Naamkunde. Jaargang 10

[p. 193]

Nogmaals Eeuwsels

In zijn uitvoerig artikel over Eeuwsels presenteert W. Pijnenburg⁽¹⁾ ook een verspreidingskaartje. Op basis van dat kaartje laat hij de grens van het verspreidingsgebied van eeuwsel van Essen over Rijkevorsel en Turnhout naar Den Bosch lopen⁽²⁾. Ten noorden van die lijn vond Pijnenburg geen eeuwsels.

Dit bevreemdde mij, omdat het artikel juist mijn aandacht getrokken had als mogelijke oplossing van een eusel in Princenhage bij Breda. Daarop ben ik een aantal aan mij bekende, toponiemenrijke, bronnen gaan raadplegen. Aan de heer W. van Ham, die westelijker in Noord-Brabant goed bekend is met de beschikbare bronnen, werd hulp gevraagd die prompt verleend werd. Het resultaat van dit korte ‘bliksem-onderzoekje’ is een verschuiving van de eeuwsel-grens in noordelijke richting. Nu lijkt die grens eerder samen te vallen met de rand van de Noord-Brabantse zandgronden.

Pijnenburg liet zien dat eeuwsel, etsel, etting benamingen van een en het zelfde zouden kunnen zijn: droge weide in privaat eigendom. Vandaar dat tijdens het onderzoekje ook even op etsel en etting gelet is. De oogst is als volgt:

Princenhage.

1.	... ende een ettinge gelegen bij Gageldonck, geheeten die Katermunte. (ARAB. LVB. Den. 59; 1440)^(3).
2.	... metten husingen, winnende landen, beemden, weyden, eeusselen,

(1) W.J.J. Pijnenburg, ‘Eeuwsel’, in: Naamkunde 8 (1976) 1-53.

(2) Idem, kaart 1, bladzijde 37.

(3) Betekenis van de afkortingen:
ARAB: Algemeen Rijksarchief te Brussel
ARAG: Algemeen Rijksarchief te 's-Gravenhage
RANB: Rijksarchief in Noord Brabant, 's-Hertogenbosch.
GABoZ: Gemeentearchief Bergen op Zoom
LVB: archief van het leenhof van Brabant
PF: archief van de rentmeesters van Prins Frederik
ND: archief van de Nassause Domeinraad

[p. 194]

Kaart 1, verspreidingsgebied (naar Pijnenburg, aangevuld door K. Leenders)

	bosschen, moelenen, mueren ende wateren... (ARAB. LVB. 122f290r; 1460).
3.	... die heyninghe die gheleghen es tusghen Gielijs ettinghen van den Camp op d'een side des Jonghen, ende Bertelmeeus ettinghe voirseid op d'ander side... (ARAG. ND. Dross. reg. 1042, inv. 310; 1415).

[p. 195]

4.	perceelsgroep genaamd De Ettingen (RANB. PF. 127f128 en 131; 1699).
5.	een stuk land en weide geheten d'Etsel (ARAB. LVB. Den. 5855, no 166, fol. oud = 228; 1570) (In Westrik).
6.	perceel genaamd Den Eusel (RANB. PF. 129f133; 1731) (in Lies).

Ginneken en Bavel.

7.	perceel genaamd De Ensel (RANB. PF. 119f148; 1699) (Bolberg).
8.	perceel genaamd Senssel (RANB. PF. 119f194v; 1699) (Geertbroek).
9.	perceel genaamd De Ensel (RANB. PF. 119f250v; 1699) (Strijbeek). De klerk die de Bredase cijnsboeken opstelde, schrijft zowel in 1544 als in 1634 een -u- en een -n- in het midden van een woord vrijwel identiek, doordat de verbindingslijn tussen de beide ophalen in het midden hangt. Slechts één maal gaf een ů uitsluitsel. Latere klerken (1699 en 1723) hebben dit meestal als een -n-gelezen. Vandaar dat ensel hier ook onder eusel gesteld is.

Roosendaal en Nispen⁽⁴⁾.

10.	De Etsels, Deurlegt, weide, 1740 (n^o 550).
11.	Een sayetsel, 1691, een etselken, het etsel, wei, Vroenhout (n^o 551).
12.	De Etsels, 1662, Vroenhout (bos in 1662, wei in 1720) (n^o 552).
13.	Drye etselbloken te Nispen, 1650 (n^o 553).
14.	De Etselheyninge, Vroenhout? (n^o 554).
15.	beemden in de Etten, 1489 (n^o 555).
16.	Etting, 1482, Kalsdonk (n^o 557).
17.	Ettingen, 1482, Engebeek/Vliet (n^o 558).
18.	Ettingstraatje of Madeweg (n^o 559).

Baarle.

19.	d'Eeusel tot Bairle in de Katerstrate (1525-30)^(5).
20.	den Eusel ter Ryt (ARAG. ND. Hingm. 1159f 1; 1551/1732).

Hoogstraten.

21/22.

Twee percelen geheten Eusel^(6).

Gilze en Rijen.

