Naamkunde. Jaargang 10
(1978)– [tijdschrift] Naamkunde–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 145]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Het voorzetsel, inherent deel van het toponiem?In de plaatsnamen ontmoeten we soms woordgroepen zoals ‘De Beemd in 't Broek’, ‘De Hoeve tegen den Berg’, ‘De Dreef achter het hof’ ‘De Beemd van Pieter Claes’, die een verklarende samenstelling zijn van meer dan één woordgroep. De voorzetsels verbinden hier de interpreterende of verklarende woordgroep (de tweede) met de aanduidende woordgroep (de eerste) en zeggen welke betrekking er tussen de twee woordgroepen bestaat. De functie van het voorzetsel is normaal in deze toponymische uitdrukkingen. Slaan we er de breed uitgewerkte toponymische studie van R. van Passen op naGa naar voetnoot(1), dan vinden we nog andere voorbeelden daarvan dan degene die we reeds citeerden en die daar verwijzen naar de respectieve nummers 195, X, 309, 198. Citeren we b.v. nog met hun respectieve nummers: ‘Den Berg aan de Molen’ (nr. 229), ‘De Leie achter het Hof’ (nr. 1585), ‘De Leie tegen de drie voorste stukken’ (nr. 1588), ‘Het Veld achter Lynts (nr. 2457), ‘Het Veld achter de Schuur’ (nr. 2458), ‘De Weide aan de Put’ (nr. 2677), ‘De Weide van de Scheper’ (nr. 2678), ‘Het Weiken over de Steenweg’ (nr. 2680). De uitvoerige aanduiding sluit elke vergissing in de lokalisering uit en is een precies differentiëringsmiddel tussen b.v. de Leie, die loopt achter het Hof, en de Leie, die paalt aan de Drie voorste stukken. De toponymische uitdrukkingen zijn niet geëvolueerd tot de eventuele samenstellingen ‘de Hofleie’, ‘het Schuurveld’, ‘de Putweide’, maar zijn niettemin echte plaatsnamen. Bij herberg- en huisnamen ontmoeten we courant het voorzetsel ‘in’ zoals in de plaatsnamen: ‘In de Wildeman’, ‘In 't Huis ten Halve’, ‘In de Bijl’, ‘In de Moriaan’, enz. We noemen die herbergen of huizen ook zonder het partikel: De Wildeman, Het Huis ten halve, De Bijl, De Moriaan. In deze gevallen zijn de voorzetsels nog niet gegroeid tot een onlosbaar deel van de benaming: we zeggen niet: ‘Het in de Wildeman’, ‘Het in 't Huis ten halve’, ‘Het in de Bijl’, ‘Het in de Moriaan’. De familienamen behouden het voorzetsel wel | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 146]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
als een vast deel van het toponiem: Jan in de Wildeman, Margriet in de BijlGa naar voetnoot(2). Vaak horen we uit de volksmond: het Rivierenhof, de Beek, de Rijt, de Elst. Toch zijn de toponiemen eigenlijk: Ter Rivierenhof, Ter Beke, Ter Elst. Het komt voor alsof het voorzetsel te evenmin een vast deel is van het toponiem. Het lijkt ons, dat we hier drie soorten bindingen hebben tussen de delen van het toponiem. Al geven we de voorkeur aan de naar ons gevoelen correctere aanwijzing ‘Ter Rivierenhof’, we opperen geen bezwaar tegen de benoeming ‘Het Rivierenhof’. Tegenover de benaming ‘De Beek’ staan we absoluut sceptisch, omdat ‘Ter Beke’ niet de aanduiding is van ‘een beek’. En twijfelachtig staan we tegenover de aanwijzing ‘De Rijt’, al komt dergelijk toponiem voor naast de plaatsnaam ‘Ter Rijt’, maar de inwoner van de streek, vertrouwd met het landschap, zal wel een onderscheid zien tussen ‘De Rijt’ en ‘Ter Rijt’. De verbondenheid tussen het voorzetsel te en het eigenlijke toponiem (Rivierenhof, Beek, Rijt) is dus telkens anders. Genoeg voorbeelden daarvan vinden we in dezelfde studie van R. Van Passen. We stellen hier een lijst op van ± 50 voorbeelden, vermeldend daarbij het referentienummer, de eventueel voorkomende familienaam en de eventueel voorkomende plaatsnaam zonder voorzetsel. Zo zijn er:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 147]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
We constateren dat van de 52 gevallen er slechts 13 zijn, waarin het toponiem niet voorkomt zonder het voorzetsel te. Die 13 gevallen zijn bovendien niet alle duidelijke gevallen; immers toponiemen lijk Ept, Hagen, Kwaadhoven, Molendonk, Stratenbos, Veld, komen courant | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 148]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
