Naamkunde. Jaargang 12

[p. 121]

Twee hydroniemen als toponiemen

1. De naam Wespelaar.

In de gepubliceerde oorkondenboeken van de Antwerpse St.-Michiels- en de Hemiksemse St.-Bernardsabdij komt de naam van het eertijds aan de oude weg Mechelen-Leuven gelegen Brabantse dorp Wespelaar met de volgende vormen voor: 1154 Wispelar, Wispelaer (copie), 1269 Wispelaer (cop)⁽¹⁾, 1237 Wisplart (orig.), 1238 7 × Wisplar, Wisplaar, Wesplar (or.), 1242 Wisplar (or.), 1244 2 × Wisplar (or.), 1245 5 × Wisplar (or.), 1248 2× Wesplar (or.), 1250 Wisplar (or.), 1260 Wespelar (or.), 1267 Wisplar (or.), 1275 Wispelaar, Wispelar (cop.), Wispellar (or.), 1276 Wispellaer (or.), 1282 Wispellaer (or.)⁽²⁾.

Wat de etymologie van de naam betreft, ging A. Carnoy aanvankelijk uit van een grondbetekenis *wis-apa (= weidebeek)⁽³⁾; later zag hij echter daarvan af en sloot hij zich aan bij de mening van J. Mansion, die een samenstelling met Mnl. wisp (= bundel, takje groen) postuleerde⁽⁴⁾. Ondanks de eensgezindheid van zijn twee voorgangers heeft M. Gysseling⁽⁵⁾ de door Mansion voorgestelde etymologie in zijn Toponymisch Woordenboek niet overgenomen. Hij laat de naam onverklaard. Van taalkundige kant is in feite niet veel in te brengen tegen de oplossing van Mansion. Semantisch zijn er tal van analogische samenstellingen met -laar te vinden waar het bepalende bestanddeel een plant- of boomnaam bevat: Mespelare, Aspelare, Vorselaar, Berkelaer, Herlaar enz.

Toch meen ik om redenen van taalkundige, naamkundige en hydrografische aard dat de aanvankelijke intuïtie van Carnoy (*wisa-apa) de voorkeur verdient.

(1) J. Goetschalckx, Oorkondenboek der Witheerenabdij van S.-Michiels te Antwerpen I (Ekeren, 1909), nrs. 11, 12, 181.

(2) J. Goetschalckx en B. Van Doninck, Oorkondenboek der abdij van St-Bernaards aan de Schelde (Antwerpen, 1926), nrs. 16, 17, 20-27, 38, 49-50, 80-86, 121, 122, 131, 237, 274, 333, 334, 348, 450.

(3) A. Carnoy, De plaatsnamen van de Brusselsche omgeving, in: Verslagen en Meded. v.d. Kon. Vl. Academie, (1925), p. 17.

(4) J. Mansion, De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche plaatsnamen (Brussel, 1935), p. 180. - A. Carnoy, Origines des noms des communes de Belgique (2 dln.) (Leuven, 1949), p. 745.

(5) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek, s.v.

[p. 122]

BELANGRIJKSTE WATERLOPEN BIJ WESPELAAR
NAAR DE MILITAIRE KAART VAN 1868. BLAD XXIV

[p. 123]

1) Er is vooreerst de naamkundige vaststelling dat het door Mansion voorgestelde wisp (= takje) in de toponymie een hapax is, terwijl wese (= weide) en -apa (= water) herhaaldelijk voorkomen. Men denke in dit verband aan Weesp in N.-Holland, Wezep in Gelderland en Drente, Wezepe in Overijsel, Wespes in Henegouwen, de Wispe bij Hannover en de Wiseppe bij Sedan⁽⁶⁾.

2) Ook klankhistorisch is de apa-etymologie goed te rechtvaardigen. Men zou kunnen tegenwerpen dat van het (veronderstelde) oorspronkelijke vocalisme in *wisa-apa nog restanten zouden moeten te zien zijn, wat blijkens de boven opgegeven attestaties nauwelijks het geval is: 3/4 van de excerpten geven vormen zonder voegvocaal (Wisplar) te zien, de vormen met -elar zijn vaak jonger of copieën. Deze bezwaren zijn echter te weerleggen:

