Naamkunde. Jaargang 12

[p. 195]

Bremerhaven en Wilhelmshaven versus Friedrichshafen en Ludwigshafen

De namen van de eerste twee der bovengenoemde Duitse steden worden door Nederlandse schrijvers herhaaldelijk abusievelijk gespeld als ‘Bremerhafen’ en ‘Wilhelmshafen’⁽¹⁾. Omdat deze - begrijpelijke - vergissing zo vaak voorkomt, loont het wel de moeite, het historisch en actueel kader van deze namen vast te stellen.

Beide steden zijn van jonge datum. De eerste is in 1827 gesticht aan de monding van de Geeste in de Wezer, als voorhaven van de Hanzestad Bremen⁽²⁾; de tweede ontstond in 1853 als Pruisische oorlogshaven en werd genoemd naar de toen regerende koning, later keizer, Wilhelm I⁽³⁾. In de vormgeving van de namen (-haven, niet Hoogduits -hafen) leeft het respect voor de lokale Nederduitse traditie. De Hanzesteden Hamburg, Bremen en Lübeck hadden in die jaren nog een zelfstandiger staatkundige positie dan in de huidige structuur van de Duitse Bondsrepubliek⁽⁴⁾. In de Duitse kuststreek langs de Noordzee - in het Hoogduits die Waterkant genoemd!⁽⁵⁾ - paste niet -hafen, maar -haven, welke vorm trouwens al vastlag in de naam van de veel oudere Hamburgse voorhaven Cuxhaven⁽⁶⁾. Langs de Nederlandse kust kennen wij dit naamtype al uit de Middeleeuwen: Brouwershaven, a. 1285⁽⁷⁾; Simonshaven, 14e eeuw⁽⁸⁾; Delfs-

(1) Zo onlangs in het programma van de Heemkundige Studiedagen 1981, ingeniet in Brabants Heem 33 (1981), hier zelfs in Duitse context.

(2) W. Sturmfels und H. Bischof, Unsere Ortsnamen (Bonn, 1961³), p. 42 en 267.

(3) W. Sturmfels und H. Bischof, o.c., p. 268.

(4) De in de Hitlertijd verloren gegane zelfstandigheid van Lübeck werd na de tweede wereldoorlog niet hersteld; G. Taddey, Lexikon der deutschen Geschichte (Stuttgart, 1977), p. 740.

(5) I. van Gelderen, Duits Woordenboek, I, Duits-Nederlands (Groningen, 1969¹⁴), p. 905.

(6) Bij Fries kuug ‘koog, kaag’; a. 1700 Koogshaven; zie W. Sturmfels, o.c., p. 54.

(7) Ontstaan in 1285; in 1288 tolvrijheid voor de schepen in Brabant; stapelplaats voor het Delfts bier, dat naar Zeeland en Vlaanderen werd verscheept, vandaar de naam; zie J. de Vries, Woordenboek der Noord- en Zuidnederlandse Plaatsnamen (Utrecht-Antwerpen, 1960), p. 38. Voor de vorm van de naam kan men de Amsterdamse Brouwersgracht, Brouwerssteeg, Brouwersstraat vergelijken, die hun naam kregen naar de vele brouwerijen, die hier in de 16e en 17e eeuw waren gevestigd; vgl. J.A. Wiersma, De naam van onze straat (Amsterdam, 1977), p. 36.

(8) In 1305 kreeg Symon van Markenburgh († 1331) octrooi voor de bedijkingen, waardoor de polder Simonshaven ontstond. Bij het spui op de Bernisse kwam de nederzetting Simonshaven op, ook Simonshamme geheten (deze laatste vorm kon zich niet handhaven). Anno 1431 Heer Simonshaven, Her Simonshaven; zie J.L. van der Gouw, De Ring van Putten (diss. Leiden 1967, 's-Gravenhage, 1967), p. 30-31 en 220 e.v. Van der Aa, die de door van der Gouw gepubliceerde stukken kennelijk niet ter beschikking had, zegt dat ‘sommigen meenen, dat het zijnen naam ontleent aan den eersten bedijker, welke Simon zal geheeten hebben’. Die ‘sommigen’ hebben dus gelijk; maar Van der Aa meent verder: ‘Meer waarschijnlijk is echter de volgende naamsoorsprong: Graaf Willem I werd op zijne vlucht, in het jaar 1203, door Simon, den veerman der haven, in eene boot naar Zeeland overgebracht, voor welke daad de Graaf den veerman naderhand, bij zijne terugkomst, met den titel van Heer Simon begiftigde (met bijbehorend land); A.J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, dl. X (Gorinchem, 1847). p. 387.

