (D 54, 14); in 1352 heb ik al een tyelman de vinario gevonden (DKASlp 103, 21) en in 1440 een bolle vanden wyngarde (BS 335, 2v^o);
-	in 1457 Jan inden nuwenbosch (DHG 1817/1, 6), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1506 Niclaes in de Hage (Vanderspeeten 97), waarover reeds in paragraaf 3;
-	in 1518 claes inden sauel (BS 338, 5);
-	in 1568 henrick int Rueken (BS 340, 132v^o), in 1569 Dimpna int ruecken (BS 2279), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1569 Mathijs Inde Ryt (BS 2279, 573), waarover reeds in 4.1.

Verder heb ik nog twee algemenere toponymische aanduidingen met in als familienaam gevonden:

-	in 1477 thonys in de poirte (D 6/2, 73), in 1569 Peeter Jordens alias Inde poirte (BS 2279, 196v^o), waarover reeds in paragraaf 3;
-	in 1500 henrick inden boom (Vangassen 344).

De overige 47 familienamen met het voorzetsel in zijn heel waarschijnlijk alle afgeleid van huisnamen. De meeste ervan kan ik te Diest lokaliseren, twee te Webbekom en een te Schaffen. Deze laatste drie namen, ca. 1630 Thomas in die kroone (BS 2202, 44), in 1562 beatrix in den wildeman (BKE 19553, 24) en in 1569 Vincendt vos alias inden Schutpenninck (BS 2279, 181v^o), bespreek ik verder in de volgende paragraaf.

[p. 161]

Eerst vermeld ik vier familienamen die waarschijnlijk van een huis komen, dat echter niet zeker te lokaliseren is:

-	in 1433 wouter int panhuys (D 6/2, 15), in 1679 Willem in 't Panis (Zelem, parochie, overlijdensregisters);
-	in 1448 magriet int hoff (D 54, 14v^o), te Diest vermeld, in 1532 Goessen in 't hoff (DHvZ 1), te Webbekom vermeld;
-	in 1488 jacop inden moer, volgens Vangassen (342) een huisnaam; een huis De Moer heb ik te Diest echter niet gevonden; kan het soms van het beneden vermelde 't Moershooft komen?
-	in 1629 Martyntge int breemhuijs (DSlp + 3-10-29), blijkbaar ook naar een huisnaam, die me echter onduidelijk blijft.

Tenslotte zijn er 39 familienamen duidelijk afgeleid van Diesterse huisnamen:

-	in 1352 walteri inden vos (DKASlp 103, 5), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1379 katheline int pert (Vangassen 370), in 1399 Kateline int peert (DHG 1865, 8v^o), naar het huis 't Peert (Degeling: 1379-1437);
-	in 1389 Jan inden ouden wan... thys inden ouden wan (D 57, 12v^o), naar het huis De Oude Wan (Degeling: 1378-1611);
-	in 1399 Heinric in die slachmolen (DHG 1865, 20v^o), in 1457 henric inde slachmoelen (Vangassen 339), naar de Slachmolen (Degeling: 1393-1478);
-	in 1400 matthijs inden wan (Vangassen 372), ca. 1420 peter inden wan (DSbtn), naar het huis Inden Wan (Degeling: 1397-1535);
-	in 1430 philips int morshoet (D 6/2, 6v^o), in 1448 lambrecht int moershoedt (D 54, 4v^o), naar het huis 't Moershooft (Degeling: 1379-1527);
-	in 1433 henric cranen inden valk (D 6/2, 14v^o) = in 1435 henric in den vale (ibid. 19), in 1457 henric cranen geheten anders inden valck (DHG 1817/1, 3), in 1457 henric inden valck (ibid. 4v^o), naar de herberg Inden Valk (Degeling: 1418-1673);
-	in 1434 iveke in den zwane (D 53, 7v^o), naar de herberg den Zwaen (Degeling: 1396-1590);
-	in 1438 hubrecht in den ploech (D 6/2, 25v^o), naar het huis den Ploech (Degeling: 1438-1547);
-	in 1438 art in die catte (D 6/2, 26), in 1620 die kinderen inde Catte (DN 268, 2-12-20), naar het huis die Catte (Degeling: 1419-1673);
-	in 1439 jordanus int postelhuis (D 6/2, 27v^o), naar het Postelhuis, refuge van de abdij van Postel (Degeling: 1422-1612);
-	in 1448 henric inden rynck (D 54, 3v^o), in 1456 maecht in den rinc (Vangassen 355), naar het huis Inden Rinck (Degeling: 1424-1624);
-	in 1448 Jan inden eenhoren (D 54, 15), naar herberg en huis Den Eenhoren (Degeling: 1400-1611);
-	in 1448 roloff inden ghapairt (D 54, 12v^o), in 1497 mathijs in den gapaert (Vangassen 359), naar de herberg Den Gapaert (Degeling: 1453-1600);
-	in 1448 Jan in den helm (D 54, 13), naar het huis Inden helm (Degeling: 1438-1542);
-	in 1448 en 1449 Peter int paternoster (D 54, 31 en 58v^o), naar het huis Den Paternoster (Degeling: 1624);

[p. 162]

-	in 1448 Jan int schep (D 54, 4), naar het huis Het Schip (Degeling: 1451-1587; van 1531 tot 1575 vrijwel altijd in de vorm het scep);
-	in 1448 jan int lam (D 54, 13), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1454 Robrecht in de persse (D 6/2, 38v^o), in 1466 Gheert In de persse (ibid. 58v^o), naar een van twee huizen In de persse (Degeling: 1409-1487);
-	in 1457 Jannes in de wage (DHG 1817/1, 13), naar het huis Inde Wage (Degeling: 1399-1563);
-	in 1457 gerdt in eyke (DHG 1817/1, 21), in 1457 geert in teycke (Vangassen 339), in 1589 Cornelius In d'Eycke (DSlp ^o20-12-89), naar het huis d'Eicke (Degeling: 1450-1604);
-	in 1474 Dieric in de symme (D 6/2, 69), naar het huis De Simme (Dubois 35);
-	in 1477 Henric in den paw (D 6/2, 72v^o), naar het huis De Pauw (Degeling: 1397-1600);
-	in 1481 Henric in de kaerde (D 6/2, 78v^o) = in 1481 Henric in de carde (ibid. 82v^o), naar het huis De Caerde (Degeling: 1490);
-	in 1488 Peter Inden goeden geselle (Vangassen 342), naar het huis Inden Goiden gesellen (Degeling: 1504);
-	in 1488 Janne Inde meermynne (Vangassen 340), naar het huis Die Merminne (Degeling: 1484-1491);
-	in 1488 Symoen Inden pelgrom (Vangassen 340), naar de herberg Inden pelgrym (Degelin: 1392-1565);
-	in 1492 Henric in den ezel (D 6/2, 90v^o), vermoedelijk naar het huis De blinde Ezel (Dubois 33);
-	in 1493 Jan inden wildeman (D 6/2, 91), in 1651 Catelijn inden wildeman (DN 320, 31-10-51, 5), naar de herberg Inden wildeman (Degeling: 1397-1611); dezelfde naam te Webbekom bespreek ik in de volgende paragraaf;
-	in 1496 Henric in de mane (D 6/2, 94), naar het huis Die Maene (Degeling: 1420-1598);
-	in 1525 Loywich inde roose (Vangassen 346), naar het huis De Roose (Degeling: 1416-1604);
-	in 1533 henrick coogen inden Roscam (BH 67, 159), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	ca. 1560 de kinderen Inden ijsvogel (BS 2264/3, 47), naar het huis Den IJsvogel (Degeling: 1405-1594);
-	ca. 1560 Symon in den IJsereman (BKe 4493, 10), in 1651 Hendrick inden ijserman (DN 320, 31-10-51, 6v^o), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1588 Henri vanden Hove int Caetspel (Vanderspeeten 88), waarover meer in de volgende paragraaf;
-	in 1596 Matthijs Jans genaemt Matthijs in de Sterre (Vanderspeeten 40), naar het huis De Sterre (Degeling: 1402-1596);
-	in 1603 Frans inden ysserenhoyt (DSlp ^o20-11-03), naar het huis Den IJzeren hoed (Degeling: 1499-1611);
-	in 1651 Magriet inden engel (DN 320, 31-10-51, 2v^o), naar het huis Den Engel (Degeling: 1399-1611);
-	in 1651 Anneken int gul cruijs (DN 320, 31-10-51, 6), naar het huis Het Gulden Cruijs (Degeling: 1527-1624);

