Naamkunde. Jaargang 13

[p. 245]

Recensies

† R. Boyenval-R. Debrie-R. Vaillant, Répertoire des noms de famille de la Somme en 1849. F-80.000 Amiens, Eklitra, Rue Gauthier de Rumilly 88 bis, 1972, 230 blz., 60 FF.

In dit tijdschrift - toen nog Mededelingen van de Vereniging voor Naamkunde - jg. XLI (1965), blz. 174 besprak O. Leys een gelijkaardig repertorium van familienamen voor het Pas-de-Calais, verschenen in 1960-62. Net zoals voor het Pas-de-Calais is ook dit repertorium een alfabetische lijst van de familienamen in het genoemde departement, met telkens de vermelding van de gemeentes waar de naam voorkomt en de frekwentie. Het onderhavige repertorium is iets jonger dan het vorige, maar aangezien ook in het midden van de 19de eeuw de bevolking nog honkvast was, kunnen we ook van dit repertorium uit 1849 zeggen, dat het ‘grotendeels eeuwenoude antroponymische toestanden’ weerspiegelt.

Dergelijke naamlijsten zijn zo interessant omdat ze ons een overvloed aan varianten aan de hand doen, en die zijn werkelijk nodig voor de veilige verklaring van eeuwen lang gegroeide en soms misgroeide namen. Aangezien het Frans zoveel verschillende spellingen heeft voor dezelfde klank, hebben we er vaak talloze spellingvarianten: Bachelé(e), Bachelet, Bachellé, Bacheller, Bachellet, Bachellez; Balédant, Baleden(t), Balédent, Balesdens, Balesdent, Balledens, Ballédens; Bécharel, Bécherel, Becquerel, Becrelle, Bequerelle; Bocquill(i)on, Boquillon, Bosquillon, Bouquillon; Coffignez, Coffignier, Coffigniez, Coffin(n)ier; Labergri, Labergris, Labergrit, Labergry, Laberguerie, Laberguery; Duchaussoy, Dusaussoi, Duchossoy; Watblé, Watbled, Wadbled, Wateblé, Watebled, Watteblé, Wattebled, Watteblet, Waiteblé. Of Dauteuil, Dauthieu, Dauthieule, Dauthieux; Bailleu(i)l, Bailleut, Bailleux, Ballieux.

Het Sommedepartement ligt natuurlijk iets verder van ons taalgebied af dan het Pas-de-Calais. De Vlaamse of Westvlaamse antroponymist vindt er dus minder gemeenschappelijke familienamen in terug. Toch komen er Vlaamse familienamen in voor, zoals Claerbout, Colpart, Comer, Devoghelle, Devoet, Devos, Dobbelaère, Van Blanzenberghe (sic?), Vancamp, Vandal, Vandenhaut, Vanest, Van Robais enz. Talloos zijn natuurlijk andersom de Franse namen die bij ons verspreid geraakt zijn: Cantillon, Caron, Carpentier, Carton, Catoire/Catoor, Cattry, Casier, Coingné, Couvreur, Decreus, Dehousse, Laignel enz.

Dit nieuwe familienamenrepertorium is een rijke bron van vergelijkingsmateriaal voor elke antroponymist.

Brugge.

F. Debrabandere

[p. 246]

Veldnamen in Hasselt, onder redactie van de Commissie voor veldnamen van de Culturele raad Overijssel (Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch regt en geschiedenis; Reeks ‘Veldnamen in Overijssel’ nr. 1). Zwolle, Waanders, 1980, 40 blz., ill., krtn.

Verheugend nieuws uit Overijsel! De Commissie voor veldnamen van de Culturele raad van deze provincie heeft zijn eerste publikatie het licht doen zien. Deze commissie werd in 1973 opgericht met het doel het naamkundig onderzoek in Overijsel van de grond te brengen. Het uitgangspunt vormde een nauwe samenwerking tussen Culturele raad, Rijksarchief in Overijsel en Bureau voor Naamkunde te Amsterdam. Op die manier werd het juiste organisatorische en wetenschappelijke kader geschapen voor de begeleiding van de veldwerkers.

