Naamkunde. Jaargang 12

[p. 213]

Zuur en zoet in Nederlandse toponiemen^(*)

In zijn in 1828 gepubliceerde, en bekroonde, verhandeling over de humus of het vruchtbaar makend bestanddeel der gronden vermeldde A.H. van der Boon Mesch, lektor in de toegepaste scheikunde in Leiden, dat een bepaald type onvruchtbare gronden (zowel lage drassige gronden als sommige met heide begroeide zandgronden) door de boeren zelf als zuur en koud⁽¹⁾ bestempeld werden. Hij wees er in dat verband speciaal op dat de ‘landlieden van de Kaap’ onderscheid maakten tussen zure en zoete gronden. Zegge, russen, cypergrassen en heide waren planten die Van der Boon Mesch veelvuldig op de zure gronden aantrof; goede grassen en graangewassen kwamen op dit type grond niet voor⁽²⁾.

(*) Een vraag van de bioloog Frank van der Meulen vestigde onze aandacht op het onderwerp van dit artikel. Vgl. ook stelling 6 bij Van der Meulens proefschrift ‘Plant sociology of the Western Transvaal bushveld, South Africa’ (Vaduz, 1979; proefschrift Nijmegen), die luidt als volgt: ‘De oppositie van de begrippen zuur en zoet in het afrikaans, o.a. in de namen “Suur Bosveld” en “Soet Bosveld”, vindt zijn herkomst in een nederlands taalgebruik dat aan te wijzen is in Noord-Brabant, Zeeland en Noord-Holland en dat ook in Zuid-Holland bekend moet zijn geweest’.

(1) Koud (van grond) ‘zwaar en vochtig en daardoor moeilijk door de zon te verwarmen’ (W.N.T. VII, kol. 5835), ook als toponymisch element niet ongewoon: Koude morgen: Wijster, beilen; Koude weide: batenburg; de Koude hoek (laag weiland) en Koude grond: ouddorp (zh.) enz. (verzameling Bureau voor Naamkunde, Amsterdam).

(2) A.H. van der Boon Mesch, Verhandeling ter beantwoording der vrage: ‘Wat leeren de latere proefnemingen aangaande den aard van den humus of het vruchtbaar makend bestanddeel der gronden? (...) En in hoeverre kan men thans uit de nadere kennis van den humus eenige landbouwkundige bewerkingen beter verklaren, of, ter verbetering van dezelve, nuttige voorschriften afleiden?’ in: Natuurkundige Verhandelingen van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem. Zestiende deel, tweede stuk (Haarlem, 1828), blz. (47) en (48). Een uittreksel uit genoemde verhandeling werd gepubliceerd in: De Vriend van den Landman II (1838), blz. 310-318, 481-510 (de aangehaalde passages op blz. 315-316).
Van der Boon Mesch ontleende zijn gegevens betreffende Zuidafrika aan Hinrich Lichtenstein, Reisen im südlichen Africa in den Jahren 1803, 1804, 1805 und 1806, Erster Theil (Berlin, 1811), blz. 99. - Ook in andere reisverslagen wordt van zure en zoete gronden gewag gemaakt: Reize naar de kaap de Goede Hoop... In de jaaren 1772 tot 1776 gedaan door Andreas Sparman... met eene voorrede en aantekeningen van den Heer George Forster. Eerste stuk (Leyden/Amsterdam, 1787), blz. 285-286 (de Nederlandse versie van het reisverslag van de Zweed Anders Sparrman, leerling van Linnaeus). - Die Joernaal van Dirk Gysbert van Reenen 1803. Uitgegee(.) deur wyle Professor Dr. W. Blommaert en Professor Dr. J.A. Wiid (Kaapstad, 1937), blz. 28, 44, 76. - B.F. von Bouchenroeder, Reize in de binnenlanden van Zuid-Afrika, gedaan in den jare 1803 (Amsterdam/Den Haag, 1806), blz. 59vv. (Von Bouchenroeder onderscheidt o.a. ‘warme en zoete landen’ en ‘koude zure en vochtige landen’). - Vgl. ook The Oxford English Dictionary, vol. X (Oxford 1961²), blz. 313: Sweetfield, -veld: In South Africa, land of good quality for food-plants.

[p. 214]

Tijdens een kartering van het landbouwgebied de Maaskant, meer dan een eeuw later, werd Ir. D. van Diepen herhaaldelijk geconfronteerd met het begrip zoer land. De negatieve landbouwkundige aspecten van dit type land waren voor hem aanleiding om extra aandacht te besteden aan de voorkomst en de eigenschappen van de zoere gronden. Zijn ervaringen vervatte hij als volgt: ‘Onder “zoer land” verstaat men aan de Maaskant grond, welke bezet is met moeraspaardestaart. Dit is een onkruid dat bij de boeren een zeer slechte reputatie heeft, vooral in grasland. De nadelige eigenschappen van dit onkruid komen voort uit zijn giftigheid voor het vee. Speciaal voor dit moeraskruid wordt in het spraakgebruik het woord “kwadenaard” gebezigd. Synoniem met het woord “zoer land” is dientengevolge “kwadenaardsland”, en de pendant van beide is “zuut land” ofwel “zoet land”... De natuurlijke reactie van het vee, dat op zoer land geweid wordt, is deze dat de met paardestaart bezette delen van een perceel niet of slecht geweid worden naar gelang de omstandigheden zijn. Kwadenaard treedt meestal op in plekken van een perceel of wel in banen, die er doorheen lopen’⁽³⁾. De zure gronden werden door de boeren aan de Maaskant zo veel mogelijk als bouwland gebruikt. Het onkruid werd op bouwland wel als hinderlijk, maar niet als schadelijk ervaren⁽⁴⁾. De moeraspaardestaart bleek in de Maaskant vooral voor te komen op komgrond; ook buiten de Maaskant⁽⁵⁾ werd de plant

(3) D. van Diepen, De ‘kwadenaardsgrond’ aan de Maaskant, in: Boor en Spade II (1948), blz. 213. In het materiaal van het Woordenboek der Nederlandsche Taal (Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Leiden) vond ik een aantekening dat de verdeling zure/zoete gronden ook in het Sticht werd gehanteerd. Deze aantekening is waarschijnlijk gebaseerd op door G.L. van den Helm ca. 1860 verricht dialektonderzoek (mededeling Dr. H. Heestermans). Kwadenaard en zijn tegenpool Goedenaard komen ook in veldnamen voor, zo b.v. de Kwadenaardse Zestienhont en de Goedenaardse Achterkamp in Vuren, Gld. (verzameling Bureau voor Naamkunde, Amsterdam). Goedenaardsland kan worden gedefinieerd als land waar de kwalijke kwadenaard niet voorkomt. Zie: G. Reinders, Handboek voor den Nederlandschen landbouw en de veeteelt, deel II (Groningen, 1901⁴), blz. 408; W.N.T. VIII¹, kol. 644.

(4) Van Diepen, blz. 214.

(5) Een nadere geografische begrenzing wordt niet gegeven.

[p. 215]

op zware kleigronden gesignaleerd, maar tevens op leem- en zandgrond. Het betrof ‘gronden van verschillende hoogteligging, die echter steeds ten opzichte van de onmiddellijke omgeving drassiger zijn door een zakvormige of slenkvormige ligging’⁽⁶⁾.

