Naamkunde. Jaargang 12

[p. 90]

Cornelius Kilianus Dufflaeus (1530-1607)
Cornelis Kiel of Van Kiel?
De Antwerpse lexicograaf en een Ierse heilige

In het woord vooraf van de, officieel in 1972 te Amsterdam, als ‘pocket’ verschenen facsimile-uitgave van Kiliaans Etymologicum Teutonicae Linguae (1599), schrijft dr. C.H.A. Kruyskamp: ‘Kiliaan werd geboren in Duffel... in 1528 of 1529; de Latijnse vorm van zijn naam Kilianus duidt dus niet op afkomst uit het gehucht Kiel (bij Antwerpen) en moet dus niet weergegeven worden met Van Kiel, maar is een heiligennaam en vandaar voornaam; hij heette Cornelis Kiel’.

Ook in de Inleiding van Van Dale, Groot Woordenboek der Nederlandse Taal¹⁰ (1976) spreekt dr. Kruyskamp nog over ‘het beroemde woordenboek van Cornelis Kiel of Kiliaan’. In de Voorrede van de achtste (1961) en zevende druk (1950) heette het nog ‘het beroemde woordenboek van Cornelis van Kiel of Kiliaan’.

Menigeen zal geneigd zijn een of meer vraagtekens te plaatsen bij deze uitspraken van dr. Kruyskamp, uitmuntend kenner van de 16de-eeuwse literatuur en vermaard lexicograaf, voor wie het werk van zijn Duffelse naam- (Cornelis) en vakgenoot gedurende vier decennia een dagelijkse disgenoot moet zijn geweest.

Dat de naam Kilianus niet duidt op afkomst uit het Antwerpse Kiel, is natuurlijk juist. Wie zal van iemand die b.v. Van Groningen heet, veronderstellen dat diens naam wijst op afkomst uit de hoofdstad van Nederlands noordelijkste provincie? Maar iemand die in Duffel geboren werd, kan toch wel Van Kiel hebben geheten?

De beste kenner van onze 16de-eeuwse lexicografie en Kiliaanspecialist dr. F. Claes, s.j., schrijft in zijn in 1970 verschenen standaardwerk De Bronnen van drie Woordenboeken uit de Drukkerij van Plantin (blz. 39-40): ‘Een trouw medewerker van Plantin, bijna vijftig jaar corrector in zijn drukkerij, was Cornelis Kiel of van Kiel, meestal met de verlatijnste vorm van zijn naam Kilianus of Kiliaan genoemd. Zelf schreef deze beroemde lexicograaf zijn naam gewoonlijk als C. Kiel, hoewel hij volgens het archief van Duffel Van Kiel heette; het voorzetsel van werd voor de naam gemakkelijk weggelaten’.

[p. 91]

Claes verwijst hierbij in een noot naar F. Sillis, Proeve van een Bio-Bibliographie van en over Kiliaan (in handschrift: Gemeentearchief van Duffel) (1955). Volgens Sillis was Abts de eigenlijke familienaam en Van Kiel een bijnaam, waarschijnlijk afkomstig van de plaats waar zijn voorouders gewoond hadden, misschien Kiel bij Antwerpen⁽¹⁾.

In de brochure ‘Kiliaanhulde op Zondag, 23 juni, 1929. Ter gelegenheid van de 400^e verjaring der geboorte van Cornelius van Kiel Kilianus van Duffel’, uitgegeven door de gemeente Duffel, vindt men op blz. 5 de vermelding ‘Een Jan van Kijele leeft in 1473’. Op blz. 18-19 vindt men de stamboom der familie van Kiel, opgemaakt door E.H.L. Dom en J. Resseler. Daarin heet de overgrootvader van Kiliaan: Jan Abts alias van Kiel (de oude), de grootvader Peeter van Kiel, de vader Hendrik van Kiel (reeds in 1545 overleden), de moeder Anna Rechtstraets (overleden 1565). Naar zijn moeder zou Kiliaan zijn genoemd Cornelis Rechtstraets (blz. 5, noot 2). Op blz. 36 wordt vermeld een ‘Macagie ende consent Cornelis ende Margriete Abts alias van Kele’. Hierop volgt de vermelding van een ‘Contract tusschen Cornelijs Abts ende Margriete Abts sustere ende bruedere. 1 Juli 1569’. Blijkens de stamboom is deze Margriete (overleden in 1571), de zuster van Kiliaan; het is zonder meer duidelijk dat onze Kiliaan Cornelis Abts moet hebben geheten⁽²⁾. Rechtstraets zal in dat geval een bijnaam zijn geweest dienend om de kinderen van Hendrik van Kiel en Anna Rechtstraets te onderscheiden van andere leden der familie Abts van Kiel. Plantijn geeft zijn corrector trouwens nog een andere bijnaam, waar hij hem in zijn Diurnale herhaaldelijk ‘Cornelis, dit Special’ of ‘Cornelis, alias Special’ noemt⁽³⁾. Op

