Naamkunde. Jaargang 12

[p. 77]

Het Nederlandse Postcodeboek en het Stratenregister
Twee nieuwe bronnen voor hodonymisten

De hodonymie of weg- en straatnaamkunde is een tak van de toponymie, die de laatste jaren toenemende belangstelling geniet. Naast historisch en archeologisch onderzoek - in hoofdzaak gericht op de reconstructie van het Romeinse en middeleeuwse wegennet, waarbij het naamkundig aspect slechts één van de uitgangspunten der argumentatie vormt - werd de straatnaamkunde een eigen aandachtsveld van een aantal naamkundigen. Deze ontwikkeling werd gestimuleerd door de behoefte aan adviezen voor straatnaamgeving in nieuwe wijken. Steeds meer gemeentebesturen benoemen daartoe comissies⁽¹⁾, waarin, indien beschikbaar, ook deskundigen zitting hebben, die men ‘straatnaamkundigen’ (bedoeld is straatnaam-kundigen) zou kunnen noemen. Deze commissies moeten met veel aspecten van de naamgeving rekening houden: conservering van het bestaande namenlandschap (een onderdeel van het milieubehoud)⁽²⁾, de orienterende waarde der namen in verkeerstechnische zin, politieke en sociale factoren, economische belangen en, last but not least, de gevoelswaarde van de te geven naam voor de bewoners van de straat: een Zonnebloemdreef klinkt nu eenmaal anders dan een Stinkzwamslop.

(1) Gemeentebesturen kunnen ook rechtstreeks advies vragen aan de Commissie voor Naamkunde en Nederzettingsgeschiedenis van de Koninklijke Akademie voor Wetenschappen te Amsterdam, resp. de Commissie voor Toponymie en Dialectologie te Brussel, voor welke laatste instantie Prof. dr. R. van Passen gedurende de jaren 1971-1978 talloze adviezen inzake straatnamen uitbracht. In 1977 werd een Koninklijke Commissie van Advies voor Plaatsnamengeving ingesteld, die deze taak overnam; zie hierover Naamkunde 11 (1979), p. 325-326.

(2) De eerste keer, dat de Gemeenteraad van Leiden (op 18 augustus 1875) gebruik maakte van zijn aan de Gemeentewet ontleende bevoegdheid, straatnamen officiëel vast te stellen, leverde al een misser op. Er werd toen juist een monument geplaatst in de Sterrenwacht voor de hoogleraar Kaiser. Dat was echter niet genoeg eer. Bij gebrek aan een vrij sterrenbeeld doopte men de aloude Cellebroersgracht om in Kaiserstraat; zie G.L. Driessen, Leidsche straatnamen, Leiden (1929), p. 4. Nieuwe verdienstelijke figuren vereeuwige men in de namen van nieuwe straten en wegen; de oude late men onaangetast, ook als er een andere politieke of religieuze wind waait; het zijn monumenten van het verleden.

[p. 78]

Het materiaal voor de studie van bestaande en verdwenen straatnamen, met name voor wat betreft het historisch aspect ervan, is zeer onvolledig; het hangt gewoonlijk af van een gelukkige inval van een inwoner, of er een straatnamenboek van een bepaalde gemeente bestaat. De oudere monografieën op dit gebied geven weliswaar vaak interessante en veelal afdoende historische verklaringen⁽³⁾, maar zij lijden doorgaans aan het euvel, dat er soms wel een imposante lijst van ‘geraadpleegde bronnen’ is, maar dat de attestaties in de tekst ‘herrenlos’ blijven. Waar de schrijvers zich op etymologisch glad ijs wagen, kan men de vreemdste capriolen aanschouwen.

Wetenschappelijke eisen op het punt van de verantwoording der bewijsplaatsen en een taalkundig gefundeerde etymologie kwamen eerst tot hun recht, toen ‘officiële’ toponymisten zich met deze uithoek van hun terrein gingen bezighouden. Men kan hierbij twee interessesferen onderscheiden; enerzijds het documenteren en historisch c.q. etymologisch verklaren van bestaande namen⁽⁴⁾, anderzijds de beschrijving van de actuele praktijk der straatnaamgeving (naamswijzigingen en nieuwe naamgevingen voor straten in nieuwe wijken) en de kritische begeleiding daarvan⁽⁵⁾.

Van bizondere betekenis voor het straat- en wegnamenonderzoek werd de reeks Monographieën van de Nomina Geographica Flandrica⁽⁶⁾, omdat daarin niet alleen de veld- en waternamen, maar ook de straatnamen van de betreffende gemeente opgenomen en behandeld worden, zij het doorgaans niet als aparte kategorie⁽⁷⁾. In Nederland verschenen

(3) Zo b.v. het in de vorige noot genoemde boek van G.L. Driessen. Deze noemt, zonder behoorlijke bibliografische gegevens, een aantal vroeger verschenen vergelijkbare studies voor 's-Gravenhage, Amsterdam, Haarlem en Rotterdam.

