Naamkunde. Jaargang 12

[p. 116]

Metsu(e) en zijn makke

Metsu, gewoonlijk Metsuwe uitgesproken en soms ook Metsue geschreven, is tegenwoordig een relatief zeldzame Westvlaamse familienaam. De grootste concentratie ervan treft men aan in het Ieperse, het Poperingse en het Veurnse. Meer oostelijk, in de omgeving van Roeselare en Oostende, komt de naam alleen nog sporadisch voor, terwijl hij haast volledig ontbreekt in het Kortrijkse en het Brugse. Wel is er in het noorden van de provincie hier en daar een Missuwe, hetgeen vermoedelijk een jongere variant is van die naam⁽¹⁾.

Een drietal eeuwen geleden lijkt de naam in westelijk West-Vlaanderen verhoudingsgewijze frequenter geweest te zijn dan nu. Dat is althans de indruk die men opdoet bij het grasduinen in bronnen uit die tijd. In 1697 vond ik b.v. Metsu in Proven, Beveren-IJzer, Leisele, Gijvrinkhove en Alveringem, Metsue en Metsui in Pollinkhove, Messue in Stavele, Messu in Oostduinkerke, Wulpen en Booitshoeke⁽²⁾. Nog oudere vindplaatsen zijn: Metsu in Poperinge a. 1628⁽³⁾, in Boezinge a. 1540 en in Wijtschate a. 1535⁽⁴⁾.

Van groot belang, en blijkbaar een grote stap in de richting van de middeleeuwse naamsvorm, zijn de spellingen Massuwe, eveneens in Gijvrinkhove a. 1697⁽²⁾, en Massue in Moere a. 1563⁽⁵⁾. Dat zijn de schakels die aansluiting geven met de toenaam die ca. 1400 al opgetekend werd in Ieper als Machuwe⁽⁶⁾ en Maetsu⁽⁷⁾, in St.-Winoks-

(1) Mijn bron was hier de recentste Westvlaamse telefoongids, waarin ik amper 26 naamdragers telde, Missuwe inbegrepen.

(2) H. Ronse, De volkstelling 1697 in de kasselrij Veurne (Handzame, 1973), p. 107, 19, 72, 37, 6; 99, 104; 129; 88-9 en 153.

(3) Ph. Van Hille, Indices op de poorterboeken van Poperinge (Handzame, 1969), p. 106.

(4) J. Vanderhaeghe, Doothalmen, Kasselrij Ieper (1524-1606) (Handzame, 1975), nrs. 167 en 75.

(2) H. Ronse, De volkstelling 1697 in de kasselrij Veurne (Handzame, 1973), p. 107, 19, 72, 37, 6; 99, 104; 129; 88-9 en 153.

(5) J. Decavele, De dageraad van de reformatie in Vlaanderen (1520-1565), (Brussel, 1975), I, p. 358-9 en II, p. 144.

(6) O. Mus, Het cartularium van het O.L. Vrouw Gasthuis te Ieper (Ieper, 1965), V, p. 44 en 67.

(7) A. Jamees, Brugse poorters (1281-1417) (Handzame, 1974), p. 213. Het betreft eigenlijk de Ieperling Wulfaerd Maetsu f. Davids, die op 21-10-1401 poorter van Brugge werd.

[p. 117]

bergen als Machu⁽⁸⁾, en ca. 1300 in Busnes (Aire, Artois) als Machue⁽⁹⁾.

Ofschoon het mij niet mogelijk is enig genealogisch verband tussen al die naamsvormen aan te tonen, lijkt het mij toch onomstotelijk vast te staan dat het uiteindelijk allemaal dezelfde naam betreft⁽¹⁰⁾. Andere voorbeelden van de evolutie van a tot e vóór ts zijn o.m. de toenaam de ma(e)ts nu Demets en mnl. taets(e) nu wvla. tatse, tetse⁽¹¹⁾. En dat het op Romaanse oorsprong wijzende ts-consonantisme (soms ook ch gespeld) vaak tot ss geassimileerd werd, is nog veel gemakkelijker aan te tonen; vgl. o.m. de huidige familienamen Bouchaert/Bootsaert naast Bossaert en Couchez/Coutsier naast Coussé/Coussey.