Zoals vrijwel altijd in Nederland heeft men geen beschikking over wetenschapelijk geschoolde krachten om de namen op te tekenen. Dit werk moet door vrijwilligers en werkloze hoofdarbeiders gedaan worden. Gelukkig is er in Overijsel zeer positief op de oprichting van de Commissie voor veldnamen gereageerd. Lokale historische verenigingen zijn, voor zover ze al niet aan de gang waren, direkt met het inzamelen van het materiaal begonnen. Verschillende sociale diensten hebben hun volle medewerking gegeven zowel door het ter beschikking stellen van veldwerkers als door hun hulp bij de administratieve verwerking van het materiaal.

Overijsel is een provincie waar nog een groot aantal veldnamen in de volksmond levend is. Bovendien zijn de gemeenten er over het algemeen vrij groot van omvang. Daarom is het niet verwonderlijk dat men lang niet overal met het inzamelen en verwerken van de veldnamen gereed is.

De eerste gemeente die echter wel helemaal klaar is, is Hasselt in het westen van de provincie. Het materiaal is hier tussen 1975 en 1979 door een part-timer, de heer A. Locht, verzameld. Als ik juist geteld heb, heeft bij 1088 namen geregistreerd en op kaart gebracht. De taak van het Overijselse veldnamenonderzoek is in de eerste plaats het vastleggen van nog levend namenmateriaal. ‘Veldnamen in Hasselt’ bevat dan ook alleen de namen zoals ze in de onderzoeksperiode opgetekend zijn. Er is niet gezocht naar historische vermeldingen. De namen staan in alfabetische volgorde met achter iedere naam een verwijzing naar de ligging van het denotatum op een van de bijgevoegde kaarten. Helaas ontbrak de mankracht om de fonetische vorm van de namen op te tekenen. Daarom is volstaan met een vereenvoudigde weergave van de uitspraak door de informant, zonder dat dit tot onnodige verhollandsing leidde. Aan het boek zijn kaarten toegevoegd. Dankzij het duidelijk schrift kan de lezer hierop zonder moeite de veldnamen uit de alfabetische lijst terugvinden.

Er zijn twee gebieden in Overijsel waarvan de bewoners elkaar nog wel eens dwars willen zitten, Salland in het westen en Twente in het oosten. Min of meer toevallig is het nu het materiaal van een Sallandse gemeente geworden dat als eerste in de reeks ‘Veldnamen in Overijssel’ gepubli-

[p. 247]

ceerd. Laten we hopen dat dit de Twenten een aansporing zal zijn om eveneens het namenmateriaal van een of meer gemeenten voor uitgave gereed te maken. De veldnamenstudie in Overijsel kan van deze concurrentie alleen maar voordeel hebben.

Amsterdam.

Rob Rentenaar

De veldnamen van Koudekerke(W); uitgave van de Heemkundige Kring Walcheren, secretariaat: Dorpsstraat 20 B, 4325 AC Gapinge. 90 blz., ill., krtn., en 3 losse krtn. f 16,90.

De Heemkundige Kring Walcheren heeft de smaak te pakken gekregen. Nadat hij in 1975 ‘De veldnamen van Ritthem, Nieuwerve en Welzinge’ gepubliceerd had (zie Naamkunde 10 (1978), blz. 388), heeft hij nu een overzicht van de veldnamen van Koudekerke uitgebracht.

De grote veranderingen die het landschap in de loop van deze eeuw ondergaat, doet het aantal nog bekende veldnamen snel afnemen. Wie zich met het optekenen van levend toponymisch materiaal bezig houdt, weet dat dit een race tegen de klok is. Bij dit boek over de veldnamen van Koudekerke krijgt men echter de indruk dat het geen vijf vóór twaalf, maar al vijf over twaalf geworden is. Immers, de topografie van het gebied is sinds de oorlogsinundaties van 1944 en de daarop volgende herverkaveling totaal gewijzigd. De gemeente zelf bestaat ook al niet meer, slachtoffer als zij geworden is van de gemeentelijke herindeling van Walcheren.