(4) P.J. Meertens, Straatnaamgeving in de Middeleeuwen. Amsterdam, 1953 (= Bijdr. en Mededel. der Naamkunde-Commissie van de Kon. Ned. Akademie v. Wetensch. 5).

(5) A. Navarotto, Un tema d'attualitá A proposito dei nomi delle strade. [Vicenza] 1933. - J. Leenen, Theorie en praktijk van de straatnaamgeving. Leuven en Brussel, 1946 (= Toponymica X). - W. Moll, De moderne praktijk van de straatnaamgeving. Amsterdam, 1953 (= Bijdr. en Mededel. der Naamkunde-Commissie v.d. Kon. Ned. Akademie van Wetenschappen 5).

(6) Nomina Geographica Flandrica. Studiën en Monographieën uitgegeven onder leiding van Prof. Dr. H.J. van de Wijer, Prof. Dr. H. Draye & Prof. Dr. K. Roelandts, thans verschenen t/m nr. XII, J. Molemans, Toponymie van Sint-Huibrechts-Lille. Leuven en Brussel, 1976. Ook de reeks Toponymica bevat dergelijke monographieën; laatstelijk J. Molemans, Toponymie van Wychmaal (Limburg) (= Toponymica XXII, 6). Leuven en Brussel, 1979.

(7) Dit is voor de interlokale verbindingswegen wel het geval in het recente boek van J. Meulemans, Toponymie van Neerpelt, Leuven en Brussel, 1975 (= NGF, Monographieën IX).

[p. 79]

in het kielzog van deze reeks in de laatste jaren een aantal monografieën, die het schema van de NGF min of meer als uitgangspunt hebben genomen⁽⁸⁾. De bovengenoemde opleving van de belangstelling voor straatnamen blijkt echter vooral uit het betrekkelijk grote aantal recente publicaties van straatnamenboeken, waarin een historischverklarend kommentaar wordt gegeven op alle hodoniemen van een gemeente⁽⁹⁾. In dit verband mag ook Heinz Evers' boek over de straten en hun namen in Emmerik⁽¹⁰⁾ genoemd worden - een zeer fraai uitgevoerd en degelijk werk, afgezien van de etymologische kattendans rond de naam van de stad -, omdat de straatnamen in het hertogdom Kleef oorspronkelijk Nederlandstalig zijn en pas in 1829 door het Pruisische bestuur verhoogduitst werden. Ook buiten ons (historisch) taalgebied verschijnen geregeld studies over straatnamen⁽¹¹⁾.

(8) A. Tinneveld, Toponymie van Didam, Amsterdam 1973 (= Bijdr. en Mededel. v.d. Commissie v. Naamkunde en Nederzettingsgesch. van de Kon. Ned. Ak. v. Wetensch. te Amsterdam, XXVIII). - Ph.H. Breuker, Toponymy van Boazum, Ljouwert, 1978 (= Fryske Nammen 2). - In 1979 startte de Stichting Brabants Heem een serie ‘Noordbrabantse Plaatsnamen’, waarvan het eerste deel (Monografie I) wordt gevormd door H.E.M. Mélotte en J. Molemans, Valkenswaard, Z. pl., 1979. Hier worden de straat- en wegnamen op hun alfabetische plaats in het geheel besproken, maar zij worden wel opgesomd onder het appellatief, dat hun tweede naamsbestanddeel vormt. - P.S.G. Raas, Toponymie van 's-Heerenhoek, [Goes] 1980, waarvan hoofdstuk 6 gewijd is aan de straat-, weg- en dijknamen (eerste uitgave in een beöogde serie over de toponymie van de Bevelanden).

(9) W. Dolk, Leeuwarder Straatnamen. Leeuwarden, 1969. - Robert vande Weghe, Geschiedenis van de Antwerpse Straatnamen. Antwerpen, 1977. - Geschiedenis in Straatnamen, 2^e druk. Een overzicht van de Sneker straatnamen en hun betekenis (een bibliografisch monstrum: geen auteur, plaats en jaartal weggemoffeld in het kologon - Sneek, febr. 1978 -, dat tevens verraadt, dat het boekje ‘Een uitgave van het Gemeentebestuur van Sneek’ is. Wie de bewerker is van de ‘le herziene druk’ blijft ook een ambtsgeheim). - J.A. Wiersma, De naam van onze straat. Geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Amsterdam, Amsterdam, 1977 (helaas zonder bibliografie; de plaatselijke voorgangers worden in het voorwoord alleen bij naam of met een onvolledige titelaanduiding genoemd’. - L. Visser, Straatnamen van Zeist. Zeist, 1978. - A. Scheygrond, Goudsche Straatnamen. Alphen a.d. Rijn, 1979 (= Oudheidkundige Kring ‘die Goude’, 17^e verzameling); dit laatste werk behandelt alleen de oude straatnamen; voor de nieuwe is een volgende publicatie voorzien.

(10) Heinz Evers, Strassen in Emmerich. Geschichtsbild der Strassen einer alten Stadt am Niederrhein. Köln, 1977.