[p. 163]

-	in 1651 Machiel inde keijser (DN 320, 31-10-51, 5), naar het huis Inden Keyzer (Degeling: 1544-1784).

Thans komt in de streek van Diest maar een van al deze namen met in nog voor: Impanis (uit ‘in het paanhuis’), tweemaal in het telefoonboek voor de zone Diest. Het is echter mogelijk dat verscheidene namen een andere vorm, zonder voorzetsel of met het voorzetsel van, hebben gekregen. Zo zouden eventueel de volgende huidige namen gevormd kunnen zijn (tussen haakjes het aantal in de zone Diest): Bos (14)/Vandenbosch (4)/Vandenbossche (3), Wijgaerts (3)/De Wijngaert (2)/Vandenwijngaert (10)/Vandenwijngaerden (5), Hofmans (1), Paenhuysen (4)/Panis (4), Vos (35)/De Vos (20), Wa(e)gemans (10), Van Eyck(en) (6), Goedgezelschap (1), Pelgrims (8), Roosen (25), Engelen (75) en De Keyser (21)/De Keyzer (10).

6.2. Herkomst- en woonplaatsnamen met in.

Van Loon schrijft dat de in Vlaamse en Brabantse familienamen gebruikte voorzetsels van en uit verwijdering of herkomst uitdrukken, maar dat de Limburgse voorzetsels op, aan en in en het Oostnederlandse te intern-lokaliserende bepalingen zijn. Het voorzetsel in is dus een typische aanduiding van een woonplaatsnaam (Van Loon 1980, 168-174).

In enige gevallen heb ik inderdaad gevonden dat de dragers van een naam met in op de aangeduide plaats woonden:

-	in 1457 Jan inden vos van sijnen huyse geheyten den vos (DHG 1817, 11), naar het huis Inden Vos te Diest (Degeling: 1399-1611);
-	in 1540 Bartholomeus in papenbroeck (BKe 4496, 44), vermoedelijk = in 1546 bartholomeus vandenbogaerden (BS 339, 110), die een neef had, Hendrick vanden boogaert, die niet te Papenbroek woonde en in 1622 Heinricke van Papenbroeck genoemd werd (BKe 10849, 322), naar Papenbroek, gehucht van Webbekom;
-	in 1563 beatrix in den wildeman, in 1567 Beatrix van thienen alias inden wildeman, in 1571 Henrick beatrix In de wildeman sone, in 1572 Sebastiaen batens inden wildemans sone (BKe 19553, 24): bewoners van de herberg De Wildeman te Webbekom; in 1625 wordt gezegd dat Hendrick Baten alias coppens (= de zoon van Beatrix van Thienen of In de Wildeman) er eigenaar van is en te voren Jan van Thienen (BS 6090bis, 1) (Claes 1977);
-	ca. 1560 Symon in den Ysereman van sijnen huyse op de merckt geheeten den Ysereman (BKe 4493, 10), naar het huis Den Yzeren man te Diest (Degeling: 1527-1611);
-	in 1569 Merck van Eerdtweghe alias int rot heeft ghehuert... huys gheheeten Trot (BS 2279, 216)... Merck Int Rot (ibid. 511v^o), naar het Rot, vroeger een nederzetting met een hoeve, nu een gehucht van Schaffen;

[p. 164]

-	in 1569 Vincendt vos alias inden Schutpenninck heeft ghehuert... een huys gheheeten den Schutpenninck (BS 2279, 181v^o), naar een huis te Schaffen;
-	in 1610 Aert vetpot in die Croon tot webbecom (DSM 2, 10), blijkbaar Aerdt Ilias, in 1608 en 1623 eigenaar van de Kroon (HST 7039/3,2 en /4, 12), ca. 1630 thomas indie kroone tot webbecom (BS 2202, 44), in 1639 heijlken in de Croon (DKASlp 95, 15), blijkbaar dezelfde als Helena ylias in 1635 (BS 2202, 2), in 1662 Aert Janssens inde Croon tot webbecom (DN 392, 8-2-62).

Bij de namen In de Wildeman, In de Croon en vermoedelijk ook In Papenbroeck valt op hoe weinig vast de familienaam op dat ogenblik nog was. Is het toeval dat dit juist de drie namen uit Webbekom zijn?

Ik heb echter ook andere gevallen gevonden waarin een familienaam met in blijkbaar geen woonplaatsnaam, maar een herkomstnaam was:

-	in 1439 henric beckere (D 801, 151v^o) = in 1440 henric beckere alias inden boschs (ibid. 226v^o) = in 1448 henric Inden bosch alias becker (D 803, 200v^o), in 1448 henric in den bosch (54, 28v^o), in 1500 peter in den bossch (D 6/2, 97v^o); deze personen woonden te Diest, waar ik in die periode geen bos en ook geen toponiem Bos heb gevonden;
-	in 1457 Jan inden nuwenbosch (DHG 1817/1, 6), wonend te Diest, waar ik geen toponiem Nuwenbos heb gevonden;
-	in 1569 Dimpna int ruecken (BS 2279, 176), die te Schoonaarde woonde, waar ik geen toponiem Rueken heb gevonden; te Molenstede was er wel het Reuken, ook het Roeken of de Reukens genoemd;
-	in 1627 Peeter Vuechelen alias int liebroeck (BS 2202/3, 11); de enige hoeve op het Liebroek te Webbekom werd omstreeks 1570 verwoest (Claes 1982, 37).