Des te verheugender is het dat de Heemkundige Kring Walcheren er toch in geslaagd is voldoende informanten te vinden die de veldnamen van vóór 1944 nog kenden. Met hun hulp heeft men het toponymisch veld van Koudekerke kunnen reconstrueren zoals dat in de eerst helft van de twintigste eeuw bestaan heeft.

Bij de optekening van de namen hebben de samenstellers getracht de uitspraak van de informanten zo getrouw mogelijk weer te geven. Zij hadden daarbij het voordeel dat zij zich naar de spelling konden richten die H.C.M. Ghijsen in haar Woordenboek der Zeeuwse Dialecten gehanteerd had.

Het boek bevat niet alleen een alfabetische lijst van de veldnamen, de namen van de boerderijen, de buitenplaatsen, de wegen en de voetpaden. Men heeft meer gedaan. Een van de samenstellers, W.P. van der Heijden, geeft een overzicht over de vorming van het natuurlandschap. Dit begint bij het Laat-Pleistoceen, maar loopt door tot de periode waarin de invloed van de mens in de vorm van dijkenbouw en moernering zichtbaar wordt.

In een ander hoofdstuk levert dezelfde auteur een belangrijke uitbreiding van het toponymisch materiaal door de blok- en veldnamen te publiceren die P.L. Tack indertijd uit de zestiende- en zeventiende-

[p. 248]

eeuwse overlopers, een soort grondbelastingcohieren, genoteerd had. Bovendien heeft hij met veel geduld de fiscale indeling zoals die in die periode bestond, weten te reconstrueren. Dit was erg belangrijk omdat op die manier een betere aansluiting tussen het namenmateriaal uit de zestiende eeuw en dat uit de twintigste eeuw gevonden kon worden.

Interessant zijn ook de bijdragen van A.P. de Klerk over de betekenis van de Koudekerkse veldnamen. De schrijver is geograaf en is zich dat steeds duidelijk bewust geweest. Dat wil zeggen dat hij zich vooral geconcentreerd heeft op het geven van een nadere geografische toelichting op de door hem behandelde namen. Dat komt onder andere tot uitdrukking in zijn mededelingen over de werfnamen, de vroonnamen en de namen die op de hoogteligging of de bodemgesteldheid betrekking hebben.

Wat de taalkundige kant van de namen betreft, heeft de schrijver zich gelukkig niet te veel op ongebaande paden begeven. Voor de indeling van het materiaal heeft hij zich in hoofdzaak aan het schema uit Schönfeld's ‘Veldnamen in Nederland’ gehouden. Het verbaasde mij overigens dat hij blijkbaar niet wist dat er van dat boek in 1950 een tweede herziene druk (herdruk Arnhem, 1980) verschenen was. Ook bij de verklaring van de afzonderlijke namen is De Klerk met verstand te werk gegaan. Door zich enerzijds aan de bestaande literatuur te houden en anderzijds de plaatselijke informatie ten volle te benutten, heeft hij over menige, ogenschijnlijk duistere naam klaarheid weten te brengen.

In mijn aankondiging van ‘De Veldnamen van Ritthem, Nieuwerve, en Welzinge’ heb ik indertijd nogal gemopperd over de onduidelijkheid van de bijgevoegde kaart. Welnu, daar is deze keer absoluut geen reden toe. Bij het boek zijn in een afzonderlijke map drie kaarten gevoegd waarop alle veldnamen duidelijk ingeschreven zijn. Het verwijssysteem in het boek is bovendien zodanig dat de betreffende naam gemakkelijk op de kaart teruggevonden kan worden.

De Heemkundige Kring Walcheren heeft met ‘De Veldnamen van Koudekerke(W)’ een zeer geslaagde publikatie het licht doen zien. Het is te hopen dat men door dit succes geïnspireerd zal worden om ook de namen van andere Walcherse gemeenten te inventariseren.

Amsterdam.