(11) Recente publicaties zijn o.a. W. Dzikowski. - D. Kopertowska, Toponimia Kielec. Warszawa-Kraków, 1976 (hierin worden de straten en pleinen van de stad Kielce behandeld). - F. Schohusen, Die Oldenburger Strassennamen. Historischtopographisch und etymologisch dargestellt. Oldenburg, 1977. - J. Wittich, Discovering London Street Names, Princes Risborough 1977 (zeer summier). - Bent Zinglersen, Københavnske gadenavne og deres historie. København, 1979².

[p. 80]

Het boven omschreven tot dusver gepubliceerde hodonymisch materiaal lijkt te gering in omvang, en te zeer uiteenlopend in opzet en kwaliteit om er kwantitatieve onderzoekingen op te baseren⁽¹²⁾. Deze situatie is grondig gewijzigd door het verschijnen van het Postcodeboek (aldus genoemd in het voorwoord) in 1978, gevolgd door regelmatige afleveringen ‘Aanvullingen’. De titel op de omslag luidt: Postcode ptt post uitgave 1978, evenzo de voorhandse (z.g. ‘franse’) titel⁽¹³⁾. Dit boek, gratis verkrijgbaar voor elke aanvrager is een - onbedoeld - geschenk aan de naamkundige onderzoekers, vooral van belang voor de hodonymisten onder hen. Het bevat immers een vrijwel (wij zullen straks zien, wat dit ‘vrijwel’ inhoudt) volledige lijst van straat- en wegnamen in Nederland, naar de stand op 1 oktober 1977. Het grote en uniform bewerkte materiaal (naar schatting 175.000 namen) biedt allerlei mogelijkheden tot studies, die op kwantitatieve gegevens berusten. Er zijn echter een aantal beperkingen, waarvan er één essentiëel is, d.w.z. inherent aan de aard van het materiaal, terwijl andere voortvloeien uit de gebruikte wijze van afkorten en uit de systematiek van het boek.

De essentiële beperking ligt in het feit, dat niet alle bestaande straten en wegen opgenomen zijn, maar alleen die, waaraan minstens één postadres ligt. Geheel onbebouwde straten en wegen komen dus niet voor in het Postcodeboek. Wij zullen door middel van enkele steekproeven nagaan, welke orde van grootte deze afwijking heeft.

(12) Weliswaar kan men voor gemeenten, waarvoor geen straatnamenboek bestaat, gebruik maken van alfabetische lijsten bij plattegronden en gidsen (reeds genoemd door J. Leenen, o.c., p. 35), maar dit materiaal is eveneens onvolledig, zeer uiteenlopend in methode en kwaliteit en vaak niet gedateerd.

(13) Verdere bibliografische informatie is in het lijvige boek niet te vinden, afgezien van de namen van degenen, die de artistieke vormgeving hebben verzorgd. Onder de ‘Lijst van afkortingen’ op p. 6 staat, Nadere inlichtingen over de PTT-conventies kunnen worden verkregen bij: Centrum voor Computerdiensten Post, Postbus 99600 6800 PD ARNHEM telefoon: 085-421441. Dit Centrum is kennelijk de bakermat van het Postcodeboek. Het is niet de bedoeling, hier een recensie van het Pcb te schrijven; ik kan echter niet nalaten te wijzen op de slechte leesbaarheid (letterafstand te klein in verhouding tot de dikte) en het verlies aan informatie door het weglaten van de umlaut, de samenval van ij en y (winst 1 positie) en de drastische afkortingen, die het gevolg zijn van de beperking tot 17 posities voor de straatnaam (p. 1330 oude woud zandwg = Oude Woudenbergse Zandweg; p. 676 oude antwerpsep = Oude Antwerpse Postbaan; p. 1328 k rietbergln = Mevr. Kuipers-Rietberglaan). Soms is het restant dan de straatnaam nauwelijks meer dan een lettercode: e de b v rykln = Esther de Boer- van Rijklaan. De wijze van afkorten is beschreven in de Conventies voor de uniforme schrijfwijze van namen en adressen, uitg. Centrale Directie PTT, PTT-Post, Directie Postverkeer, Afd. Binnenland, z. pl., 1977.

[p. 81]

Wij kiezen daarvoor een kleine en een middelgrote gemeente, die beide een zeer recent straatnamenboek rijk zijn, nl. 's-Heerenhoek in Zeeland (1500 inwoners) en Zeist in de provincie Utrecht (60.000 inwoners)⁽¹⁴⁾. Bij de vergelijking worden de niet meer in gebruik zijnde straatnamen, die terecht in de monografieën zijn opgenomen, maar in het Postcodeboek uiteraard ontbreken, niet meegeteld⁽¹⁵⁾. Van de bestaande namen blijken er sommige in het Postcodeboek te ontbreken, terwijl andere t.o.v. het betreffende straatnamenboek een surplus vormen. Wij merken deze namen met (-) resp. (+).