(1) Het is echter waarschijnlijker dat de bijnaam Van Kiel afkomstig is van een toponiem Kiel te Duffel zelf. We vinden dit toponiem immers in de verhandeling Bijdrage tot de toponymie van Duffel door Frans van Eynde (Leuven 1951), nr. 808, en tevens tweemaal in een bijdrage De Kielen, verschenen in het tijdschrift Dufflaea, nr. 15, blz. 85-87. Bij een van deze Kielen stond het huis De Draak, waar Kiliaan heel waarschijnlijk geboren werd (cf. E. Dom en J. Resseler, De familie Van Kiel, in Kiliaanhulde op Zondag 23 juni 1929, blz. 5-20).

(2) In de stamboom van Kiliaan op blz. 18 in L. van den Branden, E. Cockx-Indestege, F. Sillis, Bio-Bibliografie van Cornelis Kiliaan (1978) heet de vader van Kiliaan: Henrick Abts alias van Kiele, en Kiliaan zelf: Cornelis Abts alias van Kiele.

(3) Zie F. Claes, De bronnen van drie woordenboeken uit de drukkerij van Plantin 40 (1970). Dit ‘Special’ was bedoeld om hem te onderscheiden van letterzetters met dezelfde voornaam. Zie L. van den Branden, e.a., Bio-Bibliografie van Cornelis Kiliaan (1978), 20.
Kiliaan heete dus Cornelis, zoals Claes in a.w., blz. 39 schrijft, en niet Corneel, zoals in zijn inleiding (blz. 6) der facsimile-uitgave van het Etymologicum (1972) in de reeks ‘Monumenta Lexicographica Neerlandica’, in zijn artikel Kiliaan in het Nationaal Biografisch Woordenboek 6, 507 (1974), en verder ook in de ‘Einleitung’ van zijn heruitgave van het Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) (Georg Olms Verlag, 1975) te vinden is.
De naam Kiliaan is secundair t.o.v. de verlatijnsing Kilianus. Een archaïserende spelling Kiliaen wordt aangetroffen bij H.J. Koenen (1863), L. Goemans (1927), J. Jacobs (1932), L.C. Michels (1940), C.G.N. de Vooys (1943 en 1944) en L. de Man (1947); zie de bibliografie bij de inleiding van de in 1974 verschenen fotomechanische herdruk van het Etymologicum door F. Debrabandere. Dat ‘die spelling... nooit bestaan (heeft)’, zoals Debrabandere schrijft, is echter niet juist. In L. van den Branden e.a., Bio-Bibliografie van Cornelis Kiliaan (1978), 20 leest men: ‘Zijn begrafenis staat in het kathedraalachief te Antwerpen geboekt onder de naam Cornelis Kiliaens’. Zie trouwens reeds P. Génard, in De Toekomst 1874, 521.
In L. van den Branden e.a., op. cit., 34 leest men: ‘Er wordt in die rekeningen een onderscheid gemaakt tussen twee categorieën van begrafenissen, nl. de “Kercklycken” (tarief 4 pond 1 sch. 6 d.) en de “Schellycken” (9 sch.)’. Dit schellyck dat noch in het WNT, noch in het MNW is opgetekend, is blijkbaar gevormd naar een oude mnl. en 16de-eeuwse bijvorm van schellink, t.w. schelle met -lijk, naar analogie van kerk-lijk. Ten onrechte heeft Verdam (VII, 407) schelle opgevat als een meervoud. Dat het een enkelvoud is, blijkt duidelijk uit het citaat in het WNT: ‘een schelle parisis tstuck (1599)’.