Er blijft mij dan alleen nog de verklaring van die middeleeuwse naamsvorm. Moeilijk is dat niet, vermits het appellatief matsu(w)e, mae(t)chuwe in het Middelnederlandsch Woordenboek opgetekend is⁽¹²⁾. Het betekent ‘knots, kolf, knuppel’ en is ontleend aan ofra. mac(h)ue, massue (ook 1 × messue): ‘massue, bâton noueux plus gros par un bout que par l'autre’⁽¹³⁾, ook ‘houlette’ en ‘marotte de fou’^(14)(15). Het gaat uiteindelijk terug op volkslat. *matteuca,

(8) Th. Vergriete, Indices op de poorterboeken van St.-Winoksbergen (1389-1789) (Handzame, 1968), p. 149.

(9) P. Bougard et M. Gysseling, L'impôt royal en Artois (1295-1302) (Leuven, 1970), p. 64.

(10) Vgl. in dit verband ook de varianten Massu, Massuez, Massue, Messu, Messeu, Masiue, Masuewe, Missu, Massuwe, Messuwe, Messues en Metsu die uit de Stavelse doopregisters van 1600 tot 1720 opgetekend werden door R. Lanszweert, Familienamen in het Stavels dialekt, in: Bachten de kupe XII (1970) nr. 2, p. 48-57. Het betreft hier uiteraard naamdragers van dezelfde familie, soms ook de naam van dezelfde persoon, zoals in het geval van een zekere Pieternelle, achtereenvolgens Masuewe, Missu, Messuwe en Messues genoemd.

(11) Voorbeelden uit W. Beele, Studie van de Ieperse persoonsnamen uit de stadsen baljuwsrekeningen (1250-1400) (Handzame, 1975) p. 373-4 en 573-4.

(12) E. Verwijs -- J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek ('s-Gravenhage, 1885-1952), dl. IV, p. 1236-7. Ook wordt het compositum matsuwedrager ‘met knots gewapend dienaar, gerechtsdienaar’ vermeld als synoniem van mnl. colfdrager, evenals het vrouwelijke equivalent matsuwedragerse.

(13) F. Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne langue française et de tous ses dialectes du IX^e au XV^e siècle (Paris, 1880-1902), dl. X, p. 104.

(14) Ibidem, dl. V, p. 196-7.

(15) Het Oudfranse appellatief is ook in het Franse taalgebied als familienaam blijven voortleven. Vgl. in dit verband: A. Dauzat, Dictionnaire étymologique des noms de famille et des prénoms de France (Paris, 1951), p. 403, waar een theoretisch onderscheid gemaakt wordt tussen de (Normandische) naam Machue ‘forme régionale de massue’ en Machu ‘homme à forte mâchoire’.

[p. 118]

afleiding van *mattea⁽¹⁶⁾. Dat is op zijn beurt het prototype van ofra. mac(h)e, masse: ‘masse d'armes’⁽¹⁷⁾, ‘ancienne arme faite de fer et qui avait à peu près la forme d'une massue’⁽¹⁸⁾ en ook ‘houlette’⁽¹⁷⁾ en ‘espèce de bâton à tête d'or ou d'argent pour certaines cérémonies’^(18)(19). Het is blijkbaar nauwelijks te scheiden van het hierboven al vermelde appellatief. Dat geldt ook voor mnl. ma(e)tse, matche: ‘knots, strijdhamer’⁽²⁰⁾, waaruit vermoedelijk de toenaam Metse a. 1533 in Brielen geattesteerd⁽²¹⁾. Kiliaan vermeldt de woorden massue en masse: ‘claua’ trouwens in één adem en bestempelt ze als verouderd en Vlaams⁽²²⁾.