In een karteringsrapport over een deel van de Bommelerwaard wordt beschreven hoe paarden de gewoonte hebben om zeer onregelmatig te weiden en op bepaalde plekken hun uitwerpselen te deponeren. Het gras dat op deze plekken, de zure of schijtbanen groeit wordt niet geconsumeerd, terwijl het gras op de zoete banen zeer kort wordt afgegraasd⁽⁷⁾. Een dergelijke kieskeurige beweiding kan niet anders dan samenhangen met de kwaliteit van het gras en de hier beschreven situatie kan dan ook vergeleken worden met die in de Maaskant⁽⁸⁾.

De grassen die op moerassige, zure graslanden voorkomen en als voedergewassen minder geschikt zijn worden zure grassen genoemd, terwijl de goede smakelijke grassen als zoete grassen bekend staan⁽⁹⁾.

Ook in Nederlands - en Vlaams - dialektmateriaal zijn zuur en zoet als grondkwalificerende adjectiva bekend. Het Woordenboek van de Brabantse dialecten vermeldt zuur ‘nat’⁽¹⁰⁾ en zoet ‘vruchtbaar’ (dit laatste alleen in Belgisch Brabant)⁽¹¹⁾. Het Woordenboek der Zeeuwse dialecten geeft kwaeie of zu:re panne ‘zwaar te bewerken, tot slempen geneigde grond’ tegenover zoete panne ‘grond die, hoewel geneigd tot slempen licht te bewerken is’ (vindplaatsen: hoofd-

(6) Van Diepen, blz. 215.

(7) Ir. K.J. Hoeksema, Het vruchtbaarheidsonderzoek, in: Prof. Dr. C.H. Edelman e.a., Een bodemkartering van de Bommelerwaard boven de Meidijk ('s-Gravenhage, 1950), blz. 111.

(8) Het Nederlands Agronomisch-Historisch Instituut in Groningen bevestigde desgevraagd, dat het pleksgewijze weiden een algemene paardengewoonte is, die verband houdt met de kwaliteit van het gras. Het is overigens opmerkelijk dat volgens de ervaringen van Ir. van Diepen de paarden juist tot de betrekkelijk makkelijke eters zouden horen, die niet terugschrikken voor een zure plek, hoewel zij de onkruidplant zelf laten staan (Van Diepen, blz. 214).

(9) Reinders, blz. 394.

(10) A. Weijnen en J. van Bakel, Woordenboek van de Brabantse dialecten (WBD), aflev. 2 (Assen, 1969), blz. 192. Vgl. ook zuurland, zuurgrond, zuurbeemd en zuurink als aanduidingen voor laaggelegen vochtige grond/laaggelegen vochtig perceel, blz. 195.

(11) WBD, blz. 190 (op blz. 191 een voorbeeld van bitter ‘onvruchtbaar’). WBD, blz. 189 (onder streek): zoete en zure streken, genoemd naar zoete en zure weiden met verwijzing naar J. Goossenaerts, De taal van èn om het landbouwbedrijf in het N.-W. van de Kempen (Gent, 1956-58), blz. 734 (vgl. ook zuur op blz. 914 en zoet op blz. 908).

[p. 216]

zakelijk Walcheren)⁽¹²⁾. Eveneens in Zeeland wordt de term zuurbomige grond voor ‘zure of zurige grond, grond met een zure ondergrond’ gebezigd⁽¹³⁾.

Het Idioticon van het Antwerpsch dialect noemt zuur, dat ‘Wordt gezeid van grond, wanneer er veel zure planten groeien, zoals mos, biezen enz. Die bemden zijn daar allemaal zuur. Een zuur wei’. Daar tegenover staat zute grond ‘lichte, vruchtbare grond’ en zute zavel ‘vruchtbare, zavelachtige grond’⁽¹⁴⁾. Het Westvlaamsch Idioticon vermeldt zuuratig (wvl. zeuratig) ‘Zuur van ate, zuursmakende, sprekende bezonderlijk van zekere gewassen voor het vee (...). Ook van grond die met zulke gewassen begroeid staat. Een zuuratige weide’⁽¹⁵⁾. Het Woordenboek van de Vlaamse dialekten tenslotte geeft zuur ‘onvruchtbaar’ (minder frekwent), ook ‘kalkarm’⁽¹⁶⁾ en zuur ‘nat’, voorts zoet ‘vruchtbaar’ en ‘gemakkelijk te bewerken’⁽¹⁷⁾.

Ook buiten het Nederlands taalgebied zijn vergelijkbare betekenisontwikkelingen van zuur en zoet bekend⁽¹⁸⁾.

(12) Woordenboek der Zeeuwse dialecten, Red. Dr. Ha.C.M. Ghijsen (Den Haag, 1974⁴), blz. 1192 en 1200. Verwijst naar J. Bennema en K. van der Meer, De bodemkartering van Walcheren ('s-Gravenhage, 1952), blz. 140. ‘Pannige grond’ heeft een iets minder goede natuurlijke drainage, waardoor het water niet snel genoeg weg kan zakken en de grond kan gaan slempen.

(13) Beantwoording vragenlijst maart 1980, in: Nehalennia, aflev. 37, 1980, blz. 29. Voor het element bomig, vgl. Magda Devos en Hugo Ryckeboer, Woordenboek van de Vlaamse dialekten (WVD), Deel I, aflev. 1 (Tongeren, 1979), waarin bo(de)mig en samenstellingen, o.a. zoetbo(de)mig op blz. 22. Deze woorden hangen samen met boom, bodem ‘bouwnerf’ en betekenen ‘met een goede, dikke of gemakkelijk bewerkbare bouwnerf’ (WVD, blz. 21). ‘Negatieve samenstellingen’, vergelijkbaar met het Zeeuwse zuurbomig ontbreken in het WVD.

(14) P.J. Cornelissen en J.-B. Vervliet, Idioticon van het Antwerpsch dialect (Gent, 1903), blz. 1505.

(15) L.-L. de Bo, Westvlaamsch Idioticon, II (Gent, 1892², facs. uitg. 1970), blz. 1294.

(16) Zure gronden hebben vaak een gebrek aan kalk. Vgl. b.v. Van der Boon Mesch, blz. (47).

(17) WVD, blz. 20 en 71 (zuur) en blz. 17 en 22 (zoet). Vgl. ook zurebilk, zuremeers, zurewei en zuurgars als aanduidingen voor een onvruchtbare weide (blz. 117-118). Voor zoetbo(de)mig vgl. noot 13.

(18) Rheinisches Wörterbuch, bearbeitet von Josef Müller, Bd. VII (Berlin, 1948-1958), kol. 788, sauer: ‘s. Gras (Heu) auf der S. Wies (Weide), auf der sumpfigen W. wachsend; auch der Acker kann s.ə Bodem (en s. Stell, s. Platzen, en s. Loch) haben’. Idem, Bd. VIII Berlin, 1958-1964), kol. 1010, süss: ‘en s.ə Wies (Bänd, Wei) Wiese mit süssem Gras (Heu), ohne Morast, im Gegens. zur sauere Wies’.
The Oxford English Dictionary, vol. X (Oxford, 1961²), blz. 474: sour ‘cold en wet; uncongenial through stagnant moisture’; ‘having a harsh, unpleasant taste; coarse, rank’ (of pasture). - Idem, blz. 309: sweet ‘free from bitter or similar deleterious qualities’. - J.E. Rietz, Svenskt Dialekt-Lexikon (Lund, 1867), blz. 700: sur ‘sumpig’; ‘fuktig, skämd’ (‘om gräs som växer på fuktig mark och gerna ratas af kreaturen’). - H.S. Falk und Alf Torp, Norwegisch-Dänisches Etymologisches Wörterbuch. Zweiter Teil (Heidelberg, 1911), blz. 1206: sur: sur jord, eng ‘niedrige, feuchte wiese’.