[p. 196]

haven, kort na 1389⁽⁹⁾; Broekerhaven, in of kort na 1449⁽¹⁰⁾. Erg productief is het type op het continent niet geweest, zulks in tegenstelling tot Skandinavië⁽¹¹⁾. In Schotland en Engeland is de dichtheid ook matig Stonehaven (Z. Aberdeen), sinds 1629 geattesteerd⁽¹²⁾; Newhaven, haven van Edinburg, ± 1500 gesticht⁽¹³⁾; Whitehaven (Cumberland), s. 12 Withofhavene⁽¹⁴⁾; Milford Haven (Pembroke)⁽¹⁵⁾;

(9) Opgekomen bij de sluizen tussen Delftse Schie en Maas. Het octrooi voor het graven van de voor Delft zeer belangrijke verbinding werd op 8 sept. 1389 gegeven; in 1399 volgde toestemming het vaarwater te verbreden. Vgl. A.A. Beekman, De Wateren van Nederland ('s-Gravenhage, 1948), p. 34. De naam van de moederstad luidde toen nog Delf. In 1416 wordt een kapel van St. Antonius Abt gesticht, in 1506 verheven tot parochiekerk; zie H.J. Kok, Proeve van een onderzoek van de patrocinia in het Middeleeuwse bisdom Utrecht (diss. Amsterdam 1958, Assen, 1958), p. 206.

(10) In zijn monografie Noordhollandse Plaatsnamen (Amsterdam, 1951), p. 44 schrijft G. Karsten doodleuk: ‘Tot de gemeente behoort het gehucht Broekerhaven dat gezien zijn ligging in de nabijheid van Grootebroek en Lutjebroek zonder meer duidelijk is’. A.J. van der Aa, o.c., dl. II (1840), p. 760, biedt ons meer houvast: de plaats is ontstaan bij een haven die in of even na 1449 gegraven is door de ingezetenen van Grootebroek en Bovenkarspel, onder veel tegenstand van de voor concurrentie beduchte koopstad Enkhuizen.

(11) Deens -havn, ook op de Faer-Öer (Torshavn, Vestmanshavn) en in Groenland (Godhavn); Noors -havn (Skudeneshavn); IJslands -höfn (Raufarhöfn, þórshöfn, Höfn); Zweeds -hamn (Simrishamn, Nynäshamn, Hargshamn), verfinst tot -hamina (Maarianhamina, Hamina).

(12) 1629 Steanhyve, ON. steinn höfn ‘stony haven’. J.B. Johnston, Place-names of Scotland (London, 1934³, Repr. 1970), p. 301.

(13) Anno 1510 Edinb. Chart. ‘The new haven lately made by the said king, James IV.; a. 1536 The New Havin; J.B. Johnston, o.c., p. 262.

(14) ‘haven bij het witte voorgebergte’, E. Ekwall, The Concise Oxford Dictionary of English Place-Names (Oxford, 1960⁴, Repr. 1977), p. 514.

(15) Anno 1191 de Milverdico portu, a. 1207 Mellferth, a. 1293 Muleford, a. 1394 Milford Haven. De naam slaat oorspronkelijk op de wijde riviermond; de stad is jong. De Welse naam is Aberdaugleddyf ‘mouth of the [two] rivers Cleddyf’, 15e Aber Dav Gleddef; W.F.H. Nicolaisen, M. Gelling en M. Richards, The Names of Towns and Cities in Britain (London, 1970), p. 135. Dit Keltisch aber ‘riviermond, estuarium’ lijkt ook de matrix te zijn van de Ierse namen Sheep Haven, een baai aan de kust van Donegal, en de -harbour-namen Waterford Harbour en Cork Harbour, die de baaien vóór Waterford resp. Cork aanduiden.