De verschillende takken van de familie Van den Hove te Diest werden van elkaar onderscheiden door een bijgevoegde benaming, die soms als de eigenlijke naam werd beschouwd. Zo werd een tak Int lam genoemd: in 1448 Jan int lam (D 54, 13), in 1457 Jannes vanden houe in lam (DHG 1817, 13), in 1500 Henric vanden houe alias lamp (D 6/2, 97) en in 1541 Jan vanden Hove alias Intlam (Vanderspeeten 76). Nu woonden Henric en Jan van den Hove niet in het huis 't Lam, maar in den Slotel, naast 't Lam. Wellicht hoorde de familie oorspronkelijk wel in dit laatste huis thuis (Vanderspeeten 75-76). Andere takken van de Van den Hoves kregen een andere toevoeging: in 1572 wijlen Henrick vanden Hove in straetken, die vermoedelijk in het Straetken gewoond had (Vanderspeeten 102) en in 1588 Henri vanden Hove int Caetspel (ibid. 88), naar het huis Het Caetspel (Degeling: 1592).

[p. 165]

De takken van de familie Cogen werden op dezelfde wijze door een toevoeging van elkaar onderscheiden. We vinden in 1533 Henrick coogen inden Roscam (BH 67, 159), in 1548 Henrick inden Roscam (D 6/2, 170) = in 1549 Henrick coghen Roscam (ibid. 171v^o), in 1568 Lambrecht Coghen alias inden roscam, pastoor van Webbekom (BS 340, 156) en in 1620 Hendrick in den Roscam (BS 2267/3, 12). Deze tak hoorde oorspronkelijk blijkbaar thuis in de herberg De Roskam te Diest (Degeling: 1526-1673). Andere takken van de familie kregen een andere toevoeging: in 1539 Laurentius Cogen alias Vogelras (Vanderspeeten 120), ca. 1560 Jan cogen plissis (BS 2264/2, 1v^o) en in 1569 Henrick coghen keesman (BS 2279, 586).

In 1575 vinden we te Bekkevoort een Jan In de Dijckstraet (BS 4469, 46). Deze familie bleef er wonen tot in 1777 als laatste Theresia In de Dijkstraet overleed, de overgrootmoeder van mijn grootvader. Vrijwel altijd wordt deze naam In de Dij(c)kstraet geschreven, maar er zijn uitzonderingen: in 1700 komt tweemaal de vorm Dijckstraet voor (zie boven, 4.1), bij het huwelijk van Theresia In de Dijckstraet staat in de parochieregisters van Webbekom op 27-2-1724 de vorm van dijckstraet en bij het overlijden van haar zus staat er in de registers van Bekkevoort in 1762 Maria uyt de Deykstraet. De naam In de Dijckstraet heb ik ook in de parochieregisters van Sint-Sulpitius te Diest gevonden van 1589 tot 1659 voor het deel van Assent dat onder deze parochie hoorde en in de parochieregisters van Halen van 1612 tot 1657. Nu heb ik in Bekkevoort en Assent geen Dijkstraat gevonden, maar wel in Loksbergen, dat onder Halen hoorde, en in Webbekom. Ik vermoed dat de naam In de Dijkstraat oorspronkelijk in Loksbergen thuishoorde, waar hij in het begin van de 17de eeuw zeker al voorkwam. In elk geval woonde het grootste deel van de dragers van deze naam in de 17de en de 18de eeuw niet in een Dijkstraat.

De enige naam met in is nu in de streek van Diest nog de naam Impanis. In de vorige paragraaf heb ik oudere vormen van deze naam vermeld: in 1433 wouter int panhuys te Diest en in 1679 Willem in 't Panis te Zelem. In 1856 woonde er te Webbekom een Jan Impanis, die in 1823 in Halen geboren was (Claes 1982a, 103) en in de omgang Janne Paan werd genoemd, met weglating van het voorzetsel.

Bij de twee familienamen die na 1700 nog met het voorzetsel in voorkomen, wordt dit voorzetsel dus soms weggelaten. In de oudere periode duidde in vermoedelijk meestal de woonplaats aan, al bleef men het soms nog gebruiken nadat de personen elders waren gaan

[p. 166]

wonen. Tot in de 17de eeuw kwamen namen met in vrij veel voor in de streek van Diest, die hiervoor aansloot bij het aangrenzende Limburg. Overigens heeft De Man ook in Leuven nog heel wat van huisnamen afgeleide familienamen met in gevonden, van de 14de tot de 16de eeuw (De Man 1950).

7. Familienamen met andere voorzetsels

7.1. Namen met het voorzetsel op.

Met het voorzetsel op heb ik van de 14de tot de 17de eeuw 17 familienamen in de streek van Diest gevonden. Hiervan komt er 1 al voor in de 14de eeuw, 7 komen er voor het eerst in de 15de eeuw voor, 4 in de 16de en 5 in de 17de eeuw.

Van deze namen met op zijn er vijf afgeleid van nederzettingsnamen:

-	in 1448 lysbet op geen dorp (D 54, 34v^o), te Diest wonend;
-	in 1512 hubrecht op ghien struyct (DHG 1852, 65v^o), in 1516 Margriet bollen op sgheen struyckt (DHG 1854, 63v^o), in 1532 hubrecht van den broeck alias opt struyct... opt struyct (BH 67, 152), in 1538 hubrecht opt struyct alias vanden broeke (ibid. 187), naar het gehucht Struikt te Assent; de naam van der struck heb ik al in 1299 aangetroffen (HRtCrt 38);
-	in 1555 gieles op den berch (Vangassen 363), in 1654 Jacoba Op den berch (DSlp ^o25-3-54), wellicht naar het gehucht Ten Berge (zie boven, 3);
-	in 1576 Joes opt nuland off vekens (BH 71, 34v^o), naar het Nuland of Nieuwland, een wijk te Diest (Degeling: 1347-1611; Van der Eycken 1980, 35); de naam vanden nuwenlande heb ik al in 1389 aangetroffen (D 57, 31v^o);
-	in 1635 Batholomeus vuechelen voor peeter vuechelen alias op Liebroeck (BS 2203, 50), naar het Liebroek te Webbekom (zie boven, 6.2).

Drie familienamen met op zijn afgeleid van een straat- of marktnaam:

-	in 1448 hanze opte corenmerct (D 54, 4v^o), naar de Korenmarkt te Diest (Degeling: 1339-1611);
-	in 1627 Elisabeth Opde gracht (DSlp + 26-5-27), naar de Gracht, straatnaam te Diest (Degeling: 1295-1611); de naam de Fossa komt al in 1295 voor (Weckx 322), vander gracht in 1307 (DS 12-7-07);
-	in 1628 Margareta Opde houdtmerckt (DSlp + 8-4-28), naar de Houtmarkt te Diest (Degeling: 1289-1673); de naam de Foro lignorum komt al in 1280 voor (Weckx 320), vander houtmarct in 1302 (Vangassen 310).

Drie familienamen met op zijn afgeleid van veldnamen:

-	in 1369 ghijsbrechte op ghen heyde, te Diest (Vangassen 320), in 1431 jan op die heyde (D 6/2, 10) = in 1433 jan op geen heyde (ibid. 15), in

[p. 167]

	1789 ambrosius opheijde (BS 377, 22); de naam van der heiden heb ik al in 1299 aangetroffen (zie boven, 5.4);
-	in 1448 Plissis Opten oetmoet (D 54, 9), naar de Ootmoed, een plaats onder Molenstede dicht bij de wallen van Diest (Degeling: 1371-1673);
-	in 1461 Henric op ten Dorsberch (D 6/2, 52), naar de Dorsberg, nu de Doodsberg, een hoogte onder Schaffen dicht bij de grens met Diest (Degeling: 1298-1516).