[p. 217]

Als toponymisch element is zuur in de betekenis ‘nat, drassig’ in eigen land een aantal malen in de litteratuur aan de orde gesteld⁽¹⁹⁾. Daarentegen kwam zoet slechts een enkele keer ter sprake⁽²⁰⁾. In haar artikel over het toponiem pas nam mevrouw A.R. Hol de Zure en zoete pasweide op en voerde de kwaliteit van het gras in de beide pasweiden aan als reden voor de naamgeving zonder deze uitspraak nader toe te lichten⁽²¹⁾.

Voor België kan b.v. verwezen worden naar de door Carnoy behandelde toponiemen Zuurbemde ‘prairie sur terrain acide et peu fertile’⁽²²⁾ en Zoeteweide ‘Le contraire de Zuurbemde’⁽²³⁾. Verschillende gevallen van met zuur of zoet samengestelde toponiemen zijn te vinden in het Corpus Molemans-Thiry⁽²⁴⁾ en in het Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen enz. van de Flou⁽²⁵⁾. Ook in Duitsland en Engeland komen vergelijkbare toponiemen voor⁽²⁶⁾. Voor wat betreft Skandinavië beperkt mijn litteratuuronderzoek zich tot Zweden⁽²⁷⁾.

(19) De vindplaatsen zullen bij de materiaalverzameling nog ter sprake komen.

(20) Zoet ‘niet zout’, zoals in 't Zoetwater in Zuidzande: ‘een lage wei die 's winters onder zoet (niet brak) water staat’ (M. Schönfeld, Veldnamen in Nederland (Amsterdam, 1950²), blz. 142) is hier buiten beschouwing gelaten.

(21) A.R. Hol, Het toponiem pas, in: M.V.N. 39 (1963), nr. 2-4, blz. 169. Een lokalisering wordt niet opgegeven, maar ongetwijfeld zijn de Zure en de Zoete pasweide in Vierlingsbeek bedoeld (vgl. noot 98 en 110). - Zijdelings werd zuur/zoet aangeroerd in: D.P. Blok, Nogmaals: Friese invloed aan de Rijnmond, in: Fryske Plaknammen XII (1959), blz. 17.

(22) A. Carnoy, Origines des noms des communes de Belgique, II (Louvain, 1948), blz. 779.

(23) Idem, blz. 776.

(24) Nadere gegevens over dit Corpus in: Naamkunde 10 (1978), nr. 3-4, blz. 396-397 en 11 (1979), nr. 3-4, blz. 323-324.

(25) K. de Flou, Woordenboek der Toponymie van Westelijk Vlaanderen... (Brugge, 1938), deel 18, kol. 515 vv. en 723 vv., kol. 739.

(26) H. Dittmaier, Rheinische Flurnamen (Bonn, 1963), blz. 257, sauer ‘benennt meist sumpfiges (Wiesen-)Land oder sauern Graswuchs’; idem, blz. 310, süss ‘Bei Wiesen: mit saftigem, den Tieren bekömmlichem Gras bestanden; (...) bei Äckern (vgl. auf dem süssen Acker) anscheinend von der Wiese übertragen: ergiebig’. - Pierre Hessmann, Die Flurnamen des nördlichen und östlichen Kreises Rotenburg (Wümme) (Rotenburg, 1972), blz. 459, noot 65. - John Field, English Field Names. A dictionary (Newton Abbot, 1972), blz. 211: sour ‘land with coarse, worked-out, or acid soil’ en blz. 224: sweet ‘land whose soil was well constituted and fertile’. - John Field, Compliment and commemoration in English field-names (z. pl., 1973), blz. 8-9.

(27) Enkele voorbeelden van sur ‘sumpig’ in Zweedse, Noorse en Deense toponiemen bij Jöran Sahlgren, Sura. Ett gammalt sjönamn, in: Valda ortnamnsstudier (Lund, 1964), blz. 25-26. - Overtuigende bewijzen van een zweedse parallel met zoet ‘vruchtbaar’ o.i.d. heb ik (nog) niet gevonden. Archivaris Göran Hallberg (Dialektoch Ortnamnsarkivet i Lund) maakte mij erop attent, dat söt ‘zoet’ en de plantnaam (Sten)söta in samenstellingen moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn.

[p. 218]

Een inventarisatie van veldnamen, die zuur of zoet als bodemkwalificerend adjectief bevatten - of kunnen bevatten - volgt hieronder. In deze verzameling kunnen zich enkele namen bevinden, waarvan bij nader onderzoek kan blijken dat ze ten onrechte in deze kategorie opgenomen zijn. Enerzijds waren niet van iedere naam oudere vermeldingen voorhanden (vooral van belang bij namen aanvangend met zuur, dat ook uit zu(i)der samengetrokken kan zijn; bij zuur in ui-gebied moet de syncope van de d zich hebben voltrokken voor de overgang uu > ui). Anderzijds was niet van ieder perceel de exacte ligging bekend, waardoor een vergelijking met de bodemkaart onmogelijk werd. Tenslotte was ook niet van ieder gebied bodemkundig materiaal aanwezig, dat fijnmazig genoeg was voor dit type van onderzoek. In bepaalde gevallen kan verwarring met de plantnaam zuring optreden⁽²⁸⁾.

De verzamelde veldnamen zijn per provincie geordend. Namen zonder nadere bronvermelding zijn afkomstig uit de kollektie van het Bureau voor Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis in Amsterdam. Bijzonderheden over gebruik en bodemgesteldheid zijn, voor zover bekend, vermeld.

(28) Op verschillende plaatsen zijn overigens voor deze plant andere namen in omloop, zoals zoerblad, zuurstengel enz.; ook zure komt voor.

Groningen:

In deze provincie zijn geen duidelijke voorbeelden van zuur als bodemklassifikatie aangetroffen. Zuurveld: haren⁽²⁹⁾ is wellicht een tegenhanger van het Noordveld⁽³⁰⁾ in dezelfde gemeente; Zuurkamp: Onnen, haren mogelijk uit *Zuiderkamp⁽³¹⁾; Zoerveld: Onnen, haren⁽³²⁾ misschien identiek met 1637 Suidervelt⁽³³⁾; Soeres, grasniemen

(29) M. Pott, Aardrijkskundig woordenboek van Nederland (Groningen, 1913²), blz. 508.

(30) G. Smit, Over de historische geografie van Haren (Gr.), in: Driem. Bladen XXVII (1975), blz. 57.

(31) Het perceel ligt aan de zuidkant van het dorp. Aan de westzijde ligt een perceel Westerkampen (G. Smit, Over de historische geografie van Onnen, in: Driem. Bladen XXV, 1973, blz. 90).