Rob Rentenaar

Goudsche straatnamen, samengesteld door A. Scheygrond. Alphen aan den Rijn, Canaletto, 1979, 2^e herziene druk, f 52,50.

Eigenlijk zou men mij geen boeken over straatnamen ter recensie moeten geven. Ik word er vaak zo door geëmotioneerd. Niet omdat de hodonymie nu speciaal zo'n enerverende tak van wetenschap is, maar omdat er altijd zo veel nostalgische foto's in dergelijke boeken opgenomen zijn. Het geeft bovendien nog een extra sensatie dat alles wat er

[p. 249]

afgebeeld is ook precies gelokaliseerd is. Het zijn niet zo maar plaatjes van vroeger, die we voor ons zien, maar zorgvuldig afgeknipte fragmenten van een stedelijke samenleving die nu in die vorm in ieder geval niet meer bestaat.

‘Goudsche straatnamen’ is wat dat betreft een fascinerend boek. De samenstellers hadden de beschikking over 15000[!] afbeeldingen van plekken in de stad. Zij hebben daar zeer goed gebruik van gemaakt voor de illustratie van de verschillende straatnamenitems. Van vrijwel iedere straat heeft men een oude foto of ansichtkaart kunnen vinden. Het resultaat daarvan is dat we niet alleen de welbekende toeristische kiekjes tegenkomen, maar ook afbeeldingen van die delen van de stad die men de bezoeker vroeger liever niet vertoonde. Daarmee raken we echter ook aan de grenzen van het nostalgisch gevoel. Zo'n oude stad lijkt vredig en overzichtelijk zolang we de foto's niet al te nauwkeurig bekijken. Doen we dat wel dan wordt het verleden minder aangenaam. Dan worden de armoede, de woonellende en de vuiligheid steeds duidelijker. Een foto van een rijtje plees op een erfje is dan niet meer alleen een curiosum, maar drukt ons welhaast letterlijk met de neus op de historische werkelijkheid.

‘Goudsche straatnamen’ zit vol met dit soort tot bespiegeling nodende afbeeldingen. Het boek bevat echter ook tekst die de moeite waard is. Zoals de eindredacteur in het voorwoord aangeeft, is het werk het resultaat van de samenwerking van een groep mensen, die zowel archiefonderzoek als veldwerk gedaan hebben. Van iedere straat heeft men uitgezocht hoe hij op verschillende tijdstippen in het verleden geheten heeft. Bovendien is het vaak ook nog gelukt in de volksmond levende, niet ambtelijk geregistreerde namen te achterhalen. Verdeeld over de tekst en de bijschriften bij de foto's krijgen we verder nog allerlei inlichtingen over veranderingen in de topografie en het straatbeeld in de loop der tijd. Uiteraard is ‘gesloopt’ in die mededelingen een van de meest voorkomende participia.

De antiquiserende spelling van de titel houdt verband met de begrenzing van het onderwerp. Men heeft alleen de namen van de straten opgenomen die vóór 1903 op het grondgebied van Gouda voorkwamen. Dat is iets anders dan de straatnamen die vòòr 1903 bestonden. Ook later in de oude stad gevormde straatnamen worden namelijk in het boek behandeld.

Gouda heeft voor Nederlandse begrippen een rijk en vrij ver teruggaand stadsarchief. Daardoor was het voor de samenstellers mogelijk vaak zeer oude vermeldingen van straatnamen te vinden. Dit maakt het boek niet alleen voor de onderzoekers van de Goudse geschiedenis van belang. Ook hodonymisten, die met andere steden bezig zijn kunnen er belangrijk vergelijkingsmateriaal uit putten. Ik denk bij voorbeeld aan de verhouding tussen de elementen straat en steeg. Uit andere plaatsen wisten we al dat steeg in de loop van de tijd steeds meer voor straat heeft moeten wijken. Uit de Goudse gegevens blijkt echter duidelijk dat dit een beweging geweest is die van de bewoners van die stegen uitgegaan is.