Betreffende deze gemeente zijn de cijnsboeken van de Oude Hof,

(4) De nummers verwijzen naar: A. Weijnen en R.v. Hasselt, De plaatsnamen van Roosendaal, in: Ghulden Roos 8 (1948).

(5) F.A. Brekelmans, De Belgische enclaves in Nederland (Tilburg, 1965), blz. 83 en 196 t/m 216.

(6) L. Hermans, Toponymie van Hoogstraten, in: Jaarboek Hoogstratens Oudheidkundige Kring 35 (1967).

[p. 196]

van Hulten en van de heer van Breda nagezien. Hierin werden géén eusels, etsels of ettingen gevonden.

Chaam.

23.	twee buynder beemde, daerinne begrepen 3 loopen lands genaempt Deusel daeraan gelegen Ginderdoor, met een graght geschijden (RANB. PF. 62fl11v; 1699, ook 60f66; 1544).
24.	100 roeden uytvanckx aan sijnen beempt genaempt d'Eussel opt Laer (RANB. PF. 62f218r; 1699, ook 60f119; 1544).
25.	omtrent een buijnder heijden onder Caem aande Dasmus, genaempt Deusel (RANB. PF. 62f216; 1699, ook 61f63v; 1634).

Alphen.

26.	... erfs genaampt den Eusel tot Boschoven onder Alphen, ... weyden genaempt d'Eussel gelegen tot Bosschoven onder Alphen (RANB. PF. 62f120v; 1699)

Bergen op Zoom.

27.	Transport van een ‘hoeven mette landen, bosschen, beempden, moeren, eeusselen, wilderden en toebehoorten’ in de Bijstere onder Bergen op Zoom (GABoZ, R215f77; 1496).
28.	‘Jan van Eussele alias Loopzeere, slootmaker’ verkoopt een huis in de Steenbergsestraat te Bergen op Zoom (GABoZ, R216f178; 1503).

Rijsbergen.

29.	In de archief-inventaris is sprake van euselen.

Meer.

30.	gehuchten Groot en Klein Eyssel, mogelijk een eeuwsel-naam.

Etten en Leur.

In het cijnsboek van de ‘Nieuwe Landcijns’ van Etten werden geen eusels, etsels of ettingen gevonden. In het cijnsboek van de ‘Oude Landcijns’ worden echter zéér veel ettingen genoemd, te veel om hier te vermelden. De naam Etten kan opzich ook een variant van etting zijn (RANB. PF. 102; 1725 en ARAG. ND. Hingm. 1885 t/m 1888; 1707).

Princenhage leverde twee eeuwsels, één etsel en drie ettingen op. In Roosendaal en Nispen werden bij dit vluchtig onderzoek geen eeuwsels aangetroffen, maar wel vijf etsels en vier ettingen. In de volgende plaatsen kwam eeuwsel wel op de een of andere manier voor:

[p. 197]

Ginneken en Bavel, Baarle, Hoogstraten, Meer, Alphen, Chaam, Bergen op Zoom en Rijsbergen. Ettingen komen blijkbaar veel voor in Roosendaal en Etten, twee plaatsen waar in de 14de eeuw, veelal op Vlaams initiatief, grote turfgraverijen voorkwamen. Dit lijkt Pijnenburgs stelling dat etting een Vlaams ekwivalent voor eeuwsel is, met etsel als tussenvorm, te ondersteunen, maar hierbij moet worden aangetekend dat de ‘Oude Landcijns’ van Etten juist de vóór 1287 ontgonnen gronden lijkt te betreffen en de eerste grote Vlaamse turfgraverij er pas in 1297 startte⁽⁷⁾. Noch in de Nieuwe Landcijns, noch in de Monnikkencijns van Etten, die juist het Vlaamse turfgebied betreft, werden ettingen gevonden.

Overigens moet wel opgemerkt worden dat in de onderzochte streek eeuwsel een schaars voorkomende aanduiding is, vergeleken bij beemd, made en weide.

Als we bij Pijnenburg een verklaring zoeken voor het ‘missen’ van westelijk Noord-Brabant, dan blijkt dat hij weinig of geen Noord-Brabantse toponymische dorpsbeschrijvingen gebruikt heeft en in hoofdzaak op meer algemene werken vertrouwde. Dat is Pijnenburg niet kwalijk te nemen: als het materiaal er niet is (en dat is helaas nog zo), kan het ook niet gebruikt worden!

Wel blijkt dat het zinvol is om na te gaan welke gebieden in feite onderzocht zijn, en welke niet. Deze laatste zouden op verspreidingskaartjes ook als ‘niet onderzocht’ aangeduid moeten worden⁽⁸⁾.

Rotterdam.

K.A.H.W. Leenders

(7) De Oude Landcijns komt vermoedelijk overeen met de 35£ kleine Leuvense penningen per jaar die Aleida, dochter van Arnoud van Leuven, heer van Breda, aan inkomsten te Etten verwierf. Zie overigens F.F.X. Cerutti, Middeleeuwse rechtsbronnen van stad en heerlijkheid Breda, deel I, (Utrecht 1956), blz. LVIII en regest nummer 84.

(8) Op het aangevulde kaartje is het hiervoor onderzochte gebied met een arcering aangeduid.