Twee familienamen met op zijn afgeleid van waternamen:

-	in 1454 aert opten poel (D 6/2, 38v^o); de naam vanden Poele komt al in 1372 voor (Moors 159);
-	in 1644 Joannes op de beke (DSlp ^o29-4-44), in 1785 Maria Elizabeth op de beek (ibid. + 17-12-85); de naam Van(der) be(e)ke heb ik al in 1389 aangetroffen (zie boven, 5.3).

Twee familienamen met op zijn afgeleid van huisnamen:

-	in 1600 Maria Op de moleste (DSlp ^o15-2-1600), vermoedelijk naar het huis De Molensteen te Diest (Degeling: 1443; zie beneden, 7.2);
-	in 1629 Hermanus Op 't vleeschuijs (DSlp + 12-1-29), naar het huis 't Vleeschhuis te Diest (Degeling: 1279-1673).

Twee familienamen met op zijn afgeleid van algemenere benamingen:

-	in 1448 henneken opt huysken (D 54, 14v^o), in 1491 Henric opt huysken (D 6/2, 89v^o);
-	in 1454 meester art opden kerchof (D 6/2, 37v^o); de naam de Cimiterio heb ik al ca. 1250 aangetroffen (Claes 1982a, 92), van den kerchoue in 1435 (D 800, 187v^o).

Van al deze namen met op komt er thans in de streek maar één meer voor: Opheide (volgens het telefoonboek 4 maal). Daarnaast komt er nu nog een andere naam met dit voorzetsel voor, Op de Weert (eenmaal), die overeen kan komen met de naam Van den Weerde (zie boven, 4.2), maar die ook van elders gekomen kan zijn. Anderzijds is het mogelijk dat de huidige familienaam Huysken (tweemaal in het telefoonboek), na verlies van voorzetsel en lidwoord, zou komen van de vroegere naam Opt Huysken en Poel (9 maal) of Poels (7 maal) van Opten Poel.

In slechts één geval is een familienaam met op duidelijk een woonplaatsnaam, nl. op ghien struyct of opt struyct. In drie andere gevallen hebben we vrijwel zeker te maken met herkomstnamen: de namen op geen dorp en op ghen heyde komen te Diest voor, waar geen ‘dorp’ en geen ‘heide’ waren, en de naam op Liebroeck slaat op dezelfde persoon als in 1627 Peeter Vuechelen alias int liebroeck (zie boven, 6.2), nadat de hoeve daar ca. 1570 verwoest was.

[p. 168]

7.2. Namen met het voorzetsel uit.

Met het voorzetsel uit heb ik vier familienamen gevonden in de streek van Diest. Twee ervan komen reeds in de 13de eeuw voor:

-	in 1230 Arnoldus extra Paludem (Weckx 318 en 45), in 1389 gielis vten broeke (DS 15-5-89), in 1775 Jan Uyttenbroeck (BKe 16445b), blijkbaar naar de Diesterse wijk het Broek (zie boven, 3);
-	in 1260 Arnoldus ex Pomerio (SD 9; Weckx 50), naar ‘een boomgaard’ (zie boven, 4.1) of misschien ook naar het huis Den Boegaert te Diest (Degeling 1379-1453).

De andere twee namen met uit zijn:

-	in 1653 maria uijt den meulensteen (DOLV + 8-4-53), misschien = in 1600 Maria Op de moleste (zie boven, 7.1);
-	in 1762 Maria uyt de Deykstraet (BkP+) = in 1684 Maria In de Dijckstraet (BkP^o) (zie boven, 6.2).

Thans komen in de streek van Diest twee namen met uit voor, Uyt(t)ebroek (tweemaal in het telefoonboek) en Uyttendaele (eenmaal).

7.3. Namen met het voorzetsel te.

Met het voorzetsel te heb ik slechts twee familienamen aangetroffen in de streek van Diest:

-	in 1335 Claes tsertoghen (BH 2772bis, 17), naar het gehucht 's-Hertogen (zie boven, 4.1);
-	in 1514 Henricke te Vinne (Grauwels 1255), vermoedelijk naar het gehucht Vinne te Kaggevinne (zie boven, 3).

7.4. Een naam met het voorzetsel voor.

Met het voorzetsel voor, door Van Loon in zijn studie niet vermeld, heb ik één familienaam gevonden in de streek van Diest:

-	in 1448 jan voirt veeken (Vangassen 337), in 1505 Peter voer tveecken (BS 336, 114) (zie boven, 4.2).

Blijkbaar ontstond deze familienaam naar aanleiding van een veken, afsluithek van een wei, in de omgeving van de woning.

7.5. Namen met het voorzetsel onder.

Met het voorzetsel onder, ook niet door Van Loon vermeld, heb ik twee familienamen gevonden in de streek van Diest:

-	in 1532 Gheert onder den Doren (DHvZ 1), te Webbekom vermeld, wellicht naar een doornstruik, of zou ‘doren’ hier voor ‘toren’ kunnen staan?
-	in 1559 Frans van Linthere alias Onderdeijcke... Frans Onderdeijcke (Vanderspeeten 126)... Christina Onderdeijcke (ibid. 128).

[p. 169]

Het is mogelijk dat deze twee familienamen van een boomnaam zijn afgeleid, een doornstruik en een eik.

7.6. Namen met het voorzetsel aan.

Met het voorzetsel aan heb ik in de streek van Diest twee familienamen aangetroffen:

-	in 1501 te moelstee opt molenuelt... symon aende molen (BS 336, 19v^o), in 1641 Joannes aende muelen (DSlp ^o3-7-4);
-	in 1602 Adriaen aende rijte (DSlp ×9-2-02) = in 1622 Adrianus de rijt (DSlp ^o13-8-22).

De naam Aende Molen is in 1501 blijkbaar een woonplaatsnaam. De naam Aende Rijte is een variant van de meer voorkomende naam De Rijt (zie boven, 4.1).

Met andere voorzetsels dan van en in heb ik in totaal 29 familienamen gevonden. Thans komen in de streek van Diest met zulke voorzetsels alleen nog maar twee namen met op voor (Opheide en Op de Weert) en twee met uit (Uyt(t)ebroek en Uyttendaele). Relatief gezien hebben deze namen dus toch nog beter standgehouden dan de namen met in, waarvan er op de 63 maar één meer overblijft.

8. Overzicht en besluit

Een indeling naar de soort van toponiemen waarvan in de streek van Diest familienamen werden afgeleid, geeft het volgende resultaat:

-	11 namen van de (huidige) steden en dorpen;
-	80 namen ven gehuchten of kleinere nederzettingen;
-	21 veldnamen, waarbij we niet weten of er daar ooit bewoning is geweest;
-	9 namen van bomen of groepen planten, bijv. Alboom, Eik, Linde, Wijngaard;
-	11 waternamen, bijv. Logene, Kwikborn, Poel;
-	10 namen van wegen of marktpleinen;
-	59 huisnamen, waarbij ook enige algemenere zoals Molen, Hoeve en Steenhuis;
-	14 algemenere toponymische aanduidingen, zoals Brug, Dijk, Hoek, Kelder, Put, Raam en Veken.

