Naamkunde. Jaargang 11

[p. 233]

Een nieuw werk over het ontstaan en de ontwikkeling van de Nederlandse toenamen⁽¹⁾

1. De mogelijkheden van het structureel naamgeografisch onderzoek.

Er zijn op zijn minst twee redenen te noemen waarom de persoonsnaamkunde in de moderne linguistiek een bevoorrechte plaats verdient.

Vooreerst kan erop gewezen worden dat van sociolinguistisch en pragmatisch standpunt uit in het hele Nederlandse lexicon nauwelijks een gevarieerder en variabeler segment te vinden is dan de persoonsnamen. Ieder hoeft daarbij slechts aan de vele manieren te denken waarop hijzelf door zijn medemensen wordt aangeduid: enkel met de voornaam, hetzij neutraal of met expressieve (diminutieve, augmentatieve, familiare) kleuring; met voornaam + toenaam of bijnaam, of enkel met een toenaam. Het is aldus theoretisch mogelijk dat een (fictief) personage met de officiële naam Alfons Blok naargelang van de sociale context waarin zijn naam ter sprake komt, met de volgende reeks namen door het leven gaat: Alfons Blok = Fons = Fonne = Fonneke = Fons van Blokskes = Fons van Jef van Gust = Blok = Blokske enz.

Ook in dialectgeografisch opzicht kan ik mij geen ander onderdeel van de Nederlandse woordvoorraad indenken dat zulk een rijkdom aan variante vormen vertoont. Om bij één voorbeeld te blijven: het appellatief bakker heeft aanleiding gegeven tot een menigte familienaamvarianten, als daar zijn: De Backere, De Backer, De Becker, Bakker, Beckers, Den Bakker, Bekkering, Bakkeren⁽²⁾... en dan wordt nog afgezien van grafische (Bakker/Backer), synonymische (Bollengier, Pester, Back) en dialectische (Beckers Fons/Fons van Beckers) varianten.

(1) Dit artikel is bedoeld als autoreferaat van mijn proefschrift ‘Bijdrage tot de morfeemgeschiedenis en -geografie van de Nederlandse toenamen’, waarop ik op 3 juli 1979 o.l.v. Prof. O. Leys en Prof. J. Goossens aan de K.U. Leuven promoveerde. Het proefschrift zal midden 1980 in boekvorm op de markt worden gebracht door de uitgeverij Familia et Patria uit Kortemark.

(2) Over de geografie van de naam (De) Backer zie nu ook J. Goossens, Naar een Nederlandse familienaamgeografie. Naamkunde 10 (1978), pp. 213-233.

[p. 234]

Nu kan men bepaald niet beweren dat het naamgeografisch onderzoek sinds het werk van Winkler in 1885 bij ons heeft stilgelegen. Vooral in de jaren zestig is de belangstelling ervoor duidelijk toegenomen. Men denke aan de diverse Inleidingen op de afleveringen van het Nederlands Repertorium van Familienamen door Buitenhuis, Ebeling, Heeroma en Meertens en bijdragen van Dujardin, Goossens, Leys, Miedema en Quaghebeur in vroegere jaargangen van dit tijdschrift. De behoefte aan een synthesewerk bleef echter bestaan. Daarom vatte Prof. Leys in 1969 het plan op mij hierover een proefschrift te laten schrijven. Prof. Goossens was onmiddellijk bereid het project met zijn grote deskundigheid als dialectoloog te begeleiden.

Nu is een onderzoek van naamgeografische verschijnselen niet zonder methodologische problemen.

Elke van de enige honderdduizenden officiële naamvarianten uit ons taalgebied zou bij cartering een apart geografisch beeld vertonen. Het spreekt vanzelf dat een naamgeografische synthese boven dit verzamelen van een ontzettend aantal anecdotische taalkaartjes diende uit te komen.

