Naamkunde. Jaargang 13

[p. 239]

De familienaam Itsweire

Itsweire is een familienaam die tegenwoordig uiterst zeldzaam geworden is. Niettemin zijn er in oudere bronnen hier en daar sporen van die naam te vinden, ook van varianten.

Zonder op volledigheid aanspraak te maken kan ik, alleen al uit Vlaamse Stam een 10-tal, vooral 18de-eeuwse vermeldingen geven, alle uit de omgeving van Sint-Winoksbergen, Hazebroek en Wervik-Menen: Itsweire a. 1691 (2X), 1728 en 1748; Itsweiren a. 1705; Itswerd a. 1707; Itswert a. 1708 en 1759 en Itsweert a. 1734 en 1738⁽¹⁾.

Toevallig vond ik daarnaast ook nog sporadisch: Itsweert in Menen a. 1645⁽²⁾, Itsweere in Sint-Winoksbergen a. 1646-47⁽³⁾ en in Houtem (Veurne) a. 1697⁽⁴⁾.

Mijn belangrijkste bron is evenwel de 76ste jaargang van Biekorf. Onder de titel ‘Yetzweirt of Yetsweerts’ vraagt C.D.R. daarin naar varianten van de familienaam van Jacobus Yetzweirtius (Sint-Winoksbergen a. 1541). Niet tevergeefs overigens. In de volgende aflevering al geeft J.R. voor het Wervikse: Yetzzwerre a. 1530; Yetzweerdt a. 1559-69 en Ietsweert a. 1623 en N. Huyghebaert uit minder gelokaliseerde bronnen (o.a. Hazebroek): Yetzwert a. 1512 en 1523 en Yetsweirt a. 1594⁽⁵⁾.

Een nog oudere vindplaats (voorlopig mijn oudste) is: Jan Yetzwert in Sint-Winoksbergen a. 1424⁽⁶⁾.

Er is dus een vrij grote verscheidenheid van varianten, nagenoeg gelijkmatig te verdelen in twee- en drielettergrepige die van elkaar verschillen wat de auslaut betreft. Bovendien valt het op dat de lange ie in de anlaut ca. 1600 tot korte i evolueert en de z in de inlaut tot s.

(1) Vlaamse Stam VIII p. 112 en 495, V p. 77, I p. 88; XIV p. 95; XI p. 572; XI p. 573 en XV p. 377; XVI p. 413 en III p. 190.

(2) R. Vancraeynest, Klapper op de ‘Parckemynen Index’ van de Kortrijkse weeskamer, deel II (Oostende, 1976), p. 187.

(3) Th. Vergriete, Tables générales des registres aux actes de partage de la ville et châtellenie de Bergues, deel II (Handzame, 1974), p. 378.

(4) H. Ronse, De volkstelling 1697 in de kasselrij Veurne (Handzame, 1973), p. 60.

(5) Biekorf, Westvlaams archief voor geschiedenis, oudheidkunde en folklore LXXVI (1975-1976), p. 256 en 380.

(6) Th. Vergriete, Indices op de poorterboeken van St.-Winoksbergen 1389-1789 (Handzame, 1968), p. 265.

[p. 240]

Het prototype moet dus iets geweest zijn als *Ietzwe(e)r(r)e of *Ietzwe(e)rt, naamsvormen die gemakkelijk te verklaren zijn als varianten van het in het Middelnederlandsch Woordenboek vermelde appellatief eetsweerre dat ‘gezworene’ betekent⁽⁷⁾. Van dat woord werden er door E. Gailliard nog talrijke andere varianten opgetekend uit ‘De Keure van Hazebroek van 1336’: etzweer, eeswer, eeszweer, eeszwere, in het meervoud: etzweers, eeswers, eeszweers, eetswerres, eetzweerers enz. Aldus noemde men daar (en ook elders) de stedelijke ambtenaren die in ons taalgebied meestal aenbringers genoemd werden en die o.m. belast waren met de aangifte van overtredingen bij het gerecht of de overheid⁽⁸⁾.

Zich baserend op de frequentere Hazebroekse varianten zonder t beschouwt Gailliard het eerste lid van deze samenstelling als mnl. ee (got. aiws): ‘wet’⁽⁹⁾. Daarentegen verklaren de auteurs van het Mnl. Wdb. het m.i. terecht als mnl. eet (got. aiths): ‘eed’⁽¹⁰⁾. Daarvoor pleiten mnd. en mhd. eitswere⁽¹¹⁾ en ook het feit dat het werkwoord zweren toch gewoonlijk eed als object heeft. Het tweede lid is natuurlijk een nomen agentis op -re bij mnl. sweren⁽¹²⁾.

Wellicht is het woord eetsweerre als appellatief vrij vroeg in onbruik geraakt, zodat de toenaam die er inmiddels uit ontstaan was, ongehinderd vervormingen kon ondergaan tot Itsweire:

-	de scherplange ee (die fonetisch eigenlijk heel dicht bij de ie staat) evolueerde in de anlaut via ie tot i,
-	de stemloze ts-combinatie (in sommige varianten tz gespeld en in sommige Hazebroekse tot s(z) geassimileerd) bleef bewaard,
-	de ee in de inlaut werd geleidelijk ei onder invloed van de volgende r (soms dubbel gespeld, meestal enkel),

(7) E. Verwijs-J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek ('s-Gravenhage, 1885-1952) deel II, p. 578.

(8) E. Gailliard, De Keure van Hazebroek van 1336 met aantekeningen en glossaruim (Gent, 1894-1905), deel IV, p. 87-89 en V, p. 61.

(9) E. Verwijs-J. Verdam, o.c., deel II, p. 523; vgl. ook het compositum eesetter: ‘wetgever’ (p. 574-5).

(10) Ibid., p. 575.

(11) Ibid., p. 578, onder het lemma eetsweerre.

(12) Gelijkaardige Middelnederlandse nomina agentis op -re na een stam eindigend op r (vandaar rr gespeld) zijn o.m.: blasfemeerre ‘lasteraar’, boerdeerre ‘grappenmaker’, ‘romandichter’, gloseerre ‘uitlegger’, hoereerre ‘hoereerder’, infringeerre ‘inbreker’, leerre ‘leraar’, partriseerre ‘patrijzenjager’, purgeerre ‘reiniger’, studeerre ‘student’, verweerre ‘verdediger’, viseerre ‘verzinner’, werdeerre ‘keurmeester’.

[p. 241]

-	de auslaut-e viel af en toe weg (wellicht o.i.v. meervoudsvormen op s zoals in Hazebroek) en werd dan sporadisch vervangen door een dentaal, d, t of dt gespeld.

Kortom, de overgang van mnl. eetsweerre tot Itsweire via de hierboven vermelde varianten, is in alle opzichten normaal te noemen.

Ieper.

W. Beele