a)	te oordelen naar het materiaal bij Dittmaier is een vroege syncope van onbeklemtoonde syllaben (*wisapa>weespe) vooral westelijk. Men vergelijke b.v. Gemp (St.-Joris-Winge) met Gennep in Limburg en Noord-Brabant, Wanneper Veen met de beeknaam Wamp in Arendonk enz.^(7)
b)	de syncope van de auslautende e van -ape/-apa is een niet ongewoon verschijnsel bij de vorming van ‘wortelcomposita’: 1170 Kerchem; 1065 Kircheim; 1119 Kerchovio (<kerke); 1134 Meltbruch (<melde); 1219 Eclo (<eke); 974 Buocholt (<boke)^(8).
c)	Aangezien *wisa een korte vocaal in open lettergreep bevat, moest het normaal evolueren tot wēse (vgl. de toponiemen Wezel, Weesp e.a.). Het i-vocalisme van Wisplar zou er dan op wijzen dat de positie in open lettergreep in deze naam reeds in het Oudnederlands (vóór ca. 1100) ongedaan was gemaakt. De lange samenstelling met -laar zal daaraan niet vreemd zijn geweest. Het is een welbekend feit uit de historische grammatica dat hetzelfde woord een andere evolutie kan doorlopen naargelang het als simplex of in een samenstelling voorkomt (vgl. lijk en lichaam). Het is eveneens mogelijk, maar wegens de veelvuldige oude i-vormen minder waarschijnlijk, dat de aanvankelijke lange ē in een theoretisch mogelijk *Weesplaar onder invloed van een

(6) H. Dittmaier, Das apa-Problem (Leuven, 1955), p. 24.

(7) Dittmaier, passim. Enkele apa-etymologieën van Dittmaier zullen op dit punt moeten herzien worden (b.v. Wilp bij Deventer; ook Gorp in N.-Brabant is m.i. geen apa-naam wegens het ontbreken van de auslaut-e in de oudste attestaties). Gelijkaardige syncoperingsverschillen zijn waarschijnlijk te vinden bij het ithi-suffix (oostelijk Eket tegenover westelijk Eekt) e.d.m.

(8) Mansion, s.v.; eik en beuk komen ook wel als i-stammen voor.

[p. 124]

	zware consonantcluster werd verkort tot i (men vergelijke in het naburige Tildonk de waternaam Lips<Leeps).
d)	De realisatie van i als e (Wisplar > Wespelaar) is normaal voor het Oostvlaams, Limburgs en Brabants^(9).

3) Ten slotte de hydrografische argumentatie.

Op het gebied van de gemeente Wespelaar is weliswaar geen Wespe of iets dergelijks als beeknaam bekend, maar wel de Lips ten oosten (Tildonk) en de Leibeek. Indien de naam Wespelaar een apa-naam zou bevatten, is daarmee waarschijnlijk deze Leibeek bedoeld. Ze loopt door Wespelaar, vangt er de beek op die van het kasteel en het vroegere personaatshuis komt⁽¹⁰⁾. In de richting Boortmeerbeek neemt zij nog de uit Haacht komende Hooilaak op en mondt uit in de Molenbeek, die op haar beurt in de Dijle loopt.

Het merkwaardige is nu dat de Boortmeerbeekse Molenbeek stroomopwaarts in Erps-Kwerps, Nederokkerzeel en Kampenhout o.a. ook Weesbeek heet (1437 Weesbeke⁽¹¹⁾) etymologisch identiek met het gepostuleerde *wisapa!

Dat de huidige Weesbeek niet met deze benaming door Wespelaar zelf loopt, is geen onoverkomelijkheid. Wie met hydronymie vertrouwd is, weet dat rivier- en beeknamen soms erg wisselvallig zijn. De Weesbeek zelf staat aldus ook bekend als Molenbeek, Bankbeek, werd vroeger Ruisbeek (nu een gehucht van Kampenhout)⁽¹²⁾ en misschien ook Meerbeke geheten (blijkens de naam Boortmeerbeek?). Te vermelden is nog dat een zijbeek van de Weesbeek, de Keibeek (Berg) op de kaart van Van der Maelen (1846-1854) als Weesbeek staat aangeduid⁽¹³⁾.

Of de huidige Wespelaarse Leibeek ooit Wisapa heeft geheten, kan uiteraard alleen maar hypothese blijven. Dat zij in ieder geval veel belangrijker moet geweest zijn dan haar huidige naam laat vermoeden, moge blijken uit het feit dat zij - en niet de Dijle - hier de scheiding vormde tussen de bisdommen Luik en Kamerijk⁽¹⁴⁾!

(9) A. Van Loey, Middelnederlandse spraakkunst II, Klankleer (Groningen-Antwerpen, 1965), pp. 17-18.

(10) J. Verbesselt, Het parochiewezen in Brabant, Deel XIV (s.d.), p. 14.

(11) A. Van Ingelom, Toponymie van Nederokkerzeel (Diss. Leuven s.d.), p. 102.