[p. 92]

bladzijde 36 van de brochure ‘Kiliaanhulde’ wordt nog uit het schepenregister van Duffel vermeld een aankoop door ‘den eersamen Cornelis van Kiele’ van een stuk beemd in 't Duffelsch broeck’ op 9 Juli 1576. Uit deze stukken blijkt duidelijk dat de naam Van Kiel(e) geen verzinsel is en dat de latijnse vorm Kilianus wel degelijk weergegeven mag worden met Van Kiel.

P. Génard gebruikt in 1874, in zijn ‘Levensschets van Cornelis van Kiel’⁽⁴⁾, uitsluitend de van-variant van Kilianus' naam. Hij schrijft: ‘Volgens een aantal bescheeden, die wij hebben geraadpleegd, zou onze taalgeleerde Abts hebben geheeten en zou de naam Kiel, Kyel of van Kiel slechts een bijnaam zijn geweest, welke, naar allen schijn, de plaats van afkomst zijnder voorvaderen aanduidde’ (p. 458).

Max Rooses schrijft in Kilianus Latijnsche Gedichten (1880) op blz. II, noot 1: ‘Ik verschil eenigszins met mijnen geleerden vriend (P. Génard) over de schrijfwijze van Kilianus' Vlaamschen naam. Hij schrijft van Kiel, ik Kiel. Mijne gronden zijn, dat Kilianus op de twee Vlaamsche boeken, die hij bij Plantijn liet drukken, telkens zijnen naam Cornelis Kiel schreef en dat zijn handteeken C. Kiel luidde. In Plantijns registers hiet hij nu eens Kiel, dan weer van Kiel; de vorm Kiel is echter verreweg de meest gebruikte’. In een artikel getiteld ‘Hoe de woordenboeken van Plantijn en Kilianus tot stand kwamen’,

(4) De Toekomst 1874, 457-475; 505-525; 553-565. Zie ook P. Génard, Levensschets van Cornelis van Kiel (Kilianus)² 6 (1882).

[p. 93]

verschenen in het Nederlandsch Museum I (1880), 190-208, gebruikte Max Rooses echter consequent Van Kiel!

De authenticiteit van de vorm Kiel is uiteraard geen punt van betwisting. Dit blijkt uit de inschrijving van Kiliaan aan de Leuvense universiteit als ‘Cornelius, Filius Henricij Kyel, de Duffel’ onder de ‘Pauperes Castrenses’⁽⁵⁾. In een brochure van Maurits Sabbe, Kiliaan een schets van zijn leven en werk, uitgegeven in 1920 door de S.V. ‘Lectura’ te Antwerpen, ter gelegenheid van het herstel van Kiliaans standbeeld te Duffel, vindt men op blz. 4 de autograaf van Kiliaan, zoals die voorkomt op een exemplaar van Ovidius' gedichten, dat aan Kiliaan heeft toebehoord en in het Plantijn-Museum bewaard wordt. Deze autograaf luidt: C. Kiel.

Sabbe wijst er t.a.p. ook nog op, dat op twee boeken, de Historie van Coninck Lodouick van Vranck-rijck (1578), een vertaling van Philippe de Comines, en de Homilien oft Verclaringhen van de oprechticheydt die den Christenen menschen betaemt (1580), uitgegeven door de drukkerij van Plantijn, de vertaler Cornelis Kiel heet. Maar, schrijft Sabbe, hoewel Kiliaan ‘dus een voorliefde voor den vorm Kiel (schijnt) te hebben gehad, dit neemt echter niet weg dat de andere vormen van zijn naam al even goed kunnen gebruikt worden’. Dat dit inderdaad zo is, blijkt volkomen overtuigend uit de handtekening ‘Cornelis van Kiel’ gereproduceerd op blz. 21 van de Bio-Bibliografie van Kiliaan door L. van den Branden e.a.⁽⁶⁾.