[p. 250]

Zeker in de vorige eeuw vonden zij daarbij soms het gemeentebestuur op hun pad dat aan een dergelijke partiële naamsvervanging niet altijd zijn goedkeuring wilde geven. Verder viel mij het onderscheid tussen steegje en poortje op. De namen van smalle, doodlopende, bewoonde stegen waren in ambtelijke stukken meestal met -steegje samengesteld, terwijl de volksmond daarentegen -poortje gebruikte. Het lijkt me dat hier interessante problemen liggen voor wie zich met toponymie en klassentegenstellingen wil bezighouden.

De grote hoeveelheid oudere en jongere vermeldingen die de samenstellers van ‘Goudsche straatnamen’ opgespoord hebben, maakt het ook mogelijk de veranderlijkheid van zo'n stedelijk namenveld te belichten. Veel straten hebben in de loop van de tijd meer dan één naam gedragen. In sommige gevallen zijn er voor één straat vier of vijf verschillende namen geregistreerd. Zelfs nu nog blijkt de volksmond, dat wil zeggen de gewone namengebruiker, zich niet voetstoots bij de beslissingen van het gemeentebestuur neer te willen leggen. Ik telde minstens vijfentwintig gevallen waarbij men in het dagelijks gebruik voor een bepaalde straat of steeg een andere naam hanteerde dan die welke door de gemeente vastgesteld was.

Bij hun pogingen de namen te verklaren zijn de samenstellers over het algemeen zeer voorzichtig geweest. Wilde etymologiëen zal men in het boek niet aantreffen. Slechts een enkele keer heb ik een vraagteken gezet. Louwersstraat is niet met de beroepsaanduiding looiers, maar met de PN Lauwerijs samengesteld. De Rabatsteeg zal toch wel naar een rabat ‘rand, sluisje, slagboom’ genoemd zijn en niet naar rabatten ‘scheepsnaden teren’. In 1365 wordt een Jan den Naeyer vermeld. Daarom zal de verhouding tussen de vormen Eierstaat en Naaierstraat chronologisch net omgekeerd zijn aan wat de samenstellers menen. Naaierstaat zal de oudste vorm zijn en Eierstraat is daar door afaeresis uit ontstaan.

De verklaringen die de auteurs voorstellen zijn in de eerste plaats gebaseerd op gedegen onderzoek van de Goudse archieven. Daaraan hebben wij het ook te danken dat zij de personen teruggevonden hebben waarnaar bepaalde straten genoemd waren ook al zagen die straatnamen er niet direkt als samenstellingen met een PN uit. Ik denk onder andere aan het Hartenerf, genoemd naar Hendrik Hart, de Hottelandssteeg, genoemd naar Dirc Hottelandsz, de Kaksteeg, genoemd naar Jan Cax, de Kattensingel, genoemd naar Jan de Kat en de Boslandersteeg, die zijn naam aan de familie Boslander te danken heeft. Verder deed het me ook genoegen door de bronnen bevestigd te zien dat de Karnemelksloot inderdaad met de aanvoer van melk te maken gehad heeft.

Tenslotte nog een opmerking. Het boek behelst in de eerste plaats een alfabetisch overzicht van de oudste Goudse straatnamen met eventuele verklaringen. De systematische behandeling heeft men, vrij summier, tot een paar bladzijden beperkt. Daarin wordt onder meer opgemerkt dat straten die hun naam ontlenen aan een gevelsteen, een uithangbord of een huisnaam in Gouda niet voorkomen. Ze zijn inderdaad heel zeld-

[p. 251]

zaam, maar de Hoefstaat en de Hollandsche Tuyn horen toch wel degelijk in die categorie thuis.

‘Goudsche straatnamen’ is een aardig boek geworden, waar niet alleen de samenstellers tevreden mee kunnen zijn. Aan geïnteresseerden in de geschiedenis van Gouda biedt het een massa gegevens. Onderzoekers van straatnamen vinden er belangrijke waarnemingen en interessant vergelijkingsmateriaal. Tenslotte zijn er voor wie geen zin in lezen heeft ook nog de foto's, maar daar heb ik het al over gehad.

Amsterdam.

Rob Rentenaar