(32) J. Naarding, De veldnamen van Onnen. In: M.V.N. XXIX (1953), nr. 3-4, blz. 103.

(33) Mr. J.G.C. Joosting, De Groningse marken, in: Geschiedkundige Atlas van Nederland. De marken van Drente, Groningen, Overijsel en Gelderland. Eerste aflev. ('s-Gravenhage, 1920), blz. 150.

[p. 219]

land: Jispinghuizen, vlachtwedde uit *Zuideres? In dezelfde plaats ligt het bouwland Westeres. Voorbeelden met zoet zijn mij niet bekend.

Friesland:

Overtuigende voorbeelden van zuur ontbreken. Namen als Suerfenne: Mantgum, baarderadeel⁽³⁴⁾; Surfen, maedtlant: Anjum, oostdongeradeel⁽³⁵⁾; 1857 Surfenne: Piaam, wonseradeel⁽³⁶⁾ kunnen zeer wel met suur uit suder samengesteld zijn⁽³⁷⁾. 1868 de Zoetegrond, weiland: Aalsum, oostdongeradeel⁽³⁸⁾; de Soete gronden of grounen: franeker⁽³⁹⁾.

(34) Beneficiaal-Boeken van Friesland (Leeuwarden, 1850), blz. 360 b.

(35) Idem, blz. 162 b.

(36) Leeuwarder Courant (verzameling Fryske Akademy, Leeuwarden).

(37) Enige voorbeelden van namen met su(u)r uit suder bij: H.T.J. Miedema. Sou, Séfonnen, Bauke, Bouma, Thor en touwersdey, in: It Beaken 37 (1975), nr. 1-2, blz. 299.

(38) Leeuwarder Courant (verzam. Fryske Akademy).

(39) Verzam. Fryske Akademy.

Drente⁽⁴⁰⁾:

Zoeren, ca. 1650 Suyre acker, 1807 Zuire akker, ca. 1850 de Zure, de Zoere: beilen; ca. 1850 Zoerenveen, bouwland: beilen⁽⁴¹⁾; ca. 1650 Suyre acker: Halen, beilen; Zuurakker, akker: Hooghalen, beilen; ca. 1650 Suyracker, bouwland: Hijken, beilen; 1807 Zuirinkje, bouwland: dalen; Zurenakker(s): Wachtum, dalen; Zuringkamp, ca. 1640 Sueren Camp, ca. 1850 Zuringkamp: Wachtum, dalen⁽⁴²⁾; ca. 1650 Soerlandt: Wittelte, diever⁽⁴³⁾; Zuurveen, wei- en hooiland: dwingelo⁽⁴⁴⁾; 1807 Zuirstuk, ca. 1850 Zuurstuk, groenland: Bonnerveen, gieten; Zuurlingen: norg; ca. 1650 Suijre acker, 1750 Zuurenakker, 1850 Zuurakker: Een, norg; Zuurstuk: odoorn; ca. 1650 Surinck: Grollo, rolde⁽⁴⁵⁾; Zoereveen, ook Soereveen, hooiland: ruinen; Zuring: sleen⁽⁴⁶⁾; 1807 Zuiring, ca. 1850 Zuring-

(40) De historische vormen zijn, tenzij anders aangegeven, afkomstig uit de verzameling van het Nedersaksisch Instituut (Groningen). Zij zijn verzameld door Ir. J. Wieringa. Voor de bronnen, vgl. J. Wieringa, Terreinnamen-dokumentatie in Drenthe, in: Driem. Bladen XXV (1973), blz. 173vv. De eventuele naamsvorm (ongedateerd) die direct aan de historische vormen voorafgaat, is de door Wieringa opgetekende vorm uit de volksmond.

(41) Of tegenpool van het Noordveen?

(42) De Zurenakkers en de Zuringkamp zijn lager gelegen en vochtiger dan de rest van de es. Vgl. J. Wieringa, Bodemkundige en toponymische verkenning in de marke van Wachtum (Dr.), in: Driem. Bladen XV (1963), blz. 135.

(43) Westelijk op de es (aantekening in het Nedersaksisch Instituut).

(44) Of *Zuiderveen? In 1807 en ca. 1850 wordt een Westerveen genoemd.

(45) A.W. Edelman -- Vlam, Veldnamen in de gemeente Rolde, in: Naamkunde 1 (1969), nr. 2-4, blz. 151.

(46) J. Wieringa, De veldnamen in de gemeente Sleen (Assen, 1970), blz. 31.

[p. 220]

akker: Zeegse, vries⁽⁴⁷⁾; Zuurkamp, wei- en bouwland: zuidlaren; ca. 1650 Suiracker, bouwland: zuidlaren; ca. 1850 Zuurveldje, bouwen groenland: zuidlaren; ca. 1650 Surenlandt: Steenbergen en Tenarlo, zuidwolde⁽⁴⁸⁾.

Zoetakkers, ca. 1645 Soete acker, 1807 Zoet akker, ca. 1850 Zoetakker: Donderen, vries.

(47) Of een tegenhanger van de Noordeling? Vgl. de Zuring(akkers): Bonnen, gieten (noot 48).

(48) Zuur uit zu(i)der in: Zuurlange: diever; Zuurveldje: Donderen, vries (tegenover Noorveldje); Zuurstuk: Donderen, vries (tegenover Noor(d)stuk); Zuurlanden: zuidlaren (tegenover Noordlanden op top.krt 1860); Zuring(akkers), 1645 Suerlinck en Suyderlingh, 1807 Zuiringe, ca. 1850 Zuring: Bonnen, gieten. Gelegen aan de zuidkant van de Bonner es (opgave Nedersaksisch Instituut). Het in Drente en aangrenzende provincies voorkomende toponiem Soert, Zoerte en varianten geeft wellicht een zuidelijke ligging aan. Vgl. b.v. de in Amen, rolde liggende percelen Nije Soerte, Ol'e Soert en Soerten in de onmiddelijke nabijheid van de Soersbroekies (verzam. Nedersaksisch Instituut) met ca. 1650 Nije Sudersche broek (bijlage bij: A.W. Edelman-Vlam, Veldnamen in de gemeente Rolde).

Overijsel:

1753 Soerstukke⁽⁴⁹⁾, 1834 het Zoerstuk, zaailand: Linde, den ham⁽⁵⁰⁾; Zuurling, ook 't Zuurlink, weiland: hasselt⁽⁵¹⁾; de Zoereweide, laag weiland: losser⁽⁵²⁾; de Zoere grachten, turfvennen: staphorst; 't Zoerstok: steenwijk⁽⁵³⁾; Zuurkampen: vollenhove; de Zurink: Geesteren, tubbergen⁽⁵⁴⁾.

Voorbeelden met zoet zijn mij niet bekend⁽⁵⁵⁾.

(49) R.A. Schoutambt Ommen en Den Ham 9, blz. (193).

(50) Notarieel Archief kanton Ommen nr. 438 B, akte nr. 132.

(51) Waarschijnlijk identiek met 1690 Suringen: Genne, hasselt (gemeentearchief Zwolle, R.A. 001 00613, blz. 307).

(52) Met aantekening van de informant: ‘zoer = drassige, zure grond’.