Zou echter ‘de Latijnse vorm van zijn naam Kilianus... een heiligennaam en vandaar voornaam’ zijn geweest, dan zou Kiliaan alleen maar twee voornamen en geen familienaam hebben gehad. Gezien het feit dat zijn overgrootvader zich reeds in 1512 ‘Jan Abts alias Van Kiele’ noemde, en Kiliaan en zijn zuster Margriete op 22 Februari 1564 eveneens ‘Abts alias van Kele’ werden geheten, valt een dergelijke conclusie te betwijfelen. Ze zou trouwens volkomen in strijd zijn met wat we weten over het ontstaan der familienamen in Brabant en Vlaanderen. ‘Na 1257 wordt in officiële stukken te Antwerpen niemand meer enkel bij zijn doopnaam genoemd.... In de

(5) Naar L. van den Branden schrijft, zou het hiet helemaal zeker zijn, dat de ingeschrevene identiek is met de schrijver van het Etymologicum. Verg. L. van den Branden e.a., op. cit., 22-23: ‘Het patroniem Henrici filius wijst in die richting, maar zekerheid hierover zullen we pas hebben wanneer uit een andere bron bevestigd wordt dat we ook hier weer niet te maken hebben met een van zijn naamgenoten’.

(6) in L. van den Branden e.a., op. cit. 21.

[p. 94]

14e en 15e eeuw hadden de burgers van Gent en Brugge bijna allen geslachtsnamen, waaraan in die tijd in een veel kleinere en minder betekenende stad als Amsterdam echter nog geen behoefte bestond’⁽⁷⁾.

Ik plaats de tekst van Kruyskamp naast die van Max Rooses:

KIEL (Corneille) ..., né à Duffel, dans la province d'Anvers. Son grand-père et son père habitaient le même village et y étaient connus sous le nom de Abts, alias Kiel, ou Van Kiel. D'après ce dernier nom, le hameau de Kiel-lez-Anvers aurait été, croit-on, le berceau de la famille.
Il est plus probable, cependant, que le nom de Kiel dérive de l'ancien prénom Kiel ou Kiliaan. Corneille Kiel lui-même, dans un ouvrage annoté de sa propre main, que possède la Bibliothèque royale de La Haye, ajoute en marge parmi les noms des saints patrons: ‘Kil, Kiliaen, Kilianus. Chillianus’.
Biographie Nationale de Belgique X, 748-749 (1889).
Kiliaan werd geboren in Duffel, een stadje tussen Antwerpen en Mechelen, in 1528 of 1529; de Latijnse vorm van zijn naam Kilianus duidt niet op afkomst uit het gehucht Kiel (bij Antwerpen) en moet dus niet weergegeven worden met Van Kiel, maar is een heiligennaaam en vandaar voornaam; hij heette Cornelis Kiel.
Woord Vooraf p. 2.

Kruyskamps interpretatie van de naam van de Antwerpse lexicograaf als heiligennaam is, zoals men uit een voetnoot kan opmaken, met een kleine variant, overgenomen uit Max Rooses, die Kiel en Kiliaan zo maar, zonder schijn van bewijs, omtovert tot voornamen. Kiel als voornaam valt moeilijk waar te maken en hetzelfde is het geval met Kiliaan. Het artikel van Rooses dateert van 1889 en is door latere publikaties achterhaald. F. Claes schreef me: ‘In de zestiende eeuw komt in de boekhouding hoofdzakelijk voor Cornelis (in het Frans: Corneille) Kiel (cf. mijn dissertatie, gedr. p. 160) of Van Kiel (ibid. p. 157-158)’ (22 mei 1974).

Trouwens in de Biographie Nationale de Belgique X (1889) is de biografie van Kiliaan door Max Rooses weliswaar alleen maar i.v. Kiel te vinden, maar daarnaast worden toch braaf ook de namen ‘Van Kiel, ou Kilianus, ou Kiliaa’ genoemd. In 1937, in zijn boek De Meesters van den Gulden Passer, gebruikt Sabbe doorlopend de

(7) P.J. Meertens, De Betekenis van de Nederlandse Familienamen² 7-8 (1943). Meertens schrijft op blz. 33: ‘Zo noemde Cornelis van Kiel (zich) Kilianus’.