Ik merk op dat ik de namen van vrijwel alle oude gehuchten in (vroegere) familienamen heb teruggevonden. Opvallende uitzonderingen zijn alleen de namen Bloemendaal en Rotem te Halen en Weelaar te Kaggevinne. Van sommige veldnamen, zoals Herbrantsheuvel en

[p. 170]

Twijfeldonk, weet ik dat er op de plaats zelf nooit bewoning is geweest. De familienaam wijst dan blijkbaar, zoals bijv. ook bij waternamen, op een woonplaats in de omgeving. Van de huisnamen zijn er 44 zeker te Diest, 2 te Schaffen, 2 te Webbekom, 1 te Halen en 1 te Molenstede te lokaliseren.

Hieronder geef ik nu een overzicht van de voorzetsels of achtervoegsels die bij familienamen gebruikt werden, chronologisch gerangschikt naar de oudste vermelding van elke familienaam. In de laatste kolom geef ik telkens aan hoeveel namen er nu nog in de streek van Diest voorkomen.

eeuw:	11de + 12de	13de	14de	15de	16de	17de	18de	totaal	nu
zonder toevoeging:	-	1	11	7	4	4	3	30	8
met -s:	-	-	6	9	7	4	1	27	7
met -man:	-	-	3	3	2	-	-	8	3
met -mans:	-	-	3	6	12	5	1	27	17
met -aer(t)s:	-	-	1	1	2	-	-	4	1
met van-:	6	36	78	17	7	2	1	147	45
met ver-:	-	-	-	-	3	13	2	18	17
met in-:	-	-	7	32	18	6	-	63	1
met op -:	-	-	1	7	4	5	-	17	2
met uit-:	-	2	-	-	-	1	1	4	2
met te-:	-	-	1	-	1	-	-	2	-
met voor-:	-	-	-	1	-	-	-	1	-
met onder-:	-	-	-	-	2	-	-	2	-
met aan-:	-	-	-	-	1	1	-	2	-
totaal	6	39	111	83	63	41	9	352	103

Het overwicht van woonplaats- en herkomstnamen met het voorzetsel van is niet zo groot als Van Loon voor Brabant aangeeft. Er zijn in de streek van Diest vrij veel namen zowel zonder toevoeging of met een achtervoegsel als ook met een ander voorzetsel dan van. Van de 14de tot de 17de eeuw waren deze andere voorzetsels zelfs zeer produktief, met een hoogtepunt in de 15de eeuw. Opvallend is echter dat achteraf namen met andere voorzetsels in deze streek bijna niet hebben kunnen standhouden. In feite komen alleen de namen met -mans, met van en met ver- thans nog frequent voor.

Van Loon spreekt over de tendens in Limburg om van-namen te vermijden en ze te vervangen door vormen zonder van, bijv. van ghestel = ghestelman, jan van belgen = jan belgen (1980, 171). Dergelijke

[p. 171]

gelijkstellingen heb ik boven ook herhaaldelijk vermeld: onder 2, Vander Velpen = Velpmans in 1604/1608 en in 1870/1871; onder 3, wellicht Reppelman(s) = Van Reppelle in 1504/1521; onder 4.1 post = van post in 1479/1485 en onder 4.2 Weerdekens = Van den Werde in 1574/1602. Dat van-namen in de omgeving van Diest thans nog in de volksmond vaak vermeden worden, blijkt uit voorbeelden die ik enige jaren geleden aan F. de Tollenaere heb gesignaleerd: een Leopold van de Put werd onlangs nog Pol Put genoemd, een Theresia van de Vorst soms Trees Vorst en een Louis van de Broeck nu nog altijd Louis Broek⁽¹¹⁾.

Hoe de familienamen met het voorzetsel in zo goed als verdwenen zijn in de streek van Diest, zien we wellicht geïllustreerd bij de naam In de Dijkstraat (zie boven, 6.2). Vanaf 1700 wordt het voorzetsel in soms weggelaten en soms vervangen door van of uit. In feite is deze familienaam te Bekkevoort uitgestorven. Tevoren echter stond in reeds in een bedreigde positie en wellicht zijn verscheidene andere namen met in op die manier overgegaan naar namen met van. Wellicht was er een druk van overheidswege om herkomstnamen met dat laatste voorzetsel te schrijven, blijkbaar onder invloed van het westelijkere deel van Brabant.

Van Loon schrijft dat omstreeks 1300 vrijwel iedereen in het zuidwesten van ons taalgebied al een vaste en onveranderlijke geslachtsnaam droeg. Hij stelt een systeem met vaste geslachtsnamen (Vlaanderen, Hertogdom Brabant), waaruit van-namen voortkomen, tegenover een systeem met wisselende toenamen (Limburg, Drente, Overijssel), waaruit namen met andere voorzetsels kunnen voortkomen (Van Loon 1980, 172-174). In de streek van Diest lijkt de toestand echter vrij verward en onoverzichtelijk. In de 14de en 15de eeuw heb ik al verscheidene erfelijke namen gevonden. De oudste hiervan is naar de moeder genoemd: in 1343 lysbetten van nedermoelen... nae doet Gheerberghen van nedermoelen haer moeder... te nedermoelen (BKe 13701, 103). In 1363 wordt er een Arnoldus vanden Eecket vermeld, zoon van Walter Vander Ecket (HST 6768, 621 en 625; cf. boven, 3) en in 1453 een Jacop van webbekem, waarschijnlijk geen meier, zoon van Jan van Webbekom, meier (zie boven, 2).

(11) Cf. F. de Tollenaere, Cornelius Kilianus Dufflaeus (1530-1607), in Naamkunde 12 (1980), p. 90-98, inz. p. 98.

[p. 172]

In het begin van de 17de eeuw stonden de familienamen in de streek van Diest echter nog niet volledig vast. Ik wijs hier op enige namen die ik boven al vermeld heb: in 1602 Adriaen aende rijte = in 1622 Adrianus de rijt (boven, 7.6), in 1627 Peeter Vuechelen alias int liebroeck = in 1635 peeter vuechelen alias op Liebroeck (boven, 6.2 en 7.1), in 1620 hendrick in den Roscam (boven, 6.2) = waarschijnlijk in 1646 erfg. Henrick Cogen Roscam (BS 2345/2, 13v^o), in 1622 Heinricke van Papenbroeck (boven, 6.2), waarschijnlijk = in 1612 Henrick vanden boogaert in de wandelinge genoempt henrick vaes (DN 267), in 1571 Henrick beatricx In de wildeman sone = in 1625 Hendrick Baten alias coppens (boven, 6.2), in 1610 Aert vetpot in die Croon = in 1608 en 1623 Aerdt Ilias, in 1639 heijlken in de Croon = in 1635 Helena ylias (boven, 6.2), in 1604 Walterus van Blaesenberg alias Minten = in 1652 Wauter sone Jan Minten (HST 6768, 701) en in 1629 Jan minten alias van blaesberch wouterss. (zie boven, 5.3).