Voor 's-Heerenhoek registreren wij de volgende verschillen:

1	(-) Barbesteinweg
2	(-) Maalweg
3	(-) Middelburgsestraat
4	(-) Nieuwe Kraayertsedijk
5	(-) Rijkstraat
6	(-) Schippersweg
7	(+) berendk
8	(+) heerenhoeksedk s
9	(+) kraayertsedk
10	(+) 1 noordwg

Dit betekent dat het Pcb voor 's-Heerenhoek 37 straatnamen registreert, tegenover de 39 van het geciteerde namenboek; een afwijking van 5,1%. Het aantal in slechts één van beide boeken voorkomende namen is veel groter, nl. 10, d.i. 25,6%.

Deze afwijkingen zijn door twee oorzaken ontstaan. Van de in het Pcb ontbrekende namen betreffen de nrs. 2, 3, 4 en 5 straten, die onbebouwd zijn of waarvan het in 's-Heerenhoek gelegen gedeelte onbebouwd is. De 6 overige discrepanties zijn een gevolg van de omstandigheid, dat in de ‘Toponymie van 's-Heerenhoek’ het grondgebied van de voormalige gemeente van die naam wordt behandeld; deze gemeente is echter per 1 jan. 1970 met een aantal andere samengevoegd tot de gemeente Borsele (met één s; de naam van het gelijknamige dorp wordt met -ss- geschreven; een nuttige onderscheiding). Dit grotere gebied werd een aantal jaren later verdeeld in zogenaamde ‘postdistricten’, een of twee per dorp. De grenzen vallen vaak niet geheel samen met de oude gemeentegrenzen. Hierdoor zijn nr. 6 en het bebouwde deel van nr. 1 buiten het ‘postdistrict’ (hier = woonplaats in de zin van het Pcb) komen te liggen, terwijl de nrs. 7, 8, 9 en 10 van aangrenzende woonplaatsen naar 's-Heerenhoek overgingen.

(14) Zie de in noot 8 resp. 9 genoemde monografieën van P.S.G. Raas (1980) en L. Visser (1978).

(15) De verdwenen namen zijn in het register van L. Visser's boek met een sterretje gemerkt en daardoor direct herkenbaar.

[p. 82]

Voor de veertigmaal grotere gemeente Zeist constateren wij de volgende afwijkingen van het Pcb. t.o.v. L. Visser's straatnamenboek (waarbij de gegevens over de buurtschappen Austerlitz, Den Dolder, Bos en Duin en Huis ter Heide, die het Pcb als aparte woonplaatsen opvoert, moeten worden betrokken):

Dorp Zeist 1 (-) Breullaan 2 (-) Crosestein 3 (-) De Dreef 4 (-) Griftlaan 5 (-) Heideweg 6 (-) Heuveldwarsstr. 7 (-) Hernhuttersingel 8 (-) Huis ter Heideweg 9 (-) Jagersingel 10 (-) Koepellaan 11 (-) Kohnstammlaan 12 (-) Kohnstammplein 13 (-) Kromme Rijnlaan 14 (-) Kwikstaartlaan 15 (-) Laantje zonder Eind 16 (-) Thielselaan 17 (-) Weteringlaan 18 (+) bisschopswg 19 (+) rynsoever 20 (+) sportln 21 (+) wilhelminapark

Austerlitz 22 (-) Parallelweg 23 (-) Wellingtonweg 24 (+) woudenbergsewg

Den Dolder 25 (+) baarnsewg 26 (+) doldersewg 27 (+) nw doldersewg 28 (+) tolhuisln

Bos en Duin 29 (+) amersfoortsewg

Huis ter Heide 30 (+) camp nw amsterdam 31 (-) Kampdwarsweg 32 (-) Kampweg.

Dit levert in eerste instantie 21 minus- en 11 plus-namen op. Inwerking van de Postcode Aanvulling nr. 5 (mutaties t/m 15.3.1980) brengt het aantal minus-namen terug tot 16 (de nrs. 2, 5, 8, 9 en 17 kregen intussen bebouwing). Van de plus-namen vervallen er 6 (de nrs. 25, 26, 27, 28, 29 en 30) omdat zij betrekking hebben op grensoverschrijdende wegen tussen de buurtschappen, die door de opzet van het Pcb dubbel worden vermeld; het restant van deze groep is dus 5. Het getalsmatige verschil tussen het Pcb en Visser's straatnamenboek is dus zeer klein, nl 10 namen, d.i. slechts 2,6% van het totale aantal van 382 straatnamen. Het aantal namen, dat niet in beide lijsten voorkomt, is 20, d.i. 5,2%.