[p. 95]

naam Kiliaan en daarnaast alleen maar Cornelis Kiel (zie blz. 37 en 62).

In wat ik de vierde Kiliaan noem, t.w. een exemplaar van het Etymologicum van 1599 dat zich in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage bevindt, vindt men inderdaad, naar dr. Claes me meedeelde, de door Rooses vermelde kanttekening boven aan p. 757 en wel als enige vertegenwoordiger van de letter K, met dit verschil dat er in het Latijn niet staat Chillianus, zoals Max Rooses schrijft, maar Chilianus.

Het is zonder meer duidelijk dat Max Rooses het slachtoffer is geworden van Kiliaans lust tot etymologiseren. Hij identificeert immers zijn naam Kiel met het door hem veelvuldig gebruikte Kil. (b.v. Corn. Kil. D. onder zijn gedicht ‘Orthográphiae Latinae Querimonia’ achter aan zijn Etymologicum van 1599), een afkorting der verlatijnsing Kilianus, die dan wordt geïdentificeerd met de eigennaam Chilianus. Het is echt de etymologie van de 16de en 17de eeuw; de zaak wordt daarbij weliswaar etymologisch op zijn kop gezet, maar dat hoort er nu eenmaal bij. Etymologie is bij Kiliaan niet de ‘leer van de woordvorming en van de samenhang der woorden naar hun betekenis’⁽⁸⁾. Neen, het is typisch wat ik de ‘trapjesetymologie’ zou willen noemen, zo in de zin van schouwe, schauwe, ‘schoorsteen’ is eigenlijk schoude, schaude; de ‘caminus effumatorius’ heeft m.a.w. een begrijpelijke naam, want ‘chaude gal. calidus dicitur’⁽⁹⁾. Een dergelijk ‘getrapt’ etymologisch kunstje verzinkt nog in het niet vergeleken bij een etymologische salto mortale zoals Ménage (1694) die nog een eeuw na Kiliaan vertoont in verband met de etymologie van fr. laquai, t.w. ‘lat. vernus > *vernulus > *vernulacus > *vernulacaius > *lacaius > fr. laquai’⁽¹⁰⁾. In dat licht gezien doet Kiliaans identificatie van de naam (Van Kiel, via de latinisering Kilianus, met de naam van de Ierse heilige Cilian of Kilian, d.i. vermoedelijk de apostel van Frankenland, die in 687 of

(8) C.H.A. Kruyskamp, in het ‘Woord vooraf’ van zijn facsimile-uitgave van het Etymologicum (1972).

(9) F de Tollenaere, Problemen van het Nederlands Etymologisch Woordenboek (Ts. 85 (1969), 241-242). Reeds J. Vercoullie, Beknopt etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal³ (1925), noemt Kiliaans schoude, schaude ‘kunstmatige schrijftaalvormen’. Over etymologie bij Kiliaan zie F. Claes, in Antwerpen in de XVIde eeuw 315-317 (1975), en in Opstellen Dr. C.H.A. Kruyskamp 42-51 (1977).

(10) Geciteerd door Kurt Baldinger in een artikel ‘Diachronie et synchronie. Plaidoyer pour leur équivalence’ (Rev. canadienne de ling. rom. 1 (1973)), 1.

[p. 96]

689 in Würzburg de marteldood stierf⁽¹¹⁾, nogal onschuldig aan. Si non e vero, 't is toch vernuftig en het klinkt geleerd.

Zou deze etymologische identificatie onze Antwerpse woordenaar de naam C. Kiel hebben doen verkiezen boven C. van Kiel? Het is mogelijk maar niet beslist nodig. Ik ben eerder geneigd het verband andersom te leggen: Van Kiel/Kiel waren varianten te vergelijken met die bij de de-namen: De Castelein/Castelein⁽¹²⁾. Soms koos Kiliaan de kortere vorm van de spreektaal. Die keus maakte de etymologische identificatie van Kilianus met de naam van de Ierse heilige mogelijk, een identificatie die hij, na 1599 en vóór zijn overlijden in 1607, in de vierde Kiliaan op schrift heeft gesteld.