Gesteld dat men een aantal samenhangende verschijnselen voor dialectgeografisch onderzoek weet af te zonderen (b.v. namen met of zonder umlaut, namen met of zonder e-apocope enz.), dan zijn hiermee nog niet de grondvoorwaarden vervuld voor een specifieke antroponymische geografie. Vele van de systeemverschijnselen die men aldus zou behandelen, komen immers evengoed aan appellativische kant voor en zijn van algemeen fonologische, lexicologische of andere aard. In feite zou zulke verkeerd begrepen naamgeografie nog eens het werk overdoen van wat elders reeds door dialectgeografen wordt gepresteerd.

Voor zover dat op dit ogenblik te overzien valt, zal een linguistisch georiënteerde naamgeografie voornamelijk twee terreinen bestrijken:

1.

Het opsporen (en verklaren) van afwijkingen tussen propriale en appellativische verschijnselen. Voorbeelden hiervan zijn het commentaarartikel van Leys op de bijdrage van M. Quaghebeur over de geografische distributie van de namen Goeghebeur/Quaghebeur^(3) en de bijdrage van Weijnen over Ingweoonse relicten in Noord-Brabant^(4).

(3) M. Quaghebeur-O. Leys, De familienamen Quaghebeur en Goeghebeur. Naamkunde 6 (1974), pp. 185-197.

(4) A. Weijnen, Klankhistorische discrepantie tussen dialect en toponiemen. Med. Ver. Naamk. 39 (1963), pp. 151-157.

[p. 235]

2.

De beschrijving van fenomenen die aan appellativische kant ontbreken en typisch propriaal zijn. Vooral de flexie bleek hiervan vele voorbeelden te leveren en bood in structureel opzicht het niet te onderschatten voordeel een zeker systeemkarakter te bezitten. Toen ik mij in 1973 eindelijk intensiever met de uitwerking van mijn proefschrift kon gaan bezighouden, stond vast dat de flexie het centrale punt van mijn hele studie zou worden.

Vrijwel onmiddellijk werd ik al geconfronteerd met een tweede probleem. Het traceren en verklaren van isomorfen zou niet mogelijk zijn met louter eigentijds namenmateriaal. Meer nog: de meeste gegevens moesten nog uit de archieven worden opgedolven. Door de omvang van dit excerperingswerk was ik genoodzaakt mijn hoofdaandacht te beperken tot de drie Belgische provincies die de grootste rijkdom aan antroponymische flexiemorfemen vertoonden: Antwerpen, Limburg en Brabant, maar het spreekt vanzelf dat de overige Nederlandse naamsystemen structuurgeografisch niet buiten beschouwing gelaten konden worden.

2. De resultaten van het onderzoek.

1. Bij toenamen, voortgekomen uit voornamen, waren drie soorten afleidingen mogelijk, die grotendeels ook samenvallen met drie antroponymische landschappen.

In het zuidwesten van het Nederlandse taalgebied (maar ook in het hele Duitse) overheerst het zgn. nevenschikkende type: Oste, Huyghe, Lambrecht, Rombout, Aelbrecht, Huyghebaert, Geraert, Huysentruyt. Het kwam tot stand doordat een weinig gebruikelijke voornaam steeds weer van vader op (oudste) zoon werd doorgegeven en zodoende het herkenningsteken werd van een bepaald geslacht.

Boven de Grote Rivieren was dit soort vernoeming nagenoeg onbekend (tenzij bij de adel) en overheerste een zeer rigoureus gevolgd naamgevingspatroon, waarbij de kinderen naar de grootouders werden genoemd. Bovendien droeg vrijwel iedereen er een patronymische toenaam op -sone (of -dochter/genitief voor de meisjes). De naamgeving volgde er zo strikte regels dat men kon voorspellen hoe iemands nakomelingen zouden heten. Heette de vader b.v. Pieter Gerritssone, dan heetten de oudste zoon Gerrit Pieterssone en de oudste kleinzoon (in mannelijke lijn) weer Pieter Gerritssone enz.