[p. 197]

Keyhaven (Hampshire), ‘koe-haven’, ± 1170⁽¹⁶⁾; Fleet Haven (Lincolnshire)⁽¹⁷⁾; Newhaven (Sussex) na 1204⁽¹⁸⁾, dat furore maakte als vernoemingsnaam: Newhaven in Connecticut⁽¹⁹⁾ en Newhaven in de Kaapkolonie⁽²⁰⁾. Grand Haven en South Haven, beide aan het Michiganmeer, resp. ten N. en ten Z. van de stad Holland, danken hun naam waarschijnlijk aan Nederlandse invloed⁽²¹⁾. In het Engels werd het appellatief haven vrijwel teruggedrongen tot het gebruik in overdrachtelijke betekenis (‘veilige haven’)⁽²²⁾; het moest plaatsmaken voor het Normandische harbour (met dezelfde etymologie als ons

(16) Ca. 1170 Kihavene, a. 1220 Kyhaven: ‘harbour where cows were shipped’; E. Ekwall, o.c., p. 274.

(17) A.H. Smith, English Place-Name Elements (Cambridge, 1956), dl. 1, p. 214.

(18) De oude naam was a. 1121 Mechingas, a. 1204 Mecinges; E. Ekwall, o.c., p. 340.

(19) Eerste vermelding a. 1640. Sommige kolonisten kwamen uit het Engelse Newhaven aan het Kanaal; G.R. Stewart, American Place-Names (New York, 1970), p. 326.

(20) A.A. Vorsterman van Oyen en J.F. van Maanen, Algemeen Woordenboek der Aardrijkskunde (Rotterdam, 1903³), p. 701.

(21) Dit Holland werd door Nederlandse immigranten gesticht in 1847; zie G.R. Stewart, o.c., p. 208. Stewart neemt aan, dat de concentratie van namen met het element Great in de staten New York en New Jersey ontstaan is door substitutie van ndl. Groot (ibidem, p. 188-189); dit levert een parallel voor de beide genoemde namen op -haven, ontstaan in de 19e eeuw, toen -haven in Engelse plaatsnamen al niet meer productief was. Wellicht is het ook niet toevallig, dat de nederzetting op King William Island, in de Canadese Poolzee, genoemd naar de Nederlandse stadhouder-koning Willem III, Gjaa Haven heet, terwijl voor de ‘hoofdplaatsen’ op andere eilanden in dit gebied -harbour regel is (Banks Island: Sachs Harbour; Baffin Island: Lake Harbour; aan de kust van Labrador: Battle Harbour). Omdat hoefen vrij laat in het OE optreedt, wordt het door sommigen voor een leenwoord uit het ON gehouden; zie A.H. Smith, o.c., p. 214.

(22) K. ten Bruggencate, Engels Woordenboek (Groningen, 1974¹⁸), p. 316, geeft (veilige) haven. - G.R. Stewart, o.c., p. 326 stelt, dat jongere plaatsen in de Verenigde Staten die de naam Newhaven dragen vernoemd moeten zijn naar Newhaven in Connecticut (a. 1640), ‘haven in the sense of “harbor” having become obsolete’. Voor het gebruik in overdrachtelijke zin in het moderne Engels vergelijke men tax haven ‘belastingparadijs’ naast free port ‘vrijhaven’.

[p. 198]

woord herberg)⁽²³⁾ en het Franse port⁽²⁴⁾, dat we vooral in de koloniale naamgeving aantreffen.

In Nederland herleeft het type op -haven als naam voor nederzettingen, in deze eeuw ontstaan bij werkhavens van grote inpolderingen: Ketelhaven, aan het Keteldiep bij Kampen; Lelystadhaven, kiemcel van het nabijgelegen Lelystad in de polder Oost-Flevoland⁽²⁵⁾. Zeer recent is de naam Almere-Haven, voor de gereedgekomen Zuidelijke voorstad van de in aanbouw zijnde Amsterdamse satellietstad Almere.