Wanneer wij de oorzaak van de afwijkingen analyseren, dan zien wij dat van de 15 minus-namen er 13 ontbreken, omdat zij onbebouwde straten aanduiden, 2 (de nrs. 31 en 32) omdat het Pcb ze onder een andere gemeente (Soesterberg) vermeldt. Van de 5 plus-

[p. 83]

namen vinden er 3 hun verklaring in de omstandigheid, dat de betreffende wegen op het grondgebied van andere gemeenten liggen (nr. 18 in De Bilt, nr. 19 in Utrecht, nr. 20 in Bunnik), en dus niet vermeld zijn in het straatnamenboek van Zeist, maar wel opgenomen zijn in het Pcb onder het woongebied Zeist, omdat er een of meer huizen aan deze straten op Zeister grondgebied staan⁽¹⁶⁾. Twee andere plus-namen danken hun ontstaan aan interpretatiekwesties; nr. 21 wilhelminapark (afkorting van Wilhelminaparkflat!⁽¹⁷⁾ is geen straatnaam; de nummering naar het flatgebouw inplaats van naar de straat (= Wilhelminalaan) is in de overwinningsroes na de voltooiing van het eerste flatgebouw in Zeist ingevoerd, maar bij volgende grote woongebouwen wijselijk niet voortgezet; nr. 30 camp nw amsterdam betreft een afgesloten nederzetting voor Amerikaans personeel bij de vliegbasis Soesterberg, met één postadres, ook hier is dus geen sprake van een straatnaam⁽¹⁸⁾. Het valt op, dat de afwijkingen voor Zeist procentueel veel lager zijn dan die voor 's-Heerenhoek. Ofschoon het verschil als gevolg van de geringe hoeveelheid afwijkingen in statistische zin niet significant is, is het toch in overeenstemming met de verwachting, dat een grote plaats minder afwijkingen oplevert dan een kleine. De discrepanties tussen Pcb en lokale plaatsnaamboeken hebben immers, zoals wij zagen, vooral betrekking op de grenszone van de betrokken gemeente. Bij vergroting van een gebied neemt de oppervlakte kwadratisch toe, maar de omtrek slechts lineair (door dezelfde oorzaak was een ommuurde grote stad door de burgers beter te verdedigen dan een kleine). Een gehucht op een kruispunt heeft 100% grensoverschrijdende wegen; als de hele aarde één woongebied vormt, zullen er 0% grensoverschrijdende wegen zijn. De alom in voortgang zijnde annexaties en samenvoegingen van gemeenten zullen door de daaruit resulterende aanzienlijke grensverkortingen de besproken discrepanties doen verminderen. De ‘interne’ dubbeltellingen van grensoverschrijdende wegen tussen de woonplaatsen binnen één gemeente zullen afnemen, doordat grote en groot geworden gemeenten veelal wensen, als één woonplaats te worden beschouwd; op deze wijze

(16) De verklaring van de afwijkingen t.a.v. 's-Heerenhoek berusten op nadere gegevens, mij verstrekt door de Heer P.S.G. Raas, de auteur van ‘Toponymie van 's-Herenhoek’, waarvan het straatnamenhoofdstuk hier is gebruikt.

(17) Toch is er een signaal, dat het om een afkorting gaat: Wilhelminapark zou immers als wilhelminapk zijn weergegeven.

(18) De verklaring van de meeste afwijkingen betreffende de Zeister straatnamen dank ik aan de Heer L. Visser te Zeist.

[p. 84]

kunnen zelfs belangrijke woonplaatsen (b.v. Scheveningen) als zodanig verdwijnen⁽¹⁹⁾. De door deze interne dubbeltellingen veroorzaakte storing kan trouwens op eenvoudige wijze worden opgeheven, door bij vergelijkend onderzoek niet uit te gaan van gemeenten, maar van woonplaatsen van gelijke grootte.

Voor synchroon straatnamenonderzoek kan men ofwel uitgaan van de in het Pcb van 1978 afgedrukte bestand van 1-10-1977, of de cumulatieve aanvullingenlijst nr 5 (bijgewerkt t/m 15-3-1930 inwerken); dit laatste is voor onderzoek van enige omvang een tijdrovend werk en zal nauwelijks iets veranderen aan de uitkomsten, gezien het beperkte aantal der toegevoegde, gewijzigde en afgevoerde namen. Wil men met het meest recente volledige materiaal werken, dan staat er een andere weg open, waarop wij straks zullen ingaan.

Tot dusver hebben wij het Postcodeboek bezien als een momentopname van de bestaande straatnamen in Nederland, met enkele beperkingen, die van ondergeschikt belang zijn voor statistisch onderzoek, dat gebaseerd is op grote aantallen namen. Maar het Postcodeboek heeft ook een historische dimensie. Na de ‘oer’-uitgave van 1978, die het bestand van 15 okt. 1977 bevat, zijn immers 5 aanvullingen verschenen, waarvan de 5^e tot 15 maart 1980 loopt en ook de gegevens van de nrs. 1 t/m 4 bevat. De nieuwe vermeldingen t.o.v. nr. 4 zijn met een sterretje gemerkt. Er is een lijst opgenomen van alle in de afgelopen periode van 2½ jaar gewijzigde straatnamen. Deze lijst maakt het mogelijk, trends in de naamgeving op te sporen en te documenteren. Ik stel mij voor, in een volgend artikel hieraan enkele beschouwingen te wijden. De genoemde historische dimensie neemt toe, naarmate er meer aanvullingen verschenen zullen zijn; hierdoor wordt immers de bestreken periode telkens langer. Wanneer men de correcties van druk- en spelfouten - die overigens voor de taal-psychologie wel wat materiaal opleveren! - elimineert, blijft er nog een zeer interessante hoeveelheid naamswijzigingen over. Naast deze vernamingen⁽²⁰⁾ zijn uiteraard ook de namen van nieuwe straten

(19) De oude en door samenvoeging ontstane jonge grote gemeenten, die willen worden geacht slechts één woonplaats te vormen, hebben natuurlijk een systeem van indeling nodig; 30 van hen zijn in districten en wijken verdeeld, 180 in wijken; alle overige gemeenten bestaan uit een of meer woonplaatsen.