(12) M. Laes, Bijdrage tot de studie van de Westbrabantse hydronymie (Lic. Leuven, 1948), pp. 302vv.

(13) Laes, p. 133.

(14) Verbesselt, p. 6.

[p. 125]

2. De naam Gontrode.

Als oudste attestaties van de Oostvlaamse gemeentenaam Gontrode worden door Gysseling⁽¹⁾ vermeld: 980 Rothen, 1019-30 Rothen, 1108 Rothen, 1189 Guntroden, 1223 Roden. De volledige vorm Guntroden blijkt aldus slechts te dateren van het eind van de 12^e eeuw, waarschijnlijk omdat zich in het toenmalige Land van Roden een onderscheid opdrong met het naburige Schelderode⁽²⁾. Hoezeer men in toponymie de bal kan misslaan indien men niet voldoende op de hoogte is van plaatselijke toestanden, blijkt wel uit de etymologieën die voor het element Gont- in het verleden werden voorgesteld. Mansion⁽³⁾ en Carnoy⁽⁴⁾ leidden het af van de voornaam Gunter, Gysseling⁽²⁾ zelf laat het wijselijk onverklaard.

Waar onze bekendste toponymisten hier tekort schieten, zou waarschijnlijk iedere gewone Gontrodenaar hun de juiste oplossing hebben kunnen geven. De Gonte (ook de Gondebeek of Molenbeek) is namelijk de beek die door Gontrode naar Melle loopt en daar in de Schelde uitmondt! Reeds C.P. Serrure (en in navolging van hem F. De Potter en J. Broeckaert⁽⁵⁾) had omstreeks het midden van de vorige eeuw het verband opgemerkt tussen de beek- en de dorpsnaam. Waaruit moge blijken dat tussen het etymologische kaf ook nog wel eens koren kan zitten.

Bij de etymologie van de waternaam Gonte, waarvan ik geen direkte parallellen heb gevonden, denkt men wel onwillekeurig aan de oude naam van de Westerschelde, de Hont (oudste bewijsplaats: 1148 Huntemuden⁽²⁾), door Bach⁽⁶⁾ en Schönfeld⁽⁷⁾ in navolging van Muellenhoff als ‘de voortsnellende, de jagende’ (vgl. Engels ‘hunt’) geïnterpreteerd. Voor de labiele spelling (en uitspraak?) van h en g in het Oostvlaams kan verwezen worden naar 1227 Gansbeke (= Hans-

(1) M. Gysseling, Toponymisch Woordenboek, s.v.

(2) Aldus Gysseling, t.a.p. - F. De Potter en J. Broeckaert, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 1e reeks, 3e deel (Gent, 1864-1870), Gontrode, p. 3 (met verwijzing naar Serrure).

(3) J. Mansion, De voornaamste bestanddeelen der Vlaamsche plaatsnamen (Brussel, 1935), p. 53.

(4) A. Carnoy, Origines des noms des communes de Belgique (Leuven, 1949), 2 dln.

(2) Aldus Gysseling, t.a.p. - F. De Potter en J. Broeckaert, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 1e reeks, 3e deel (Gent, 1864-1870), Gontrode, p. 3 (met verwijzing naar Serrure).

(5) De Potter en Broeckaert, O.c., p. 2; 1e reeks, 4e deel, Melle, p. 3.

(2) Aldus Gysseling, t.a.p. - F. De Potter en J. Broeckaert, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 1e reeks, 3e deel (Gent, 1864-1870), Gontrode, p. 3 (met verwijzing naar Serrure).

(6) A. Bach, Die deutschen Ortsnamen (Heidelberg, 1954), II, 2, § 464.

(7) M. Schoenfeld, Nederlandse Waternamen (Brussel, 1955), pp. 55vv.

[p. 126]

beke; men vergelijke ook de veel voorkomende familienaam Van Gansbeke)⁽⁸⁾, 1183 Guntenesse (= Hontenisse)⁽²⁾ en 1267 Hontrode (= Gontrode)⁽⁹⁾. Of moet men een verband leggen met de Günz, een bijrivier van de Donau⁽¹⁰⁾?

Antwerpen.

J. Van Loon

(8) De Potter en Broeckaert, O.c., Hansbeke, p. 1.

(2) Aldus Gysseling, t.a.p. - F. De Potter en J. Broeckaert, Geschiedenis van de gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 1e reeks, 3e deel (Gent, 1864-1870), Gontrode, p. 3 (met verwijzing naar Serrure).

(9) Ibid., Gontrode, p. 3.

(10) E. Foerstemann, Altdeutsches Namenbuch II: Ortsnamen (2 dln.), 1913-1916.