Ons rest nog een toelichting i.v.m. de variatie der van-namen. Een voorbeeld dat ons direct te binnen schiet, is de naam van de Leidse praeceptor Wigardus à Winschooten, schrijver van ‘Seeman, behelsende een grondige uitlegging van de Neederlandsche Konst- en Spreekwoorden, voor soo veel die uit de Seevaart sijn ontleend’ (Leiden, 1681). Deze auteur is in het Woordenboek der Nederlandsche Taal steeds Winschooten genoemd en als Winschooten, Seeman in de kolommen van het WNT geciteerd, tot in 1943, toen voor het eerst een cumulatieve bronnenlijst (blz. 135b) verscheen, waarin beslist werd dat het V. Winschooten moest zijn.

(11) Zie Aubrey Gwynn, S.J., in Herbipolis Jubilans. 1200 Jahre Bistum Würzburg (1952), 57. Toen de president van de Ierse republiek, Dr. Patrick Hillery, in februari 1977 een officieel bezoek bracht aan de Duitse Bondsrepubliek, werd hij in Würzburg officieel ontvangen.
In Duitsland, ook buiten Frankenland, heeft de naam van de Würzburgse heilige als familienaam (Kilian of Kiljan) carrière gemaakt. De naam van H.N. Kiliaan, auteur van een Madoereesche Spraakkunst (Batavia, 1897; herdruk Semarang, 1911) en een Madoereesch-Nederlandsch Woordenboek (Leiden, 1904-05) is blijkbaar slechts een vernederlandste spelling van een oorspronkelijk Duitse familienaam. Blijkens het Nederlands Repertorium van Familienamen (volkstelling van 31 mei 1947) onder redactie van P.J. Meertens waren de namen Kiliaan, Kilian, Kiljan onbekend in Drente, Friesland, Groningen, Overijsel en Zeeland. Kiliaan kwam slechts één keer voor, en wel te Amsterdam; in de telefoongids 1974/75 voor Amsterdam was dat ook het geval, evenals in de telefoongids 1979/80 voor 's-Gravenhage. Kilian daarentegen kent het Repertorium voor: Utrecht (62 maal), 's-Gravenhage (18 maal), Gelderland (15 maal), Amsterdam (13 maal), Rotterdam (13 maal), Noord-Brabant (2 maal). Kiljan tekent het Repertorium op voor: Rotterdam (25 maal), Amsterdam (20 maal), Utrecht (11 maal), Gelderland (2 maal).
Ook als voornaam is Kilian bekend, b.v. Halldór Kiljan Laxness, IJslands auteur geboren in 1902, en Kilian Hennessy, van de Cognac Napoléon.

(12) Zie Ts. 91 (1975), 134-138. F. Debrabandere schrijft in de inleiding van zijn heruitgave van het Etymologicum: ‘Het is duidelijk dat Kiel de korte naamvorm is van de volledige naam Van Kiel’.

[p. 97]

Familienamen stonden bloot aan velerlei verminkingen. ‘Dikwijls viel het voorzetsel van weg, vooral bij langere namen. Dit is geen grote hindernis wanneer het een bekende plaatsnaam betreft en de volledige en de verminkte namen naast elkaar in dezelfde streek bleven voortleven; b.v. Buggenhout naast van Buggenhout, waar het dorp Buggenhout bij iedereen bekend was. De verminking ging dikwijls gepaard met het toevoegen van een genitief -s, of nog, het wegvallen van een lettergreep. Hoe zou men in Walschap een vroeger van Waelscappele kunnen herkend hebben zonder de toevallige ontdekking, in het 16de eeuws archief van Londerzeel, van een Henric van Walscapple die de stamvader blijkt te zijn van al de Walschap's (sic) van Londerzeel en omliggende dorpen?

Namen als Beke, Berge, Bilcke, Broecke, enz. zijn typische Westvlaamse verkortingen van de plechtigere volle namen van der Beke, van den Berge, enz....