Bremerhaven en Wilhelmshaven behoren tot verschillende subtypen van de namen op -haven. In het eerste wordt het appellatief haven nader bepaald door de naam van de stad, waarvan de nieuwe stichting de voorhaven is; in het tweede fungeert de naam van de stichter als determinant.

Bremerhaven heeft parallellen in ons Delfshaven en Broekerhaven (Broek = Grootebroek), verder o.a. in Rødbyhavn op Lolland en Klińtehamn op Gotland. Wilhelmshaven is zeker niet een voortzetting van ons middeleeuwse Simonshaven. Simon van Markenburg was wel een ‘Heer’, maar geen vorstelijk persoon. Wilhelmshaven hoort tot de naamgevingen door Duitse vorsten, die vooral in de 19e eeuw (de Gründerzeit!) als nieuwe Alexanders hun roem trachtten te vereeuwigen in de naam van onder hun regering gestichte of door hen herdoopte steden⁽²⁶⁾. De ‘trendsetter’ lijkt hierbij Christiaan IV van

(23) The Concise Oxford Dictionary of Current English, Adapted by H.W. Fowler and F.G. Fowler (Oxford, 1914⁴), p. 376. Het woord komt op het vasteland voor in de naam van de Normandische havenstad Le Havre, sinds de 16e eeuw zo genoemd; oorspronkelijk droeg de stad de naam van Ville-Françoise, naar de stichter koning Frans I (a. 1517). Het woord ‘Harbour’ komt in plaatsnamen vooral aan de Canadese Oostkust en de daarvóór liggende eilanden voor, zeker onder Franse invloed; in het Z. van het eiland Newfoundland verschijnt zelfs de Romaanse volgorde der samenstellende delen: Harbour Breton; Harbour Grace (Le Havre in Normandië is verkort uit Le Havre de Grâce, vgl. A. Dauzat, Les Noms de Lieux. Origine et Évolution (Paris, 1932), p. 37.

(24) Port kan teruggaan op Lat. portus ‘haven’, maar ook op porta ‘poort, stad’. Het komt in het OE al in beide betekenissen voor; zie E. Ekwall, o.c., p. 371.

(25) De bij de werkhaven gebouwde woningen droegen aanvankelijk de weidse naam Lelystad; toen er in de nabijheid in de polder een stad werd gebouwd, kreeg deze de naam Lelystad, terwijl de ‘oude’ nederzetting met Lelystadhaven werd aangeduid.

(26) Het gaat hierbij uiteraard niet alleen om namen op -haven; tot dezelfde namengolf horen Fredrikstad, Kristiansand en Kristiansund in Noorwegen, Christiansfeld, Fredericia en Frederiksvaerk in Denemarken, Karlstad, Kristianstad en Katrineholm in Zweden en vele andere, ook in Engeland en op het vasteland. In Nederland en België zijn weinig voorbeelden; onze vorsten zijn niet zo breed gaan zitten: Willemstad, Leopoldsburg.

[p. 199]

Denemarken te zijn geweest, die in 1618, op het eiland Amager, tegenover Kopenhagen (± 1050 Havn, s. 1231 Kiopmanhafn, ‘haven der kooplieden’) een nieuwe stad Christianhavn liet aanleggen, thans een wijk van de hoofdstad⁽²⁷⁾. Zijn voorbeeld vond in Skandinavië eeuwenlang navolging: Kristinehamn, a. 1642, aan het Vänermeer⁽²⁸⁾; Karlshamn, a. 1666, aan de Zweedse Oostkust⁽²⁹⁾; Frederikshavn, a. 1818, in Jutland⁽³⁰⁾; Oskarshamn, a. 1856, aan de Zweedse Oostkust⁽³¹⁾; Mariehamn, a. 1861, hoofdplaats van het eiland Åland⁽³²⁾.