(20) Voor het wijzigen van een naam is in post- en gemeentekringen de term vernamen in gebruik gekomen. Een gelukkige vondst, vernoemen zou iets beter klinken (dat is trouwens ook een kwestie van wennen) maar is al in andere betekenis gangbaar. Het woord is een correcte analogievorming naar (een huis) vernummeren ‘een nieuw nummer geven’, (een schilderij) verdoeken ‘een nieuw doek geven’, (een naaf) verbussen ‘een nieuwe bus geven’.

[p. 85]

trendaanwijzers. Het zou het onderzoek zeer vergemakkelijken, als er ook een lijst van deze nieuwe namen van straten, die door eerste bebouwing of vernummering van panden aan het bestand zijn toegevoegd, zou worden opgenomen. De onderzoeker moet nu zelf deze aanwas bijeenzoeken door vergelijking van het ‘basisboek’ van 1978 met de cumulatieve aanvullingslijst nr. 5; deze geeft immers niet slechts de namen van voor de eerste maal opgenomen straten, maar ook van reeds per 1 oktober 1977 vermelde, wanneer de bebouwing ervan sindsdien gewijzigd (in de regel uitgebreid) is.

Bij de conclusies uit het door de Aanvullingslijst voor de eerste maal opgenomen materiaal moet met één foutenbron rekening worden gehouden: deze ‘nieuwe’ namen kunnen al heel oud zijn, maar pas in de betrokken periode hun eerste bebouwing hebben gekregen, waardoor zij alsnog ‘postcodewaardig’ werden. Deze “late roepingen” voor de bouwmarkt kunnen uiteraard niet dienen als getuigen voor recente an actuele trends in de straatnaamgeving.

Het is moeilijk, in verband met de geringe omvang van het betreffende materiaal, het gewicht van de hier genoemde foutenbron voor een juiste trendbepaling te benaderen. Van de 6 voor Zeist in de Aanvullingslijst vermelde “nieuwe” namen zijn er 2 oud: de Jagersingel en de Heideweg. Aan de Jagersingel ligt een sinds jaren bestaand flatgebouw voor verpleegsters (nr. 3), dat wel aan deze weg, maar op het terrein van het ziekenhuis staat, dat naar de hoofdingang aan de Prof. Lorentzlaan genummerd is. Omdat de postbezorging over het ziekenhuis loopt, heeft men Jagersingel nr. 3 (het enige adres aan deze weg) aanvankelijk niet opgenomen, maar dit later alsnog gedaan, ook al is de bestelling niet gewijzigd. De Heideweg scheidt twee buitenplaatsen; op één van deze is in 1978 een revalidatie- en verpleeghuis gebouwd, dat uitweegt op de Heideweg. Verder is op te merken - afgezien van de brede toevalsmarge door de geringe omvang van het materiaal -, dat het relatief lage aandeel van de “echte” nieuwe namen geflatteerd is, doordat men voor de nieuwbouwwijken in Zeist-West per wijk slechts één naam geeft (bv. Crosestein) en verder volstaat met een complex nummeringssysteem (van 1000 tot 9999); hierdoor wordt uiteraard het aantal nieuwe namen sterk beperkt⁽²¹⁾.

(21) Ik acht dit geen gelukkige oplossing. De bewoner voelt zich beter thuis in een namenstelsel dan in een getallenwereld, die hem veel minder dicht op de huid ligt. Ook vervalt de mogelijkheid tot identificatie met een bepaalde straat (als basis voor micro-buurtvorming), terwijl het zoeken in naamloze hofjes en vaak doodlopende anonieme straten menige vreemdeling (vrachtautochauffeurs!) tot wanhoop brengt. Weliswaar bestond er ook in veel dorpen tot in het begin van deze eeuw het systeem van nummering der huizen per wijk; dit stelsel functioneerde echter in een gesloten gemeenschap. Toen de interlokale communicatie toenam, zijn allengs overal straatnamen vastgesteld en met borden of plaatjes aangegeven.

[p. 86]

Een vermindering van het gewicht van de genoemde foutenbron voor de trendbepaling ligt in de omstandigheid, dat in een dichtbevolkt land als Nederland weinig oude wegen zich alsnog voor het Pcb. zullen melden, omdat verreweg de meeste al minstens één postadres hebben. Een aantal van de overblijvende zal door het ontbreken van vrije aanliggende percelen, door ligging in natuurgebied of door andere oorzaken slechts een zeer geringe kans lopen, ooit te worden bebouwd.