Dat de familienamen nog niet volledig vaststonden, is waarschijnlijk ook de reden waarom er van het grote aantal namen met het voorzetsel in na de 17de eeuw maar twee meer zijn overgebleven. Ik meen dat er voor het gebruik van andere voorzetsels dan van, en ook voor namen zonder voorzetsel, een geleidelijke overgang is geweest van oost naar west, van Limburg naar Brabant, en dat de streek van Diest vroeger meer overeenkomst met Limburg dan met Brabant vertoonde. Onder invloed van het centrale Brabantse gedeelte moeten dan later de namen met van meer overwicht gekregen hebben.

9. Bibliografie

Archiefstukken.

B	Algemeen Rijksarchief Brussel
BH	Archief van de stad en de heren van Diest
BKe	Kerkelijk Archief van Brabant
BN	Notarisakten van het arrondissement Leuven
BS	Schepengriffies van het arrondissement Leuven
BkP	Pastorie Bekkevoort, parochieregisters
D	Stadsarchief Diest
DBk	Bundel Bekkevoort
DHG	Heilige-Geesttafel
DHvZ	Schepenakten buiten, Hof van Zelk
DKABg	Kerkarchief, Begijnhof
DKAKa	Kerkarchief, Kast
DKASlp	Kerkarchief, Sint-Sulpitius
DKe	Lade kerken

[p. 173]

DN	Notarisakten
DOLV	Parochieregisters O.-L.-Vrouw
DS	Schepenakten
DSbtn	Schepenakten, buiten
DSM	Manuaal van de renten der stad Diest 1610
DSlp	Parochieregisters Sint-Sulpitius
DSWb	Schepenakten, Webbekom
H	Rijksarchief Hasselt
HCartB	Cartularium van de Commanderij van Bekkevoort
HRt	Abdij Rotem te Halen
HST	Benedictijnenabdij van Sint-Truiden
HZ	Zelem, Heerlijkheid
HZCart	Cartularium van de kartuizers van Zelem
LPh	Universiteitsbibliotheek Leuven, Fonds Philippen
WPar	Webbekom, pastorie, parochieregisters.

Literatuur.

Claes, F. (1977), Hoe de voornaam Beatrix te Webbekom tot de familienaam Baten werd, in Oost-Brabant XIV, p. 24.

Claes, F. (1979), Het oude Kaggevinne: land van Diest, in Oost-Brabant XVI, p. 11-19.

Claes, F. (1982a), Geschiedenis van Webbekom. Tielt-Winge.

Claes, F. (1982b), Het oude leenhof van Zelem in Bekkevoort en omgeving, in Oost-Brabant XIX, p. 55-63.

Claes, H. (1972), De burchtheren van Bekkevoort en de oudste geschiedenis van het dorp, in Oost-Brabant IX, p. 65-74.

Cleeremans, F., Toponymie van Halen en Loksbergen (onuitgegeven dissertatie KU Leuven) 1928.

CrtDst. = Cartularium ad Chronicon Diestense, uitgegeven door F.J. Raymaekers, in Bulletin de la Commission Royale d'Histoire, 3e Série II (1861), p. 445-521.

De Borman, C., Chronique de l'abbaye de Saint-Trond. Luik, 1877.

Degeling, G., Toponymie van Diest (onuitgegeven dissertatie KU Leuven) 1927.

De Man, L., Huisnamen in Leuvense familienamen, in Med. Vl. Top. Ver. 26 (1950), p. 81-84.

Du Bois, D., Het oude Diest. Diest, 1934.

Grauwels, J., Regestenlijst der oorkonden van de Landkommanderij Oudenbiezen en onderhorige kommanderijen. Brussel, 1966-1969. 4 vol.

Molemans, J., Toponymie van Overpelt (Kon. Academie voor Ned. Taal- en Letterkunde VI 105). Gent, 1976.

Moors, J., De oorkondentaal in Belgisch-Limburg van circa 1350 tot 1400 (Bouwstoffen en Studiën voor de Geschiedenis en Lexicografie van het Nederlands). (Brussel) 1952.

Piot, C., Cartulaire de l'abbaye de Saint-Trond. Brussel, 1870, 2 vol.

Stallaert, Ch., Inventaire analytique des chartes concernant les seigneurs et

[p. 174]

la ville de Diest, in Bulletin de la Commission Royale d'Histoire IV 3 (1876), p. 165-314.

Van den Hove d'Ertsenryck, H. (1982), Enkele biografische gegevens over de drossaards van Diest, in Diest en Oranje (Diestsche Cronycke 3bis). Diest, p. 55-67.

Van den Hove d'Ertsenryck, H. (1983), Lijst van de schouten van Diest met enige biografische gegevens, in Oost-Brabant XX, p. 82-97.

Vandepoel, A., Bijdrage tot de studie van de persoonsnamen uit Diest tussen 1389 en 1449 (onuitgegeven licentiaatsverhandeling KU Leuven) 1960.

Van der Eycken, M. (1980), Geschiedenis van Diest. Diest

Van der Eycken, M. (1982), De bevolking van Molenstede in 1641, in Oost-Brabant XIX, p. 115-119.

Vanderspeeten, H.P., Histoire généalogique de la famille de S. Jean Berchmans. Brussel (1888).

Vangassen, H., Bouwstoffen tot de historische taalgeografie van het Nederlands: Hertogdom Brabant. (Brussel) 1954.

Van Loon, J., Morfeemgeografie van de Nederlandse herkomstnamen, in Naamkunde 12 (1980), p. 137-174.

Verbeemen, J., Inventaris van het Archief der Heren en van het Stadsarchief van Diest. Brussel, 1961.

Vrancken, J., Geschiedenis van Zelem (ca. 1967).

Weckx, R., De Diestse Schepenen. Stedelijke verhoudingen te Diest in de XIIIe en XIVe eeuw (onuitgegeven licentiaatsverhandeling KU Leuven) 1967.

Zylbergeld, L., La ville de Diest au Moyen Age. Des origines à la fin du XVe siècle (onuitgegeven proefschrift UL Brussel) 1973, tome IV, annexes.

10. Register van familienamen

Aerde, Van den 3

Aer(d)t, Van (der) 3

Alboeme, Van den 5.1

Alheylegen, Van 5.1

Assent, Van 2

Attenrode, Van 5.2

Baeckelmans 4.4

Bakele, Van 4.4, 5.2

Beckevoort, Van 2, 5.2-3

Bee(c)k(e), Van de(r) 5.3-5

Beekens 4.1, 4.2

Beke(n), Van (der) 4.1, 5.4-5

Beken 4.1

Berch, Op den 3, 7.1

Berchmans 3, 4.4

Berchs 3, 4.2

Berc(k)mans 3, 4.3-4

Berckx 3, 4.2

Berct, Van der 3, 5.3

Bergen (Van) 3, 4.1

Berg(h)e, Van den 3, 5.5

Berg(h)mans 3, 4.4

Berg(h)s 3, 4.2

Bever(en), Van 2, 5.5

Beylaer (Van) 4.1

Biesmans 4.4

Biest, Van der 4.4, 5.4

Blaes(en)berch, Van 5.3, 8

Blanckelaer (Van) 4.1

Blasenberghe, Van 5.3

Ble(e)ckym, Van 5.1

Bocberghe, Van 3, 5.5

Boem(s) 4.1-2

Bogaerde, Van den 4.1

Bogaert(s) 4.1-2

Bogart, Uit den 4.1, 7.2

Bomans 4.4

Boogaert, Vanden 8

Boom(s) 4.1-2

Boom, In den 6.1

Boom(en), Van (den) 4.1, 5.3

[p. 175]