(53) Stok ‘stuk’, vgl. b.v. Drs. H. Haddering en Bart Veenstra, Drents woordenboek (Schiedam, 1979), blz. 269.

(54) Toegevoegd kan nog worden: Zoer'ndel: Agelerbroek, denekamp (J.A. den Ouden, Gespook in de eendenkooi, in: 't Onderschoer 1 (1979), nr. 1, blz. 40). Zuurberg, ten zuidoosten van holten, uit *Zuiderberg? Zurenbelt: windesheim misschien identiek met de Zuringbelten: Harkulo, zwollerkerspel (Zwolse Courant 1896 en 1902, verzam. Gemeentearchief Zwolle). Vgl. zure ‘zuring’, opgegeven voor Haaksbergen (G.J. Dijkhuis, Twents in woord en gebruik (z.pl., 1979), blz. 1036. Zuur uit zu(i)der vermoedelijk in Zuurlagen (dial. zoerlòògn): Enter, wierden (N.G.N. IX (1934), blz. 131), in het zuiden van de es.

(55) De Zoete: Noord-Deurningen, denekamp (V.M.O.R.G. XXXV (1918), XVII) is een drukfout; te lezen: de Zoeke (V.M.O.R.G. XXXVI (1919), Corrigenda).

Gelderland:

Soere maote, laag wei- en hooiland, veen en zand: aalten⁽⁵⁶⁾; de Zoere weide: bemmel; het Zure kampje, bouwland: Lunteren,

(56) 's Winters drassig, volgens mededeling van de informant.

[p. 221]

ede; de Zurenakker, bouwland: Emst, epe; de Zuurkamp: Emst, epe; in het Zoeren kampjen, bouwland/hagen: Zuuk, epe; 't Zoerland: gent; Zoereland: huisen; Zoereveld: laren⁽⁵⁷⁾; het Zureland: putten; 't Zoereveld: ruurlo; Soure kamp, Gr. Suerekamp en dat zuerlant: velp⁽⁵⁸⁾; 1430 het land de Zuerekamp: voorst⁽⁵⁹⁾; Zure tienhond: zaltbommel⁽⁶⁰⁾.

de Zoetekamp: brakel; Zoetenhoek: deil; Zoet weike: Puiflijk, druten; de Zoetekampen: elst; 1840 het Zoete maatje: Wilp, voorst⁽⁶¹⁾; Zoetkampje: vuren; Zoete heuvel of Zoete hoek: zaltbommel; Zoete viermorgen: zaltbommel⁽⁶²⁾.

(57) Schönfeld noemt het Zoereveld onder Laren (Nh.) als eventueel oe-relict (M. Schönfeld, Oe-relikten in Holland en Zeeland (Amsterdam, 1932), blz. 22). Een lokaliseringsvergissing, die vermoedelijk op Pott, blz. 501 terug te voeren is. De top. kaart plaatst 't Zoereveld ten zuiden van Barchem in de gemeente Laren (Gld.). Overigens kan worden opgemerkt dat de zoer-grens westelijker loopt dan de hoes/moes-grens. Vgl. kaart 11 (zuur) bij Anko aflevering 2 met Kloekes huis/muis-kaart (bijlage bij: Dr. G.G. Kloeke, De Hollandsche Expansie in de zestiende en zeventiende eeuw... ('s-Gravenhage, 1927).

(58) H. Kerkkamp, De voorgeschiedenis van een dorp (Rheden-Rozendaal, 1962), blz. 138.

(59) R. Wartena, Inventaris van het oude en nieuwe gasthuis te Zutphen 1380-1841 (Zutphen, 1979), blz. 63.

(60) 1742 Zuyrvelt: Wormingen, apeldoorn (N.G.N. XII (1948), blz. 25) wel eerder uit *Zu(i)dervelt; Suurbroek: Horst, doornspijk (G. Westerink, Doornspijk en Elburg (Assen, 1961), blz. 231) wel uit *Su(i)derbroek (vgl. de Suyderbroeken in het naast gelegen buurtschap Werfhorst, op dezelfde blz.); 1646/47 verpond. kohier Soeren weytien: Netterden, gendringen naar de eigenaar Soer; Zure(n)berg: Tuil, haaften wel van andere herkomst.

(61) Deventer Courant.

(62) Het toponiem Zoetendaal (huis en land: bennekom (A.W. Edelman -- Vlam en C.H. Edelman, Over belangrijk grondbezit te Bennekom in het verleden (1958), blz. 159); weiland: beuzekom; land: elst; huis: lienden) is buiten beschouwing gelaten, omdat deze naam eerder poëtisch/modieus dan bodembeschrijvend is. - Ook de Grote Soetenhorst, land en huis in laren, Gld. zal van andere herkomst zijn (Register Gelderse leenaktenboeken Z, deel IV, blz. 107). - Onduidelijk is de betekenis van het Zoetzand, boomgaard: beuzekom. Een persoonsnaam bevat 1387 Zuetenmaat, 1422 de Vrouzuetenmaat (Mr. A.P. van Schilfgaarde, Het archief van het Huis Keppel, deel II (Arnhem, 1975), blz. 27 en 48).

Utrecht:

de Zure maat, hooiland: baarn; de Zuurkamp: bunnik; de Zure maat: leusden; Zuremaat: werkhoven⁽⁶³⁾. Voorbeelden met zoet zijn mij niet bekend.

(63) Tenzij identiek met 1258 Suidermade (Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301, deel III, door F. Ketner ('s-Gravenhage, 1949), blz. 197. Vgl. ook R. Rentenaar, Mad en made in de toponymie van Westnederland, in: Naamkunde 4 (1972), nr. 3-4, blz. 300, die naast de vorm uit 1258 nog 1409 Zudermaet vermeldt. - Zuurbroek: woudenberg (R.E.P. de Beaufort en L.H. Jansen, Over geschiedenis en volksleven van Woudenberg ('s-Gravenhage, 1969), blz. 35) is identiek met Zuid(er)broek (Pott, blz. 504).

[p. 222]

Noordholland:

de Zuerynch: bergen⁽⁶⁴⁾; Zuurhem: harenkarspel⁽⁶⁵⁾; Zuurland: marken⁽⁶⁶⁾; Zuurkamp: st. maarten; de twee Zurings, 1740 De Suure, midden 17e eeuw De Suyeren, de suiren, twee stukken weiland: Oost-zaandam⁽⁶⁷⁾.

1629 (kopie) 't Zoetelandt⁽⁶⁸⁾, ca. 1640 't Zoete lant: Bergermeer: bergen⁽⁶⁹⁾; Zoetekamp, 1657 de Soete Camp⁽⁷⁰⁾, 1700 Soetekamp: Wimmenum, egmond-Binnen⁽⁷¹⁾; 1630 Kleine zoete kamp⁽⁷²⁾, 1657 de Cleyne Soetecamp: Wimmenum, egmond-Binnen⁽⁷³⁾; het Zoete kampje: Egmondermeer, egmond-Binnen; de Zoete wa(a)id: Wimmenumerpolder, egmond-Binnen⁽⁷⁴⁾; Zoete grond: limmen; Zoeteland: middelie; het Zoet: uitgeest; Zoetegrondjes: warmenhuizen⁽⁷⁵⁾.