Van minder belang voor historisch onderzoek is de lijst van verdwenen namen, die in de Aanvullingen is opgenomen. Deze verdwijningen kan men onderscheiden in ‘echte’ en ‘schijnbare’. De eerste zijn doorgaans het gevolg van ‘stadssanering’ in de zin van kaalslag t.b.v. grootschalige nieuwbouw; de tweede groep is niet werkelijk verdwenen, maar ‘verhuisd’ als gevolg van inlijving van een deel van het grondgebied bij een aanpalende gemeente. Deze geannexeerde namen lopen echter een bizonder risico, gewijzigd te worden, wat als regel gebeurt, wanneer verwarring dreigt met bestaande straatnamen in de ontvangende gemeente. De datering van de Aanvullingen levert voor de vermelde verdwijningen een terminus ante quem voor de naamgeving; dit gegeven is echter pas op zeer lange termijn van enig nut voor het historisch perspectief.

Wij kunnen nu enkele vraagstellingen op het gebied van de synchrone hodonymie onder ogen zien, die met behulp van het gedrukte Pcb. beantwoord kunnen worden. Daarbij kan men ofwel uitgaan van de eerste uitgave, dus van de stand op 1 oktober 1977, ofwel de cumulatieve aanvullingslijst nr. 5, die de stand van 15 maart 1980 geeft, inwerken. Het resultaat zal weinig uiteenlopen bij vraagstellingen van statistische aard, omdat de aanwas in verhouding tot het zeer grote bestand slechts gering is.

Wanneer men regionale verschillen in de naamgeving wil onderzoeken, door woonplaatsen van gelijke grootte uit diverse streken met elkaar te vergelijken, of verschillen wil opsporen tussen grote en kleine woongebieden in dezelfde regio, dan levert het gevolgde systeem van afkortingen enkele beperkingen op. Zo kunnen Friestalige namen

[p. 87]

in het algemeen niet als zodanig worden herkend, omdat de gekozen afkortingen voor de Nederlandse en Friese equivalenten gelijk zijn (grt = grote, greate; ln = laan, leane, loane). Bijvoeglijke naamwoorden kunnen gemakkelijk worden gesommeerd, doordat de alfabetisering naar de afkorting geschiedt: k houtstr onder de letter k = kort(e). Nieuw en Nieuwe vallen samen in nw, maar Oud en Oude worden niet verkort en blijven dus gescheiden. Onaangetast zijn ook de vastgegroeide adjectieven: hogewg, lagezoom (p. 314); natuurlijk komen ook namen als hogendorpstr, v hier ongevraagd in de rij staan. Enkelvoudige appellatiefnamen, al dan niet van een losstaande bepaling voorzien (typen laan, p. 529, en ln v poot, p. 530) zijn door hun beginpositie goed bereikbaar; men moet wel bedacht zijn op incidentele afkortingen als resid rembrandt naast residence astrid (beide p. 881; het Pcb doet niet aan accenten, zou in het deftige Noordwijk zelfs Rembrandt in een Franse résidence ondergebracht zijn? Het accentgetrouwe Telefoonboek stelt ons gerust: residence is doodgewoon Engels). De naamvormende voorzetselgroep blijft onaangetast: aan de kerk (p. 141), maar niet evenzo dialektvormen als ge veld, a = a ge veld ‘aan het veld’. Het lidwoord is niet naar functie herkenbaar: vreeln, de (p. 141) naast wendel, de (p. 315). Met deze aanduidingen en opmerkingen zijn de onderzoeksmogelijkheden en de te verwachten neembare en onneembare barricaden niet uitgeput. Wij zullen ons nu bezighouden met de moeder van het Pcb, het zogenaamde Stratenregister.

Het Postcodeboek is een periodieke publicatie in gedrukte vorm, samengesteld op grond van een up-to-date gehouden computerdatabestand. Dit bestand bevat méér namen dan het Pcb, nl. alle straatnamen van Nederland, dus ook die, waaraan geen postadressen liggen. Het wordt aangeduid met de naam Het Stratenregister of Het PTT-Stratenregister. Dit register verschijnt niet in druk; wel worden de gegevens in verschillende vormen door de PTT aan het publiek geleverd, met name aan ondernemingen, die grote en actuele adressensystemen nodig hebben.

Het Stratenregister is op dezelfde wijze geordend als het Pcb: de woonplaatsen staan in alfabetische volgorde, evenzo de straatnamen binnen de woonplaats. Het hele register wordt aan het publiek geleverd met als ingang de woonplaatsnaam (mutaties maandelijks), op magneetband of microfiche, en ook met als ingang de straatnaam

[p. 88]

(mutaties elke 2 1, 2, 3 en 6 mnd.), alleen op microfiche. Doordat een driejarig abonnement op de mutaties verplicht is, komen de totale kosten incl. BTW op resp. f. 8850,-, f 6384,- en van f 2180,64 - f 3171,84⁽²²⁾.