Boomans 4.4

Borchmans 4.4

Borcht, Van der 4.4

Boscarts 4.1, 4.5

Bosch (In den) 4.1, 6.1

Boschmans 4.1, 4.4

Bossche, Van den 4.1, 6.1

Bost, Van (der) 4.1, 5.3

Boxberger 3

Breemhuys, Int 6.1

Breepoels 4.2

Broe(c)k(e), Van den 3,8

Broeckmans 3, 4.4

Broeke, Uten 7.2

Broeks 3,4.2

Brugg(h)e(n), Van der 3, 5.4-5

Bragman(s) 3, 4.3-4

Buemen, Van 5.3

Caetspel, Int 6.1-2

Cag(g)he(n)vin(ne), Van 2

Carde, In de 6.1

Catte, In d(i)e 6.1

Cauberghe 3, 4.1

Cau(wen)berghs 3

Cauwenberg(he), Van 3

Cluysberghe, Van den 5.2

Cockelbergh 4.1

Corenmerct, Opte 7.1

Coudenberghe, Van 3, 5.3

Couwenberghe, Van 3, 5.3

Croon, In d(i)e 6.1-2, 8

Cuckelberghs 4.1-2

Daelmans 3, 4.4

Daels 3, 4.2

Dale, Van (den) 3

Dalen 3, 4.1

Demeren, Van der 5.1

Deyckmans 4.4

Deykstraet, Uyt de 6.2, 7.2

Diest, Van 2, 5.2-3

Diestelmans 2, 4.4

Dij(c)k(e), Van (den) 4.4, 5.3

Dij(c)kstraet (In de) 4.1, 6.1-2, 7.2, 8

Dis(se)mans 2

Distelmans 2, 4.4

Dist(er)mans 2

Doern(e), Van 2

Dolenberchs 4.2

Dooren, Van 2

Doren, Onder den 7.5

Dorne, Van 2

Dorp, Op Geen 7.1

Dorsberch, Op ten 7.1

Dries(sche), Van den 3

Duerne, Van 2

Duren, Van 2

Dyckmans 4.4

Eck(et), Van (der) 3. 5.3, 8

Eeck(e)t, Van der 3. 5.4, 8

Eenhoren. In den 6.1

Eerdenwegh (Van den) 4.1, 5.3

Eertryck, Van 3

Ekenberghe, Van 5.3

Engel, Inden 6.1

Engelbeken, Van 4.2

Engelen 6.1

Erdweghe, Van den 4.1, 5.3

Etelsijp, Van 5.1

Etserijc, Van 3

Ey(c)ke(n), Van (der) 4.4, 5.3-4, 6.1

Eycmans 4.4

Ezel, In den 6.1

Felepa, Van 2

Ga(d)er(e), Van (de(n)) 5.3

G(h)apaert, In den 6.1

G(he)en(i)pe, Van 5.1

Gheeten, Van der 5.1, 5.5

Ghenaerts 3, 4.2

Goeden Geselle, Inden 6.1

Goedgezelschap 6.1

Gracht, Opde 7.1

Gracht, Van der 7.1

Grietenberge, Vanden 5.2

Gul cruijs, Int 6.1

Haegeman 3, 4.3

Haeghen, Van der 3, 5.4-5

Haesbroeck, Van 5.3

Haes(en)donck, Van 5.3

Hage, In de 3, 6.1

Hag(h)en, Van der 3, 5.5

Halen, Van 2, 5.2

Haseldonck, Van 3

Hees, Van 3, 5.5

Heesmans 3, 4.4

Heeze, Van 3, 5.3

Heiden, Van der 5.4

Heijlichsem, Van 5.1

[p. 176]

Hellevers 4.2

Helm, In den 6.1

Helvoert, Van 4.2

Hemelrike (Van) 4.1

Herbenshoevel, Van 5.3

Herbetseem, Van 5.2

Hertogen, 's- 4.1

Hese, Van (der) 3, 5.3, 5.5

Heyde, Op die 7.1

Heyde, Op g(he)en 7.1

Heyden, Van der 5.4-5

Heylesen, Van 5.1

Heylvoerts 4.2

Heze, Van 3, 5.3

Hezelmans 3

Hoecx 4.2

Hoernocke, Van den 4.3

Hoeven, Van der 5.4-5

Hoex 4.2

Hoff, In 't 4.4, 6.1

Hofmans 4.4, 6.1

Hofstad, Van der 5.1

Honsem, Van 5.2

Hornoickman 4.3

Houdtmerckt, Op de 7.1

Houtmarct, Van der 7.1

Houw(e)ycken, Van (der) 5.3

Hove(n), Van (den) 4.4, 5.3-5

Hug(h)enberg(h)e, Van (den) 5.3

Hulsmans 3,4.4

Hulst, Van der 3, 5.4

Huys (Van den) 4.1

Huysken (Opt) 7.1

IJsereman, In den 6.1-2

IJseren (Van) 4.1

IJsserenhoyt, Inden 6.1

IJsvogel, Inden 6.1

Impanis 6.1-2

Ingelveken, Van 4.2

Ingelvekens 4.2

Kaerde, In de 6.1

Keijser, Inde 6.1

Kelberchs 4.2

Ke(e)lberghe, Van 4.2, 5.5

Kelre, Van den 4.1

Kelreken 4.1

Kempen (Van der) 4.1

Kerchof, Opden 7.1

Kerkhof, Van de 5.5

Ker(c)khove(n), Van (de) 5.5, 7.1

Keyzer, De 6.1

Kroone, In de 6.1-2

Kutsenbroeg, Van 5.2

Lake, Van 5.1

Lam, Int 6.1-2

Langerode, Van 5.2

Lazarien, Van der 5.1, 5.5

Liebroeck, Int 6.1-2, 8

Liebroeck, Op 7.1, 8

Liefkenrode, Van 5.2

Linden, Van der 5.4

Lochemans 4.4

Locsberghe, Van 2, 5.5

Loebosch, Van 5.2

Loghenen, Van der 4.4, 5.2

Loobosch 4.1

Loxberge, Van 2

Mane, In de 6.1

Meelberghs 3, 4.2

Meeleberghe, Van 3, 5.3

Meerbeke, Van 5.2

Meerleberch, Van 3, 5.3

Meermynne, Inde 6.1

Menartshove, Van 5.3

Meuleman(s) 4.3

Meulen, Van der 5.4

Meulensteen, Uit den 7.2

Meynartshove, Vanden 5.3

Midsbeke, Van 5.1

Mieleborch 3, 4.1

Mitsbeke, Van 5.1

Moer, In den 6.1

Moershoedt, Int 6.1

Moilstede, Van 2

Moleman(s) 4.3-4

Molen, Aende 4.3, 7.6

Molen, Van der 4.3, 5.4

Moleste, Op de 7.1-2

Molstede, Van 2

Morshoet, Int 6.1

Muelen, Aende 7.6

Neckersborne, Van 5.1

Ne(e)dermo(e)len, Van (der) 5.2-3, 8

Netelzijp, Van 5.1

Nuland, Opt 7.1

Nuwenbosch, In den 6.1-2

Nuwenhuysen, Van 5.2

[p. 177]