(64) Drs. W.A. Fasel, Het stadsarchief van Alkmaar 1254-1815, II (z.pl., z.j.), Reg. 204 (Indices, blz. 286: Zuerynck).

(65) Niet uit te sluiten is *Zu(i)derhem.

(66) Jo Daan, Van Marken ende van Minne, in: M.V.N. 31 (1955), nr. 1-2, blz. 71, 72. Het perceel, ten zuidwesten van Moeniswerf, is volgens de zegslieden genoemd naar het zuurblad ‘zuring’ dat er groeide. Zuring is niet ongewoon op drassige grond.

(67) Dr. G.J. Boekenoogen, De Zaansche Volkstaal (Leiden, z.j.), kol. 1271. 1571 Suyrven: bergen (Drs. W.A. Fasel, Gemeentearchief Alkmaar. Verzamelinventaris I (z.pl., z.j.), Reg. nr. 313) waarschijnlijk uit *Zu(i)derven; vgl. de aangrenzende Suurvens(e)dijk, eerder Suydervensdijk (Th.P.H. Wortel, Het oude Bergen, in: De Speelwagen 9 (1954), nr. 2, blz. 44). Eveneens uit zuider: Suurmiede en Soeremiede: terschelling (Schönfeld, Veldnamen in Nederland, blz. 28). Zuureven: wieringen (J.C. Daan, Wieringer land en leven in de taal (Amsterdam, 1950), blz. 307): ‘Een hooggelegen stuk land van goede kwaliteit. Men is geneigd zuure op te vatten in de betekenis zuider, er ligt echter geen Noorderven in de omgeving’. Onduidelijk is de herkomst van Zuurhorsje, ook Zuur Rossie en Zuurpoot: oostzaan.

(68) Berger-Meers-Caerte (1917, kopie van 1629).

(69) J. Westenberg, Kennemer Dijkgeschiedenis (Amsterdam/Londen, 1974), kaartfoto 11.

(70) Fasel, Verzamelinventaris I, Reg. nr. 391.

(71) Idem, Reg. nr. 434.

(72) J.C. Kort, Repertorium op de lenen van de hofstede Egmond, 1270-1650, in: Ons Voorgeslacht 34 (1979), nr. 289, blz. 427.

(73) Fasel, Verzamelinventaris I, Reg. nr. 391.

(74) ‘Best weiland’ volgens de zegsman.

(75) Met aantekening ‘zachte grond’.

Zuidholland:

Zuurbal: Klinkerland, nieuwe tonge; 't Zuurland: oostvoor-

[p. 223]

ne⁽⁷⁶⁾; Soetemantje, bouwland, zand: Oude Oostdijk, goeree⁽⁷⁷⁾; de Zoeteman: maasdam; de Zoeteman, weiland, klei: mijnsherenland⁽⁷⁸⁾.

(76) Volgens de informant ‘een zeer nat stuk land’. Indien identiek met 1565 't Zuijderlant, 1696 Het Suerland (D.L. de Jong, Voorne, in: T.A.G. deel LX (1943), blz. 327) ten onrechte in deze kategorie opgenomen.

(77) Of moet zoet hier als ‘niet zout’ opgevat worden? Goeree heeft een zeer wisselende bodemgesteldheid, ondermeer door de toegepaste procedure van het uitmijnen en omzetten van bepaalde gronden. Op een aantal laaggelegen plaatsen (hoofdzakelijk in gebruik als weiland), waaronder gedeelten van de polder Oude Oostdijk komt zoutoverlast voor, o.a. ten gevolge van zoute kwel. Vgl. Ir. J. van der Linde, De bodemkundige verkenning van het eiland Goeree-Overflakkee (Wageningen, 1954). - Ook moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid van een FN Zoeteman (Soeteman). In het Nederlands Repertorium van Familienamen, X, Rotterdam. Met een inleiding van H. Buitenhuis (Assen/Amsterdam, 1976) is deze FN gerangschikt onder de FN met 100 of meer naamdragers (blz. 14: 111 naamdragers, waarbij niet inbegrepen de variant Soeteman met 84 naamdragers). In de Inleiding wordt gewezen op een migratiestroom van de Zuidhollandse eilanden naar Rotterdam.

(78) Grote delen van de Hoekse waard hebben een gunstige bodemgesteldheid voor zowel akkerbouw als weiland. Vgl. C. Hoekstra, De bodemgesteldheid van het ruilverkavelingsgebied Hoeksewaard-Noord (Bennekom, 1962), blz. 43-44 en bijlage 4 ‘Globale bodemgeschiktheidskaart voor akkerbouw’. - Vgl. ook het onder noot 77 opgemerkte over de FN Zoeteman. - Het ontbreken van voorbeelden van het vasteland van Zuidholland kan een gevolg zijn van het feit, dat uit dit gebied niet veel toponymisch materiaal beschikbaar is.

Zeeland:

Zuurmeet: domburg; 't Zure weitje: domburg; de Zure weie: koudekerke⁽⁷⁹⁾. Voorbeelden met zoet zijn mij niet bekend⁽⁸⁰⁾.

(79) De Veldnamen van Koudekerke (W.) (Middelburg, 1980), blz. 61, 70.

(80) Toponiemen die op zoet (vers) water in tegenstelling tot brak of zout water betrekking hebben, zijn niet opgenomen (vgl. noot 20). 1585 Zoetendael, 1619 Soetelande. 1655 Soetendale (Overloper Polder Walcheren nr. 168): Serooskerke zal genoemd zijn naar het Regulierenklooster Zoetendaal (vgl. Dr. Michael Schoengen, Monasticon Batavum, deel II (Amsterdam, 1941), blz. 172).

Noordbrabant:

De Zuremaai, zand met bossen: bergen op zoom; Het Soerlant: best⁽⁸¹⁾; de Zure (dial. de Zówwere), bouwland: boekel; (het) Zuur: chaam⁽⁸²⁾; 1448 zuerbeempt: eersel⁽⁸³⁾; 1669 't Suerbroek: Molenschot, gilze-rijen⁽⁸⁴⁾; Soerakkers: heze⁽⁸⁵⁾; Zoerentip: heze; de

(81) Bestse toponiemen. De oudste vermeldingen uit het verpondingsregister van Aerle, in: Campinia 9 (1979), nr. 35, blz. 129.

(82) Pott, blz. 508.

(83) J. Lindemans, Toponymische verschijnselen geografisch bewerkt, II (Brussel, 1946), blz. 31.

(84) Legger der verpondingen 1669.

(85) J. Paans, Oude wijk- en veldnamen in Heeze, in: Heeze, een heerlijkheid in Brabant (Heeze, 1963), blz. 104.