En wat komt dat makke in de titel nu doen? Makke is een nog vrij bekend Westvlaams woord dat betekent ‘herdersschop, -staf of -stok’⁽²³⁾ of, zoals De Bo het omschrijft: ‘schaperschup, eene schup met kleen blad en lange steel’ (fra. houlette); hij stipt bovendien aan dat de makke door de landbouwers ‘als het kenteeken en zinnebeeld van den boerenstiel’ meegedragen wordt ‘als zij rond hunne akkers gaan, ja zelfs als zij in de week naar de mis gaan’⁽²⁴⁾. Meer nog, Streuvels' Boer Vermeulen bewaarde zijn onafscheidelijke makke zelfs in zijn slaapkamer⁽²⁵⁾. Bij uitbreiding kan die makke dan ook het symbool zijn van het geestelijk herdersambt⁽²⁶⁾.

(16) A. Dauzat -- J. Dubois -- H. Mitterand, Nouveau dictionnaire étymologique et historique (Paris, 1971), p. 450.

(17) F. Godefroy, o.c., dl. V, p. 158-9.

(18) Ibidem, dl. X, p. 102.

(17) F. Godefroy, o.c., dl. V, p. 158-9.

(18) Ibidem, dl. X, p. 102.

(19) Ook dit Oudfranse appellatief is in het Franse taalgebied als familienaam blijven voortleven. Vgl. A. Dauzat, o.c., p. 422.

(20) E. Verwijs -- J. Verdam, o.c., dl. IV, p. 1236, waar o.m. ook verwezen wordt naar mnl. martse: ‘moker, strijdhamer, knots’, blijkbaar een variant met epenthetische r.

(21) J. Vanderhaeghe, o.c., nr. 58.

(22) C. Kilianus, Etymologicum teutonicae linguae sive dictionarium teutonicolatinum (Antverpiae, 1599), p. 307. Op p. 308 vermeldt hij bovendien het compositum mats-hamer: ‘cestra, malleus militaris’, eveneens als Vlaams bestempeld.

(23) Onder het trefwoord mak vermeld in Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse taal ('s-Gravenhage, 1976) p. 1415, en bestèmpeld als Zuidnederlands.

(24) L. De Bo -- J. Samyn, Westvlaamsch Idioticon (Gent, 1892), p. 582, waar ook verwezen wordt naar het mij nog onduidelijke compositum schamakke, dat dezelfde betekenis heeft als het simplex. De nog gebruikelijke compositia beetemakke en distelmakke worden echter niet vermeld.

(25) ‘Heel het uitzicht en de lucht van die kamer was veranderd: de zon scheen door de vensters, de schrijftafel stond er nog, de boeken, de makke met 't wit-ijzeren schupje, de geldkoffer, alles bevond zich op de gewone plaats, maar de beteekenis van die zaken, en hun onderling verband was hetzelfde niet meer’. (uitg. Lannoo, Tielt, 1941, p. 217).

(26) Aldus zegt men b.v. nog dat een pastoor bij zijn aanstelling zijn makke krijgt. Ofschoon De Bo deze betekenis niet uitdrukkelijk vermeldt, zinspeelt hij er misschien op door volgend citaat uit A. Duclos ‘Deze hand die den standaard van het kruise omhooge hield in het gevecht, en die de makke gedregen heeft van den goeden herder’.

[p. 119]

Etymologisch kan dat woord makke m.i. niets anders zijn dan een ontlening aan opic. ma(c)que, make, een herhaaldelijk door Godefroy opgetekende variant van ofra. mac(h)e, masse, dat o.a. ook dezelfde betekenis kan hebben, nl. die van ‘houlette’⁽¹⁷⁾. Dat kan geen louter toeval zijn.