Het voordeel van de naar de woonplaatsnaam geordende tape of microfiches t.o.v. het Pcb ligt enerzijds in de volledigheid van het hodonymisch materiaal (alle Nederlandse straatnamen), anderzijds in de mogelijkheid, de data van band of microfiches in te voeren en de computer allerlei sorteringen en tellingen te laten verrichten. Men kan zo bv. een retrograde sortering maken op het laatste woord vóór de komma, en, in een kommaloze vorm, op het einde van de straatnaam. Op deze manier krijgt men de appellativa wg, str enz. binnen de woonplaats bij elkaar. Ook hier zitten weer bekende addertjes onder het gras: ln = laan en pln = plein; hogendorpln, v = Van Hogendorplaan (Pcb p. 1328) zal dus zeker bij de pleinen belanden. Vraagt men naar ringwegen, dan is de beringwg een ongenode gast: evenzo zal een boude seringln zich ten onrechte onder de ringlanen scharen. Onder de Nederlandse straatnamen zijn er nogal wat, die een appellatief voeren, dat oorspronkelijk een waternaam was of nog is: stille mare (p. 830); oudegr (p. 1179). Het appellatiefloze residu zal hoofdzakelijk bestaan uit oude veldnamen (neude, p. 1178; handrik, p. 830) en uit namen van het jonge, modieuze type orion, porceleinvlinder, e.a. Verkleinwoorden onder de appellativa kan men niet verzamelen, de deminutiefuitgang is in het afkortingsproces verdwenen⁽²³⁾.

Het verzamelen van persoonsnamen in straatnamen - gecompliceerd door het type ln v poot - kan licht werpen op al dan niet aanwezige lokale en regionale concentraties zowel van het principe van de naamgeving als van vernoemingen naar bepaalde personen. Hetzelfde geldt voor het gebruik van titels; ministers, professoren en heiligen (bien étonnés ...) kan men bijeensorteren doordat de afkorting min, prof en st (of h) direct achter de komma staat⁽²⁴⁾. Ook hier vormt de

(22) De microfiches hebben, zodra de bijgewerkte set ontvangen is, voor het bedrijfsleven geen waarde meer; voor het onderzoek is een veroudering van een of enkele maanden echter niet van belang. Men kan dus ook trachten van een bedrijf een niet meer gebruikte set te krijgen; wel is daarvoor toestemming van de PTT nodig, omdat de afnemers zich verbinden, de gegevens niet aan derden door te geven.

(23) Het verkleiningsachtervoegsel valt niet weg bij simplicia: straatje, het (p. 491), in Gennep, later gewijzigd in straatje, t (Aanvullingen nr. 5, ongepagineerd in de lijst van gewijzigde straatnamen en op p. 49).

(24) Geïntegreerde Sinten laten zich niet zo gemakkelijk vangen: sintjohannesga naast st oedenrode (onder de woonplaatsnamen).

[p. 89]

wijze van afkorten weer een foutenbron: een titeldrager met een (te) lange, vaak dubbele naam zal onherroepelijk zijn distinctief verliezen; wie inclusief zijn titel onder de 17 posities blijft, zal hem behouden.

De set microfiches, waarvoor als ingang de straatnaam is gekozen, biedt een unieke gelegenheid voor onderzoek op landelijke schaal. Alle Wilhelminastraten, -lanen, -parken enz. uit het hele land staan hier bij elkaar. Daarmee is het mogelijk geworden, landelijke totalen van afzonderlijke namen en naamtypen vast te stellen, en het relatief belang van elk in het geheel te berekenen. Dit levert niet alleen betrouwbare gegevens voor historische, sociologische en psychologische studies (welke gebeurtenis, welke persoon, welk kenmerk leverde een straatnaam op, en hoe vaak?), maar ook voor de formele taalkunde (welke simplicia, samenstellingen en groepen komen voor als naam, en wat is het relatieve gewicht van elk?). Door het aanwezig zijn van een provinciecode kan men uit het stratenregister dezelfde gegevens voor de provincies verzamelen; door deze af te zetten tegen landelijke cijfers verkrijgt men nader inzicht in regionale verschillen. Voor de taalkunde worden allerlei streekvarianten binnen het ABN zichtbaar, zowel van lexikale aard (Zuidelijk -baan, in het Noorden weer tot leven gewekt door de Utrechtse Baan, een nieuwe uitvalsweg in Den Haag), alsook formeel: kerkepad naast kerkpad; dorpstraat (oostelijk) naast dorpsstraat.

Tot besluit van deze beschouwingen over het Nederlandse Postcodeboek en het Stratenregister spreken wij de hoop uit, dat hodonymische onderzoekers zich dit nieuwe gereedschap ten nutte zullen maken, zulks niet alleen ten profijte van de wetenschap, maar ook van de groeiende interaktie van naamgevers en naamkundigen⁽²⁵⁾.

Utrecht.

Jan Huisman

(25) Voor nadere inlichtingen betreffende het Pcb en het Stratenregister kan men zich wenden tot de Afdeling Commerciële Zaken van elk Postdistrict (bv. 's-Gravenhage Postbus 99100, 2500 NA 's Gravenhage, tel. [phone]; voor technische en inhoudelijke aspecten ook tot: Centrale Directie der PTT, Directie Postverkeer, Afd. Verkoop en tarieven, Postbus 30000, 2500 GA 's-GRAVENHAGE.