[p. 224]

Zoerwaaie(n): lage mierde⁽⁸⁶⁾; den Soerenbeemd: leende⁽⁸⁷⁾; de Zoerentip, ook gen. de Poel: leende⁽⁸⁸⁾; Zuurland: prinsenhage⁽⁸⁹⁾; Zuurmade: rozendaal⁽⁹⁰⁾; Zure weide: rozendaal⁽⁹¹⁾; Zure weide: rukfen⁽⁹²⁾; Zurepasweide: sambeek⁽⁹³⁾; 1543 zoerbeempt: st. michielsgestel⁽⁹⁴⁾; 18e eeuw (kopie) Soerbeemken: st. oedenrode⁽⁹⁵⁾; Zure weide: teteringen⁽⁹⁶⁾; Zure pes, begin 18e eeuw de soere pes, wei: Groeningen, vierlingsbeek⁽⁹⁷⁾; Zurepasweide, grasland: vierlingsbeek⁽⁹⁸⁾; Zuurhoek, ook Zure(n)hoek: Moerstraten, wouw⁽⁹⁹⁾; Zureheide: wouw⁽¹⁰⁰⁾; Zure made: wouw⁽¹⁰¹⁾; 1697 de Suer weyde: Klein Zundert: zundert⁽¹⁰²⁾; 1697 't Suerweyken: Achtmaal, zundert⁽¹⁰³⁾; 1697 het Suurveld: Wildert en Maerbergen: zundert⁽¹⁰⁴⁾.

(86) A.P. de Bont, Dialekt van Kempenland, deel III (Assen, 1969), blz. 47.

(87) W. Iven en T. van Gerwen, Lind dè is de sgonste plats. Natuur en landschap van Leende een oost-brabants dorp (z.pl., 1974), blz. 38.

(88) Idem, blz. 46. Het perceel wordt beschreven als ‘plaats waar afvoer van overtollig water stagneert’.

(89) Pott, blz. 508.

(90) J.B. van Loon, De plaatsnamen van Roosendaal - enkele aanvullingen’, in: Jb. Ghulden Roos 22 (1962), blz. 124: ‘Zuurmade: 1471 beemde inde zuermaat’.

(91) R. van Hasselt en A. Weijnen, De plaatsnamen van Roosendaal (Roosendaal, 1948), blz. 205: drie percelen weiland de Zureweide, in Kalsdonk?, Hulsdonk en Warberg. Op dezelfde blz. het weiland de Zuring, afgeleid van de fn Surinck.

(92) Pott, blz. 508.

(93) Lindemans, blz. 104.

(94) Lindemans, blz. 32.

(95) Th. Hoogbergen, Toponymie van Sintoedenrode (Nijmegen, 1959; onuitgegeven doctoraalscriptie), nr. 909: ‘een beemtken genaamt Soerbeemken’.

(96) C. Buiks, De meest voorkomende toponiemen te Teteringen, in: Mededelingen Hoge Heerlijkheid Oosterhout 3 (1979), nr. 1-2, blz. 94.

(97) J.N. Leget, 550 jaar Groeningen (z.pl., 1976²), blz. 112 en 110: een wei ‘genampt de soere pes, neffens Lauerins van Bergen neffens den dick’.

(98) Schönfeld, Veldnamen in Nederland, blz. 21.

(99) W.A. van Ham, Een onderzoek naar middeleeuws Moerstraten, in: dese heerlickheijt moerstraten (Wouw, 1977), blz. 61 beschrijft de Zurenhoek als ‘een schotelvormige laagte, (.) die vochtige, laaggelegen gronden van het heideontginningstype vertoont’ (voor bodemgesteldheid en ligging zie blz. 56 en 59).

(100) Pott, blz. 508. Voor de ligging zie: A. Delahaye, Het landgoed Wouwse plantage, in: Ste Gertrudis en het woud (Wouw, 1976), blz. 26.

(101) Pott, blz. 508. Oorspronkelijk van andere herkomst: 1509 zuyma, 1681 de suer ofter suijtmade (J.B. van Loon, Boe(y)-, baa(y)-, verwanten van bag-?, in: M.V.N. 40 (1964), nr. 1-2, blz. 124). - Voor de bodemgesteldheid van de Zure made(n) zie: M.F. van Oosten, Invloed van de bodemgesteldheid en de waterhuishouding op het agrarische landschap rondom Wouw (Wageningen, 1975), blz. 5 en 138: ‘in de beekdalen gelegen zeer natte gronden’.

(102) Pondboek Zundert 1697.

(103) Pondboek Zundert 1697.

(104) Pondboek Zundert 1697. Voor Soerendonk: maarheze, vgl. N.G.N. IX, blz. 109 en A.P. de Bont, Noordbrabantse etymologieën, in: M.V.N. 42 (1966), nr. 1, blz. 16. - In Sprundel, rukfen ligt Zurendonk (arch. Rukfen, Vpboek 1115). Soerendonk: valkenswaard is afgeleid van de pers. naam van Zorendonck (H.E.M. mélotte en J. Molemans, Noordbrab. pln. Monografie 1. Valkenswaard (z.pl., 1978), blz. 237. Vgl. ook 1447 land die Zorendonck: sint oedenrode (Hoogbergen, nr. 910) en 1843 Soerendonk: neer (L.).

[p. 225]

de Zoete (dial. de Zujte), bouwland: boekel⁽¹⁰⁵⁾; Zoetemeet: etten; het Zoete land, ook het Zoetland: ooien; Zoeteland, schaarbosje: Haink, rozendaal⁽¹⁰⁶⁾; Zoetenveld: Hulsdonk, rozendaal⁽¹⁰⁷⁾; den hooge Zuujte, wei- en bouwland: tongelre⁽¹⁰⁸⁾; (in) de Zuujte: wintelre⁽¹⁰⁹⁾; Zoetepas en Zoetepasweide, grasland: vierlingsbeek⁽¹¹⁰⁾; de Zoete Pes: Groeningen, vierlingsbeek⁽¹¹¹⁾; het Soete Lant: Sundert-Hertogh, zundert⁽¹¹²⁾.

(105) Vormt een paartje met het ernaast gelegen perceel de Zure.

(106) Van Hasselt -- Weijnen, blz. 204. - J.B. van Loon, Ghulden Roos, blz. 124.

(107) Van Hasselt -- Weijnen, blz. 205. Zou ook een pers. naam Zoete kunnen bevatten. Voor de Zoeteweide (Soeteweg?) in Rozendaal, vgl. A. Weijnen, Klankhistorische discrepantie tussen dialect en toponiemen, in: M.V.N. 39 (1963), nr. 1, blz. 152.

(108) De Bont, Dialekt van Kempenland III, blz. 224.

(109) Idem.

(110) Schönfeld, Veldnamen, blz. 21. De Zoetepasweide vormt een paartje met de Zurepasweide. De Zoetepas is vermoedelijk identiek met de zoete Pes in Groeningen, Vierlingsbeek.

(111) Vormt een paartje met de zure Pes (Leget, blz. 112: ‘de zoete en zure Pes’).

(112) Prof. Mr. H. van der Hoeven, Bijdragen tot de kennis der geschiedenis van Zundert en Wernhout (Zundert, 1920), blz. 400. - Voor de Zoetendaal: wanrooi vgl. noot 62. In het noordwesten van Brabant is zout als eerste element niet ongewoon in veldnamen. In dit gebied is zoute veengrond afgegraven. Het verzamelde materiaal wijst niet in de richting van een toponymische oppositie zoet/zout (alleen in Rozendaal vond ik zuur, zoet en zout naast elkaar, vooropgesteld dat zoet hier inderdaad op de bodemgesteldheid slaat (zout in Zoute made, Van Hasselt -- Weijnen, blz. 205). Vgl. voor het betreffende gebied b.v. W.A. van Ham, Inventaris van de archieven van de Raad en de Rekenkamer van de Markiezen van Bergen op Zoom ('s-Hertogenbosch, 1980), 1e stuk, blz. 29; 2e stuk, blz. 273: 17e eeuw ‘de Made of Zoute weiden onder Ossendrecht’ en 3e stuk, blz. 561: ‘2 gemeten zoute weiden te Hoogerheide’ en ‘zoute maden (.) onder Ossendrecht en Hoogerheide’. Vgl. ook A.A. Beekman, Het dijk- en waterschapsrecht in Nederland vóór 1795, II ('s-Gravenhage, 1907), blz. 1855: zout ‘aan de buitenzijde van den dijk’ (b.v. zoute moeren) tegenover zoet of vers ‘aan de binnenzijde van den dijk’ in het gebied van de zg. benedenrivieren.