Schematisch voorgesteld ziet het onderlinge verband tussen de hierboven besproken woorden en namen er als volgt uit:

Wie zal het mij euvel duiden dat ik hier als titel voor deze bijdrage ‘Metsu(e) en zijn makke’ gekozen heb? Het is duidelijk een zinspeling op de zegswijze 't is lijk akke met zijn makke, die in de Westhoek nog springlevend is. Dat wordt gezegd van bij elkaar passende echtgenoten of twee vriend(inn)en die al te uitsluitend in elkaars gezelschap te zien zijn, een enkele keer ook van twee bij elkaar horende voorwerpen⁽²⁷⁾.

(17) F. Godefroy, o.c., dl. V, p. 158-9.

(27) Voor een vrij uitvoerige bijdrage over deze zegswijze zie O. Leys, Akke met zijn makke, in: Spel van Zinnen, album A. van Loey. (Brussel, 1975), p. 195-9.

[p. 120]

Ik laat hierbij echter in het midden of er oorspronkelijk ook enig verband is tussen het hierboven besproken Romaans leenwoord makke en het woord makke in de zegswijze. Wel zijn er vage aanwijzingen daarvoor, o.m. het feit dat pic. macque in de betekenis van ‘masse d'armes’ door Godefroy tot 3 maal toe geciteerd wordt in gezelschap van het ermee rijmende, bijna homonieme en synonieme hacque ‘arme de combat, hache’⁽²⁸⁾. En afdoend bewijs is dat evenwel nog niet. Bevreemdend blijft immers de overgang van de opsomming van twee voorwerpen in onderling nevengeschikt verband naar die van twee personen in onderling possessief verband; ik zou nl. eerder een zegswijze zonder dat steevast aanwezige bezittelijk voornaamwoord verwachten, iets als *'t is lijk akke en makke.

Het lijkt me daarom minstens even opportuun het eerste element van de zegswijze te beschouwen als een relict van een oude persoonsnaam, meer bepaald een Oudpicardische variant van Johannes⁽²⁹⁾. Ook Leys vindt dat niet onredelijk en suggereert bovendien dat het tweede element in de zegswijze de protovorm kan zijn van het niet vóór de 16de eeuw geattesteerde makker⁽³⁰⁾. De zegswijze in haar geheel vergelijkt hij dan o.m. met de meer noordelijke Jan Rap en/met zijn maat⁽²⁷⁾. De grote moeilijkheid die bij de vorige verklaring opdook, vervalt dan.

Hoe dan ook, ik acht het niet uitgesloten dat er, zelfs in het laatste geval, toch nog enige invloed van het Romaanse leenwoord kan zijn uitgegaan, nl. na reïnterpretatie van het niet meer begrepen makke ‘makker’ als makke ‘(onafscheidelijke) herderschop’. M.a.w. indien dat leenwoord aanvankelijk niet bijgedragen heeft tot het ontstaan van de oude Westvlaamse zegswijze kan het misschien toch enigszins verantwoordelijk zijn voor het taaie bestaan ervan.

Ieper.

W. Beele

(28) F. Godefroy, o.c., dl. V, p. 158-9: ‘... par grand nombre de communs s'eslevant a hacques et a macques’, ‘a picques, a havets, a hacques et a macques’ en ‘l'en rompit la posterne a force de haches et macques’.

(29) Vgl. in dit verband J. Lindemans, Haket en andere diminutiefvormen van Johannes, in: Med. Ver. Naamk. XXXII (1956), p. 105-12.

(30) Vgl. in dit verband de Middelengelse toenaam Makeles ‘one who has no equal’ uit J. Jönsjö, Studies on Middle English Nicknames (Lund, 1979) geciteerd door C. Marynissen, volgens wie de naam gewoon ‘zonder vriend’ betekent (Naamkunde XI (1979), p. 247.

(27) Voor een vrij uitvoerige bijdrage over deze zegswijze zie O. Leys, Akke met zijn makke, in: Spel van Zinnen, album A. van Loey. (Brussel, 1975), p. 195-9.