In Duitsland herdoopte Friedrich von Württemberg, korte tijd daarvoor door de gunst van Napoleon van groothertog tot koning gepromoveerd, in 1811 de plaats Buchhorn aan het Bodenmeer tot Friedrichshafen, na de aanleg van een haven aldaar⁽³³⁾. Maar ook Baden grenst aan dit meer, zodat na enig nadenken de hier regerende groothertog Ludwig in 1826 een haven aanlegde in Sernatingen, en het stadje de naam Ludwigshafen gaf⁽³⁴⁾. Dezelfde naam kreeg de in 1843 tegenover Mannheim gestichte vrijhaven, naar koning Ludwig van Beieren, waartoe destijds de Palts behoorde⁽³⁵⁾.

Het is duidelijk, dat de Nederduitse namen Cuxhaven, Bremerhaven en Wilhelmshaven onder sterke druk gestaan hebben van de zijde van de Pruisische ambtenarij, die-ofschoon zelf voor het leeuwedeel van Nederduitse afkomst (of juist uit gêne daarvoor!)-er een eer in stelde, de Hoogduitse taal op alle gebieden van het openbare leven ingang te doen vinden. Zo viel Heiligenhafen, ± 1250 gesticht aan de

(27) Denemarken. Reisgidsen voor het Buitenland, nr. 33 (Den Haag, A.N.W.B., 1972), p. 42-43.

(28) Daarvoor Bro, Brohamn; Nordisk Familjebok, Konversationslexikon (Stockholm, 1904 e.v.), dl. 14 (1911), p. 1432.

(29) Daarvoor Bokull, Bodekull, door Karel X Gustaaf kort na de vrede van Roskilde tot stad verheven; Nordisk Familjebok, dl. 13 (1910), p. 1076-1077.

(30) Daarvoor Fladstrand; Denemarken, Reisgidsen voor het Buitenland, nr. 33 (Den Haag, A.N.W.B., 1972), p. 102.

(31) Oude naam: Döderhultsvik; Nordisk Familjebok, dl. 20 (1914), p. 1021.

(32) Nordisk Familjebok 17 (1912), p. 959. De naam van de stad is verfinst tot Maarianhamina.

(33) W. Sturmfels und H. Bischof, Unsere Ortsnamen (Bonn, 1961³), p. 84.

(34) Ibidem, p. 154.

(35) Ibidem, p. 154.

[p. 200]

Oostzeekust⁽³⁶⁾, ondanks de nabijheid van Lübeck, aan hun ijver ten offer, evenals Osnabrugge > Osnabrück, Emmerik > Emmerich, Kaldenkerken > Kaldenkirchen en talloze andere plaatsnamen. Des te minder reden is er voor Nederlandse schrijvers ‘hypercorrecte’, niet bestaande Hoogduitse vormen te gebruiken. De val staat wijd open: in tegenstelling tot de Zuidduitse steden, wier namen op -hafen uitgaan, liggen Wilhelmshaven, Bremerhaven en Cuxhaven buiten de grote verkeersroutes en hebben zij geen of nauwelijks toeristische betekenis; bovendien is het Duitse appellatief Hafen algemeen bekend.

Utrecht.

Jan Huisman

(36) Gesticht door de graven van Schauenburg, kreeg nog in de 13e eeuw Lübecks recht, dat in 1305 bevestigd werd. Als stad vermeld in 1262; zie Meyers Enzyklopädisches Lexikon (Mannheim, 1974⁹), Bd. 11, p. 615 en Brockhaus Enzyklopädie (Wiesbaden, 1969¹⁷), Bd. 8, p. 305. Niet bij A. Bach, Deutsche Namenkunde. De naamgeving is niet duidelijk; men kan denken aan het Allerheiligenfeest (helaas is de datum van de stichtingsakte niet bekend), of aan een middelnederduits *tô den hêlegen haven (‘gezegende, behouden haven’). In het laatste geval is er een semasiologische parallel in Porto Santo, op het gelijknamige eiland (46 km van Madeira), dat zo genoemd werd door Zarco, de eerste gouverneur van Madeira, die in een zware storm was afgedreven en op dit onbekende eiland behouden landde; zie Portugal, Madeira, Azores. Hachette World Guides (Paris, 1956), p. 408. De vermelding bij A. Huizinga, Internationaal Aardrijkskundig Woordenboek (Amsterdam, 1958), p. 976: ‘Porto Santo, Stad op het Portugese eiland Madeira’ moet op een vergissing berusten.