In namen als Baveghems, Huysegoms, Busschots, Cockelbergs, Galmaerts en dgl. kan men vrij gemakkelijk een primitief van Baveghem, van Huizegem, van Booischot, enz. herkennen.... De naam Borms is nog goed vertegenwoordigd op beide zijden van de Schelde tussen Dendermonde en Antwerpen. Het is een genitiefvorm, met weglating van het voorzetsel van, van een naam van Borrem bekend in de 16de en 17de eeuw in Klein-Brabant en die niets anders kan zijn dan van Bornem.... Ook bij Franse namen viel het voorzetsel weg, al werd het dan als “particule nobiliaire” gevoegd waar het niet paste, ook bij Nederlandse namen (bv.: de Meeus, de Wouters, enz.). Het “particule” de viel weg bij Lateur, vroeger de Lateur of beter de la Teur, een dialectische vorm van de la Tour (= van den Torre)’⁽¹³⁾.

Dit uitvoerige citaat van J. Lindemans maakt de variatie Van Kiel/Kiel voldoende duidelijk. Een naam van het type Borms is alleen te begrijpen via een variant Borr(e)m naast Van Borr(e)m.

Dr. F. Claes wijst me er op, dat in zijn lijst van Nederlandse woordenboeken⁽¹⁴⁾ uitgevers voorkomen wier namen nu eens met, dan weer zonder van geschreven worden: Jan (van) Waesberghe, meestal zonder van, Jan (van) Keerbergen, gewoonlijk zonder van, en Dierick (de Raeff van) Mullem (verg. nr. 249a en 254), drie namen die blijk-

(13) J. Lindemans, Moeilijkheden met van-namen. Kon. Vla. Ac. Versl. en Med. 1955, 497-506. (citaat blz. 501-503).

(14) Lijst van Nederlandse woordenlijsten en woordenboeken gedrukt tot 1600 (1974).

[p. 98]

baar ook van toponiemen zijn afgeleid. Een tijdgenoot van Kiliaan, in wiens naam van vaak werd weggelaten, is Berckelaer, die in 1561 in het poortersboek van Antwerpen (III, 1540-'62) werd ingeschreven als Jan van Berckelaer. Op de titelpagina van zijn werk Sanctae Reformationis aditus instructio (1579) wordt hij genoemd Joannes de Berckelaer... Joannes a Syluaducali, alias Berckelaer, en op die van Een Corte Instructie vanden Universalen Pays (1579): M. Jan van den Bosch, alias Berckelaer. Op de titelpagina van zijn vertaling van Abdias (1567) heet hij Jan van Berckelaer⁽¹⁵⁾.

Ook thans zijn in de Brabantse volkstaal bij van-namen de varianten met en zonder van (de) niet onbekend. Dr. F. Claes schreef me (22 mei 1974): ‘Een oom van mijn moeder, die Leopold van de Put heette, heb ik altijd Pol Put horen noemen.... Een zekere Louis van de Broeck wordt nu nog altijd Louis Broek genoemd. Mijn grootmoeder, Theresia van de Vorst werd soms Trees Vorst genoemd (meestal echter Tijskes Trees, naar de naam van mijn grootvader, Tijs).... Ik heb echter de indruk dat deze verkortingen in het stadsdialect van Diest veel minder, of zelfs niet, voorkwamen’.

Varianten met en zonder van zijn trouwens thans nog in moderne Hollandse familienamen zeer gewoon. In de Telefoongids voor de stad 's-Gravenhage 1979/80 treft men b.v. de familienamen Deutekom, Egmond en Apeldoorn aan naast Van Deutekom, Van Egmond en Van Apeldoorn.

Van de te Hoogstraten geboren, Antwerpse onderwijzer Lodewijk de Koninck (1838-1924), die, behalve Vondel en Rubens, ook nog Kiliaan met een ode vereerde, mag men niet zeggen dat hij zich vergiste, althans niet wat betreft de naam van de schrijver van het Etymologicum Teutonicae Linguae, toen hij zong:

En plechtig zij 't gezworen
Hier bij uw beeld, Van Kiel,
Wij blijven Vlaamsch van herten,
Wij blijven Vlaamsch van ziel.

Warmond.

F. de Tollenaere

(15) Mededeling van dr. F. Claes. Zie het artikel van zijn hand: ‘Berckelaer, Jan (Jan van den Bosch)’ in Nationaal Biographisch Woordenboek 5, kol. 45-48 (1972).