Aanvankelijk waren deze toenamen nog samenstellingen, maar reeds

[p. 236]

vóór 1500 evolueerden zij tot afleidingen waarbij -sone gaandeweg verdofte tot -sen of zelfs helemaal wegviel. Met gradaties van dialect tot dialect resulteerde dat uiteindelijk in een aantal complementaire systemen van enerzijds sen-namen (Gerritsen, Willemsen), anderzijds genitieven (Martens, Vranken, Stevens).

Een derde type van afleidingen zijn de zgn. genitiefpatroniemen: Aerts, Geerts, Wolters, Douwes, Heyns. Ze horen thuis in de Zuidelijke Nederlanden, maar ook in oostelijk Noord-Brabant, Drente en Friesland. In deze gebiedsdelen bestonden - in tegenstelling tot de louter individueel verwijzende sone- of sen-namen uit Holland of Zeeland - vanouds toenamen met collectieve ‘betekenis’, ter aanduiding van een familie of een clan. In het Zuiden waren dat o.a. de namen met van, in Friesland de zo typische namen op -a, in Drente die op -ing. De genitiefpatroniemen zijn als een soort gezins- of erfnamen naar het voorbeeld van deze collectiefnamen gevormd.

2. Bij de zgn. lidwoordnamen, meestal beroepsnamen, stoten we eveneens op een drieledige verdeling: het type De Backer in het zuiden, Bakker boven de Grote Rivieren (ook algemeen in het Engels en het Duits), en het gegenitiveerde Beckers in Noord-Brabant en Limburg.

In het zuiden is het lidwoord bewaard gebleven doordat het daar reeds vroeg zijn aanwijzende bijbetekenis had verloren en dienvolgens was verdoft. In gebieden waar het nog aanwijzend kon worden gebruikt (in het Oudlimburgs, het Middelengels en nu nog in het Duits), is het in familienamen volledig verdwenen. Het verdween eveneens in dialecten (als het Hollands) waar het vrij gewoon moet zijn geweest elkaar enkel met de toenaam te noemen.

De genitiefnamen ten slotte (Beckers, Brouwers, Kuipers) zijn divers van oorsprong:

-

De oudste, die dateren uit de 13^e of 14^e eeuw, zijn op dezelfde manier ontstaan als de genitiefpatroniemen: net zoals de zoon van een zekere Geert ‘Jan Geerts’ kon heten, werd de zoon van iemand die in de wandeling kortweg als ‘de Bakker’ of ‘de Smid’ bekend stond, ‘Jan des Backers’ of ‘Jan des Smeets’ worden genoemd. De oudste voorbeelden van dit type treden massaal op in de omgeving van Turnhout, Helmond, Herentals en Diest.

-

De huidige Noordbrabantse genitiefnamen dateren pas van na 1600. Hun ontstaan houdt verband met een typisch Noordbrabantse gewoonte om drieledige namen te vormen: Jan Peter Smulders, Willem Geert Beckers. Bij deze naampatronen, die in de 16^e eeuw

[p. 237]

gebruikelijk worden, stond de laatste naam om morfosyntactische redenen in de genitief. Mettertijd werd de genitiefvorm dan gelexicaliseerd.

-

In Limburg is het gros van de beroepsnamen ook pas laat gegenitiveerd. Een geslacht dat tot de 16^e eeuw steeds en onveranderd de toenaam Becker had gevoerd, heet van dan af plotseling gegenitiveerd Beckers. Het ontstaan van deze genitiveringen (en ook die van de hieronder nog te noemen lidwoordloze toenamen) vertoont veel overeenkomsten met dat van de genitiefpatroniemen. Het feit echter dat ze pas produktief werden op een ogenblik dat de vorming van genitiefpatroniemen duidelijk kwijnende was, wijst uit dat er tussen beide categorieën ook belangrijke verschillen moeten hebben bestaan. 3. De genitivering van lidwoordloze toenamen als Straetman(s), Vloeberg(s), Priem(s), Selleslach(s), Scheurweg(s) is op dezelfde manier gebeurd als de overgang van het hierboven genoemde Limburgse Becker naar Beckers. In Limburg is de genitivering sinds de 16^e eeuw algemeen geworden (Snoeckx, Habets, Broecks), in Antwerpen en Brabant vertoont zij op dit ogenblik cartografisch de kenmerken van een golfbeweging die zich met afnemende kracht van oost naar west heeft voortgeplant. De mogelijkheid om alsnog te genitiveren is daarbij door twee factoren bepaald:

Namen met een personificerend suffix, b.v. die op -man, -aert of -inc, genitiveerden moeiteloos en hebben in de genitiefvorm nog de Dender-Schelde-lijn (ca. 1600) kunnen bereiken, namen op -en (Callens, Schepens, Soenens) zijn - denkelijk door hun formele overeenkomst met het augmentatiefsuffix - zelfs tot diep in West-Vlaanderen gegenitiveerd.

Bij toenamen zonder personificerend suffix (Vloeberg, Vink) hing alles ervan af of zij nog flecteerbaar waren op het ogenblik dat de genitiveringsgolf hen in de 16^e of 17^e eeuw bereikte. Aangezien dat echter van naam tot naam kon verschillen (tweelettergrepige als Vloeberg waren minder onderhevig aan deflexie dan eenlettergrepige als Vink), hoeft het niet te verwonderen dat de provincies Antwerpen en Brabant op dit ogenblik doorsneden worden door een zeer complex net van isomorfen.

4. Het laatste hoofdstuk van de studie is gewijd aan een flexieinnovatie die tot het Zuidwestnederlands beperkt is gebleven. Hierbij werd de oude zwakke genitief op -en vervangen door de sterke s-uitgang. Naamgeografisch zijn daardoor contrasten ontstaan als Boons/

[p. 238]

Boonen, Heyns/Heynen, Cools/Colen, Vranks/Vranken, enz. De oudste sporen van deze vernieuwing gaan terug tot ca. 1100. Ze zijn in verband te brengen met het opkomen van collectieve toenamen.

3. Nabeschouwingen.

Hoewel in principe werd gepoogd de morfologie van het hele Nederlandse toenaamgevingssysteem in ontstaan en ontwikkeling te behandelen, zijn niet alle naamlandschappen even gedetailleerd uitgewerkt. Door de omvang van het archivalische excerperingswerk was ik genoodzaakt mijn hoofdaandacht tot een drietal Belgische provincies te beperken. En ook hier dringen zich nog detail- en controlestudies op: de precieze intekening van de isomorfen tussen gegenitiveerde een- en meerlettergrepige namen (Corbeel/Corbeels; Vink/Vinckx) in de provincie Brabant, de chronologie van de van west naar oost voortschrijdende genitivering in Limburg, een historisch onderzoek naar de herkomst van de talloze Janssens in de provincie Antwerpen enz.

Voor de overige gebiedsdelen is het aantal uit te werken verschijnselen nog groter. Om er slechts enkele te noemen: de tegenstelling Binnenvlaams/Kustvlaams (in dit laatste areaal komen b.v. in de 14^e eeuw nog tal van sone-namen voor), de tegenstelling Groot/De Groot in Holland (Noord- tegenover Zuidhollands?), de onderlinge afbakening van de diverse sen-systemen (Maartense t.o. Maartens), de oorzaken van de omstreeks 1500 bruusk ingetreden overgang van een sen- naar een genitiefpatronymisch systeem in de Ijselsteden...

De behoefte aan aanvullingen en correcties is echter nergens zo groot als in Noord-Brabant. Deze provincie wordt door zovele isomorfen doorsneden, dat er stof genoeg insteekt voor een andere dissertatie.

Antwerpen U.F.S.I.A. Juli 1979.

Jozef van Loon