elders voor. Een toponiem zoals Dieveld zou zonder voorzetsel een volmaakt toponiem zijn, blijkens de familienaam Jan van Dievelt. De toponiemen Te Zoems, Te Pullemans, Te Stercx, (Te Buelens) kunnen gegroeid zijn uit de familienamen ad hoc en verraden een formatie zoals de Engelse constructie ‘at St. Paul's’, ‘at the grocer's’ enz., in de betekenis van ‘bij Van Soom, Pulleman, Sterks, (Buelens)’ of het goed van Van Soom, Pulleman, Stercks, (Buelens). Als bovendien ‘Wijkt’ (in ‘Ter Wijkt’) werkelijk het collectivum is van ‘wiek’ (= een boomsoort met plooibare twijgen), dan kan het toponiem, zoals Ter Ept (Het Ept), ook zonder het voorzetsel te voorkomen. Vgl. de zeer talrijke voorbeelden: het Stokt, de Biest, de Elst, enz. Voor ‘Hoeve te Groenderbeke’ maakt R. Van Passen de veronderstelling, dat er zo mogelijk een ‘groene beek’ is geweest, die de naam heeft geïnspireerd. Het ‘Huis ten Buiten’ is een huisnaam en sluit als dusdanig aan bij de formaties In de Wildeman, In de Bijl, enz. In Turnhout is er trouwens ook een herbergnaam ‘In de Buiten’ of ‘De Buiten’. Zo blijkt dat het voorzetsel in de 52 gevallen geen inherent deel is van het toponiem, dat hier even goed zonder als met het voorzetsel te kan voorkomen. We constateren ook dat in de meeste gevallen van de namen met dubbele mogelijkheden, toponiemen met en zonder te, de volgorde van de vormen niet onveranderlijk en vast is. In de meeste gevallen komt de vorm met te als oudste vermelding voor en volgt later de vorm zonder te. Uitzondering moeten we maken voor de gevallen, waarin de familienaam (zonder te) voorafgaat: 1421, tussen Jans huys van Dievelt; 1289: Joh. de Hobeke; 1281: Jean de Rikenrode; 1316: tbosch veren Machtelden was vander Tanghen. Er kan evenwel geen twijfel over bestaan dat deze familienamen geïnspireerd zijn door daaraan voorafgaande toponiemen. Er is dan wel een evolutie van het toponiem met te naar het toponiem zonder te. Mogelijk kunnen we daaruit besluiten, dat het voorzetsel te aanvankelijk wel deel, en vast deel, uitmaakte van het toponiem, maar in een latere periode kon wegvallen: wellicht heeft ook hier de wet van de minste krachtinspanning gespeeld. Anders is het met een paar toponiemen uit een oorkonde van 1325Ga naar voetnoot(3) in verband met de stichting van de kapelanie van St.-Waldetrudis | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 149]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
in de kerk van Herentals. In de opsomming van de goederen ter financiering daarvan, ontmoeten we de ons intrigerende toponiemen: unam peciam terrae dictam Voerdie dore... (Morkhoven), In deze vier gevallen is het voorzetsel een inherent deel van het toponiem. In de tekst van de oorkonde kunnen we een duidelijk onderscheid maken in het gebruik (en de functie) van de voorzetsels. Naast de gewone en gangbare methode in het noemen van de beschikbare goederen, het gebruiken van het enkelvoudige toponiem, is er het aanwenden van voorzetsel + bepalingen, om het grondstuk aan te wijzen. Zo ontmoeten we er de toponiemen: ‘pascuas dictas Blau riet ...in perrochia de Morichoven’, ‘pratum dictum Langbeempt’, ‘dimidiam peciam prati dicti Rot ...’, ‘pasturam dictam Calverbruel’, ‘unam peciam terrae dictam Leemputten’, enz. Zo vinden we er ook: ‘pratum et domistadium situata prope domum Odae dictae Claus’, ‘pratum partitum contra pratum Johannis de Screper...’, ‘unam peciam terrae arabilis situatam juxta terram Laurencij dicti Meenens’, ‘unam peciam terrae ...retro mansionem Walteri de Wickenvorst ...’, ‘super tribus peciis terrae arabilis, quarum una est sita retro Vrilichouen’, enz. Er is een overvloed van plaatsaanwijzingen met de hulp van voorzetsels, maar in de vier bovengenoemde gevallen wordt wel duidelijk gezegd: ‘dictam ...’. We hebben dus wel te doen met toponiemen, waarin het voorzetsel een integrerend deel uitmaakt van de woordengroep. Misschien zijn zij geen uitzonderingsgevallen, maar we meenden toch even daarbij stil te moeten staan.
Borgerhout. F. Verbiest |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||