Limburg⁽¹¹³⁾:

1842 soeren kamp: Heien, bergen; 1842 soereweijde, soer weijtjens: Heien, bergen⁽¹¹⁴⁾; 1840 de zoerbeemden: Maarland, eisden; de

(113) De namen voorzien van de jaartallen 1840, 1841, 1842 en 1843 zijn afkomstig uit de veldnamenverzameling die is aangelegd door Drs. Alph. Houben S.J., als bibliothecaris verbonden aan het Rijksarchief in Limburg (Maastricht). Deze namen zijn geëxcerpeerd uit de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels van de Limburgse gemeenten.

(114) Vgl. Soer Weytjen op kaart 7 behorende bij J. Schelling, Een bodemkartering van Noord-Limburg ('s-Gravenhage, 1951). Schelling wijst erop (blz. 53) dat de naam Soer Weytjen in overeenstemming is met de plaatselijke situatie (uiterwaardkleigrond met wateroverlast).

[p. 226]

Zoeren Drees: gronsveld⁽¹¹⁵⁾; 1840 zoerbeemden, aan de zoerebeemden: Vruschenbroek, heerlen; Zoere: roerstreek⁽¹¹⁶⁾; Soure weide, grasland: susteren; 1841 in de zuur bemden: Stokhem, wijlre⁽¹¹⁷⁾.

1842 de zoete weide: Elsteren, bergen; 1785 de soete Bemden: maasniel⁽¹¹⁸⁾; Zeute Binnede: vaals⁽¹¹⁹⁾; 1841 zoete beemden: Wolfhaag, vaals.

Bij de bestudering van bovenstaande verzameling moet er rekening mee worden gehouden, dat niet van alle provincies even veel toponymische informatie beschikbaar is (het vasteland van Zuidholland en de provincie Utrecht horen tot de gebieden waarvan het toponymisch materiaal betrekkelijk schaars is).

Uit het verzamelde blijkt dat een toponymische oppositie zuur/zoet in grote delen van ons land aanwijsbaar is, met name in het Gelderse rivierengebied, Noordbrabant en Limburg. Het duidelijkst wordt de oppositie zichtbaar in de toponymische paartjes de Zoete en de Zure (bouwland in Boekel), de Zoete pes en de Zure pes (Groeningen, Vierlingsbeek) en de Zoetepasweide en de Zurepasweide (grasland in Vierlingsbeek).

Het ligt voor de hand bij het vaststellen van de betekenis van zuur in relatie tot zoet in toponiemen uit te gaan van de graslandsituatie:

(115) Groéselder Diksjenèr. Woordenboek van het Gronsvelds dialekt door Gillis Jaspers in samenwerking met de werkgroep G.D. (Gronsveld, 1979), blz. 589: ‘open plek in het bos, waar (.) slechts gras groeit’.

(116) J. Kempkens, Oude veld- en plaatsnamen, in: Roerstreek 7 (1975), blz. 130: ‘natte grond’ zonder nadere lokalisering.

(117) 1842 de soerbemdens, 1842 soorbemden, kad.krt 1941 de soerbemden: maasbree en 1842 soorven, kad.krt 1941 soerven: maasbree wellicht niet bij zoer/zoor ‘zuur’ (vgl. kaart 11 bij Anko, aflevering 2; Maasbree ligt juist op zoer-gebied). De terreinen die allebei plaatselijk zeer drassig zijn, staan in de volksmond bekend als Saorbaeng en 't Saor (opgave afdeling Openbare werken van de gemeente Maasbree). Het lijkt voor de hand te liggen te denken aan zaar, vgl. Zaarbroek: Blerik, maasbree; het Zaar, ook 't Soör, moeras met veel riet/weiland: grubbenvorst; 't Saar: Amerika, horst; Soar, moerassig stuk grond: meerlo (Maandblad Vraagteken nr. 4. 1968); Saor, lage veengrond: Geisteren, wansum. De Bont verklaart zaar als ‘zegge’ (Dialekt van Kempenland III, blz. 43 met verwijzing naar deel II (Assen, 1962), blz. 43). - WBD, aflev. 2, blz. 195 geeft saar ‘lage wei’ (opgave voor Mierlo).

(118) Op kaart gebaseerd op gegevens uit 1771 en 1785.

(119) Binnede is een normale klankontwikkeling van beemden. Zie b.v. Lindemans, blz. 23vv. en Dialektatlas van Belgisch Limburg en Zuid Nederland (RND) 8 (Antwerpen, 1962), blz. 601.

[p. 227]

‘drassig, met zuur gras begroeid’ staat hier tegenover ‘(niet drassig), met zoet gras begroeid’. Namen als de Zoere weide (laag, drassig weiland in Losser) en de Zoete wa(a)id (‘best weiland’ in Egmondbinnen) kunnen deze oppositie illustreren.

Van daaruit zal zich een betekenis ‘drassig’, ook wel ‘onvruchtbaar’ tegenover ‘vruchtbaar’ bij bouwland ontwikkeld hebben; vgl. namen als de Zoetakkers (Donderen, Vries), het Zure kampje (bouwland in Lunteren, Ede) en de reeds genoemde bouwlandnamen de Zure en de Zoete (Boekel)⁽¹²⁰⁾.

De enigszins op zichzelf staande betekenisvariant ‘moeilijk te bewerken’/‘makkelijk te bewerken’ (vgl. het dialektmateriaal van Zeeland en Vlaanderen) lijkt toponymisch slechts tot uitdrukking te komen in de Zoete grondjes, ‘zachte grond’ in Warmenhuizen.

Het is duidelijk dat zich overal waar de bodemgesteldheid daartoe aanleiding gaf een toponymische oppositie zuur/zoet heeft kunnen ontwikkelen. Een meer gedetailleerd onderzoek van de percelen waarop de verzamelde namen betrekking hebben zou de verschillende betekenisvarianten van zuur en zoet nog nader kunnen belichten.

Amsterdam.

Loes H. Maas

(120) Zoet ‘vruchtbaar’ is in dialekten en toponiemen vaker geattesteerd dan zuur ‘onvruchtbaar’ (dit laatste slechts in het WVD, vgl. noot 17). De bodemkundige informatie is wat tegenstrijdig waar het zuur betreft. Van der Boon Mesch noemt de zure gronden onvruchtbaar en ongeschikt voor zowel goede grassen als graangewassen. Volgens de onderzoekingen van Ir. van Diepen aan de Maaskant waren de zure gronden zeer ongeschikt voor grasland, maar werd de opbrengst van de verbouwde gewassen niet noemenswaard door de zure grond beïnvloed.