Nuwenlande, In den 6.1-2

Oetmoet, Opten 7.1

Onderdeijcke 7.5

Opheijde 7.1

Ouden Wan, Inden 6.1

Oxlede, Van 5.2

Paenhuys(en) 4.1, 6.1

Panhuys, Int 6.1-2

Pani(j)s 4.1, 6.1

Panis, In 't 6.1-2

Papenbroeck, In 6.1-2

Papenbroeck, Van 6.2, 8

Paternoster, Int 6.1

Paw, In den 6.1

Pedele, Van 3

Peelman 3, 4.3

Peels 3, 4.2

Peelt, Van 3

Peeltmans 3, 4.4

Peer, Van 3

Peert, Int 6.1

Pele, Van 3

Pelgrims 6.1

Pelgrom, Inden 6.1

Pere, Van 3

Peremans 3, 4.4

Persse, In de 6.1

Pert, Int 6.1

Ploech, In den 6.1

Poel, Opten 4.4, 7.1

Poel(e), Van den 4.4, 7.1

Poelmans 4.4

Poirte, In de 3, 6.1

Ponten, Van der 3

Poorten, Van der 5.4

Poortmans 3, 4.4

Porten, Van der 3, 5.5

Portman(s) 3, 4.3-4

Post (Van) 4.1, 8

Postelhuis, Int 6.1

Poterum, Van 5.1

Put (Van de) 8

Putmans 4.2, 4.4

Put(te), Van den 4.2, 5.5, 8

Puts 4.2

Putterstrate, In de 6.1

Quecborne, Van den 5.1

Ramen, Van den 5.1

Reinrode, Van 2, 5.2

Reppel(len), Van 3, 5.5, 8

Reppelman(s) 3, 4.3-4, 8

Reynrode, Van 2

Rijdt, de 4.1

Rijsmans 4.4

Rijst, Van der 5.2

Rijt, De 4.1, 7.6, 8

Rijt, Van der 4.1, 4.4, 5.2

Rijte, Aen de 7.6, 8

Rinc, In den 6.1

Robbensrode, Van 5.1

Roberge, Van 5.2

Rode, Van (den) 3, 5.3

Roe(de)ken(e), Van (den) 5.3

Roey, Van 3

Roijmans 3, 4.4

Roose, Inde 6.1

Roosen 6.1

Roscam, Inden 6.1-2, 8

Rot, Int 6.1-2

Rouberg(h)e(n), Van 5.2, 5.5

Roy, Van 3

Rue(c)ken, Int 6.1-2

Ru(e)selmolen (Van den) 4.1, 5.3

Ryt, Inde 4.1, 6.1

Savel, In den 6.1

Scaffen, Van 2

Scaffeneers 2, 4.5

Scenairt 3, 4.1

Schaebroecx 4.2

Schaffen, Van 2

Schalun/Schaloen, Van 5.1

Schaijbroeck (Van) 4.1, 5.3

Schaubroeck 4.1

Schep, In 't 4.3, 6.1

Schipman 4.3

Schoenairts 3, 4.2

Schoenreb(r)oeke, Van 5.1

Schoubroeck, Van 4.1, 5.3

Schulenbroeck, Van 5.1

Schutpenninck, In den 6.1-2

Scoenrode, Van 5.1

Selk 2

Selleke, Van 2

Slachmolen. In d(i)e 6.1

Slusen, Van der 5.4

Sorpele, Van 3

Steeg, In de 6.1

Steembeke, Van der 5.1

Steenaerts 4.2, 4.5

[p. 178]

Steenberchs 4.2

Steenbergh 4.1

Steenhuyse, Van den 5.1

Steens 4.2

Stee(n)wege(n), Van (den) 3, 5.5

Stege, In d(i)e 6.1

Stegen, Van der 5.4-5

Stena(e)rt 4.5

Stene, Van den 4.2

Sterre(n) 4.1

Sterre, In de 6.1

Sterrestrate, In de 6.1

Stewech(s) 3, 4.1-2

Stock(t), Van der 3

Stock(t)man(s) 3, 4.3-4

Straeten, Van der 5.4

Straetken, In 6.1

Strirode, Van 5.2

Struck, Van der 7.1

Struyc(k)t, Op (s)gheen 7.1

Struyct, Opt 7.1

Stryrode, Van 5.2

Surpele, Van 3

Swane 4.1

Swartten Water, Van den 5.1

Symme, In de 6.1

Tijsbeke, Van 5.1

Trappen, Van den 5.1

Tsertoghen 7.3

Twiveldonc, Van 4.2

Twiveldonx 4.2

Tysbeke, Van 5.1

Uyt(t)e(n)broek 3, 7.2

Uyttendaele 2, 7.2

Va(e)rent, Van der 3, 5.4

Vaerents 4.2

Vaerns 3, 4.2

Val(c)k, Inden 6.1

Veeken, Voor 't 7.4

Vekenen, Van den 4.2

Ve(e)kens 4.2

Velde, Van de 3

Velpe(n), Van (der) 2, 5.2-3, 5.5,8

Velpmans 2, 4.4, 8

Ven 3, 4.1

Venmans 3, 4.4

Venne, Van den 3

Verbeeck 5.4-5

Verberckt 3, 5.4

Verbi(e)st 5.4

Verborcht 4.4, 5.4

Verbrugg(h)en 3, 5.4-5

Verdyck 5.4

Vereecke 5.4

Vereycken 5.4

Verha(e)gen 3, 5.4

Verheij(d)en 5.4-5

Verhoeven 5.4-5

Verhulst 3, 5.4

Verlinden 5.4

Vermuelen 4.3, 5.4

Verpoort(en) 3, 5.4-5

Verreijcken 5.4

Verrey(d)t 5.4

Versluijs(en) 5.4

Versteg(h)en 5.4

Verstraeten 5.4

Vervaeren 3, 5.4

Vinne, Te 3, 7.3

Vinne, Van den 3, 5.5

Vleeschuijs, Op 't 7.1

Vloechs 4.2

Vorst (Van de) 8

Vos (De) 4.1, 6.1

Vos, In den 6.1-2

Voshole, Van 5.1

Vynne, Van den 3

Waegemans 6.1

Waerdekens 4.2

Waerden, Van (der) 5.3

Wage, In die 6.1

Wagemans 6.1

Wan, Inden 6.1

Watere, Van den 5.1

Wayenberg(h)e, Van (den) 5.3

Webbekom, Van 2, 8

Weerde, Van den 4.2

Weerdekens 4.2, 8

Weert, Op de 7.1

Werde, Van den 4.2, 8

Werdekens 4.2

Wijgaert, In de 6.1

Wijgaerts 6.1

Wijnga(e)rde(n), Van den 6.1

Wildeman, In de(n) 6.1-2, 8

Wubbecom, Van 2

Zalhem, Van 2, 5.2

[p. 179]

Ze(e)lem, Van 2, 5.3

Zelck, Van 2

Zelckaerts 2, 4.4

Zurpele, Van 3

Zwane (De), 4.1

Zwane, In den 6.1

Leuven.

Frans Claes s.j.